قارامايلى مۇراجايى:
قىزىل ءداستۇر ۇشقىنىن جالعاستىردى
قارامايلى مۇراجايىنىڭ الدىڭعى قاقپاسى (4 - ايدىڭ 18 - كۇنى تۇسىرىلگەن). سۋرەتتى چيڭ شان تۇسىرگەن
قارامايلى قالاسىنداعى جوڭعار كوشەسىمەن شىعىسقا قاراي جۇرسەڭىز، قارامايلى مۇراجايىنا باراسىز. ءتىلشى مۇراجايعا جاقىنداعان سايىن، سول ءبىر ”دەن قويىپ، تامىر تارتقان، مۇناي شىقپايىنشا كۇدەر ۇزبەگەن“ داڭقتى جىلدار بارعان سايىن ايقىندالا ءتۇستى. ول مۇنايشىلاردىڭ قىزىل ءداستۇرىنىڭ قارامايلىدا ۇشقىندى وشىرمەي جالعاستىرعاندىعىنىڭ ايعاعى.
مۇراجاي اۋلاسى جاسىل اعاشتارمەن كومكەرىلگەن. سىندارداي قاراعايلاردىڭ اراسىندا اسقاق جەلبىرەپ تۇرعان بەس جۇلدىزدى قىزىل تۋ ەرەكشە كوز تارتادى. قارامايلى مۇراجايى سارايىنداعى كورمە بەتاشار، بايىرعىنىڭ سىرىنا بويلاۋ، العاشقى وركەن، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ جانە جاڭا داۋىرگە ءوتۋ سىندى 6 بولىكتەن قۇرالىپ، باستىسى، قارامايلىنىڭ تاريحتان بۇرىنعىدان 21 - عاسىرعا دەيىنگى ءاربىر تاريحي كەزەڭدەگى دامۋ بارىسى كورسەتىلگەن جانە بەينەلەنگەن، ۇقساماعان مەزگىلدەردەگى جاعدايلاردى بەينەلەيتىن سۋرەتتەر، كەستەلەر، ناقتى زاتتار، سونداي - اق قۇم تاباق، مودەل سياقتىلار قويىلعان.
سارايعا كىرگەنىڭىزدە الدىمەن بۇدىرماق ناقىشتى 3 قابىرعانى نەگىز ەتكەن بەتاشار ءبولىمى كورىنەدى. سول جاعىندا شينجياڭنىڭ ”ءۇش تاۋدىڭ اراسىنداعى ەكى ويپات“ جەر بەدەرى كورسەتىلگەن، وڭ جاعىندا قارامايلىنىڭ تاريحي وزگەرىستەرى شوعىرلى كورسەتىلگەن، ورتاسىندا قارامايلىنىڭ وتكەنى مەن قازىرگىسى بەينەلەنگەن.
”بۇل جەردە، باستىسى، پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ قولداۋىندا، نەشە ۇرپاق مۇنايشىلاردىڭ قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋىنىڭ، ءورىس اشا شايقاسۋىنىڭ شۇعىلالى بارىسى كورسەتىلگەن“، - دەدى قارامايلى مۇراجايىنىڭ ءتۇسىندىرۋشىسى ۋاڭ ياچين.
بەتاشار زالىنان سولعا قاراي اينالعاندا بايىرعىنىڭ سىرىنا بويلاۋ كورمە زالى، جانىڭىزداعى دينازاۆەردىڭ قاڭقا سۇيەگى، توبەڭىزدەگى قاناتتى دينازاۆەردىڭ ۇلگىسى، تەرەڭ بويلاۋ ۇلگىسىندەگى ءتول اسەر ادامدارعا بايىرعى زاماندارعا بارعانداي اسەر بەرەدى.
4 - ايدىڭ 17 - كۇنى بايىرعىنىڭ سىرىنا بويلاۋ كورمە زالىندا 5 جاستاعى يۋە شۇيحان شەشەسىنىڭ قولىنان تارتىپ، ءار نارسەنى قىزىعا سۇرادى. شەشەسى وعان بۇل ارادا قارامايلى سىندى مەكەننىڭ بۇرىنعى كەلبەتى مەن مۇنايدىڭ قالىپتاسۋى تۇسىندىرىلگەندىگىن ايتىپ بەردى.
ميلليونداعان جىلدار بويىنداعى زور وزگەرىستەردىڭ اسەرىندە جەر استىندا قالعان ءار ءتۇرلى بايىرعى ورگانيزمدەردىڭ سۇيەگىنەن ورگانيكالىق زاتتار قالىپتاسقان. ترياس كەزەڭىندە ءار ءتۇرلى ميكرو ورگانيزمدەر سۇيەگىنىڭ شوگۋىنەن قالىپتاسقان كومىر سۋتەكتى جىنىس − قارامايلىنىڭ جەر استىنداعى مۇناي مەن تابيعي گازدىڭ ەڭ نەگىزگى قاينار كوزى.
شينجياڭنىڭ جەرى كەڭ، مۇناي، گاز بايلىعى مول. مىڭداعان، جۇزدەگەن جىلدان بەرى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى بايىرعى جەرگىلىكتى ادىسپەن شيكى مۇناي الىپ كەلدى. العاشقى وركەن زالىنان ءبىز 1909 - جىلى شينجياڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ رەسەيدەن ”مۇناي قازۋ ماشيناسىن“ (بۇرعى ماشيناسى) ساتىپ الىپ، مايتاۋدا ءبىرىنشى مۇناي قۇدىعىن بۇرعىلاپ، شينجياڭنىڭ تاياۋ زامانعى مۇناي ونەركاسىبىنىڭ بەتاشارىن اشقاندىعىن بىلدىك.
وتكەن كۇندەر تاريحقا اينالدى، ءبىراق ماڭگى ەستە ساقتاۋعا تاتيتىن تاريح بار.
قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ بولىمىندە 1949 - جىلدان 1978 - جىلعا دەيىنگى قارامايلى مۇنايشىلارىنىڭ قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرعان، وتاندى ءسۇيىپ، وزدەرىن ارناعان كۇرەس تاريحى ەستەلىككە الىنعان.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىنگى اشىلىپ قۇرىلعان ءبىرىنشى ءىرى مۇناي الابى رەتىندە، قارامايلىداعى نەشە بۋىن اشۋشىلار ۇشقىندى جالعاپ، قايىسپاس قايسارلىق كورسەتتى. بۇلاردىڭ اراسىندا اعا بۋىن مۇنايشىلار مۇناي ىستەرىنە دەگەن تاباندىلىق پەن قۇلشىنىستارى ارقىلى ارماندى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ەرەسەن زور ۇلەس قوستى.
ۋاڭ ياچين گانسۋدان كەلگەن، بۇرىن قارامايلىنىڭ تاريحى جونىندە تىم ءتۇسىنىپ كەتپەيتىن، قارامايلى مۇراجايىنا قىزمەتكە كەلگەن سوڭ، ول مادەني ەسكەرتكىشتەر، سۋرەتتەر ارقىلى جانە قايتا - قايتا ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وسى قالانى قايتا باستان تانىپ، مۇنايشىلاردىڭ ۇلى ىزگى ىستەرىنەن تەرەڭ اسەر الدى. ول ءتۇسىندىرۋدىڭ جاي عانا اڭگىمەلەۋ ەمەستىگىن، ونان دا ماڭىزدىسى، رۋحتى جەتكىزۋ ەكەندىگىن، مۇنايشىلاردىڭ قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ رۋحىن جالعاستىرىپ، قازىرگىلەردى تاربيەلەپ، بولاشاققا وي سالۋدى ءۇمىت ەتەتىندىگىن ايتتى.
ءتۇسىندىرۋشى ارزۇ اكبارجان ”مۇنايشىلاردىڭ 3 - ۇرپاعى“، كىشكەنتايىنان اتاسىنىڭ وتكەن كۇندەر جونىندەگى اڭگىمەسىن ەستىپ وسكەن. مۇراجايعا قىزمەتكە كەلگەن سوڭ كوز الدىنداعى كورىنىستەردى اتاسىنىڭ اڭگىمەلەگەندەرىمەن سايكەستىرگەن ول قاتتى اسەرلەندى. كەيدە تۇسىندىرە - تۇسىندىرە ارزۇدىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلەدى.
قارامايلى جاس بولعانىمەن، ءبىراق نەشە ۇرپاق مۇنايشىلاردىڭ ەلدى كوركەيتۋ جولىندا قۇلشىنا ىستەۋىمەن حالىقارالىق ىقپالعا يە مۇناي قالاسىنا اينالىپ كەلەدى. قارامايلىنىڭ قىزىل ءداستۇرى مادەني ەسكەرتكىش قازىنالارىنا ويىلىپ جازىلىپ، بارلىق قارامايلىقتاردىڭ قان تامىرىنا سىڭگەن.
1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 29 - كۇنى مايبۇلاق 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنان ونەركاسىپتىك مۇناي اعىسى اتىلىپ شىعىپ، دۇنيە جۇزىنە جاڭا جۇڭگونىڭ تۇڭعىش ءىرى مۇناي الابى دۇنيەگە كەلگەندىگىن جاريالادى. قازىرگى كۇندە قارامايلى 1 - ءنومىرلى قۇدىعى ورنىنىڭ سۋرەتى، قارامايلى 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنان شىققان شيكى مۇناي ۇلگىسى، قارامايلى 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنىڭ ءۇش ءدۇزدى بۇرعى ۇشى، قارامايلى 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنىڭ قۇبىر قىسقىشى ءبارى دە مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىشكە اينالىپ، قارامايلى مۇراجايىندا ساقتالۋدا.
ارزۇدىڭ ءالى ەسىندە، بىردە كاسىپتەسى قارامايلى 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنان مۇناي اتىلىپ شىعىپ، تەبىرەنگەن مۇنايشىلاردىڭ شيكى مۇنايدى بىلەكتەرىنە، بەتتەرىنە جاققانىن اڭگىمەلەگەندە، ەكسكۋرسيالاۋعا كەلگەن ادامداردىڭ ءبارى كوزدەرىنە جاس الىپتى.
كورمە زالىنان اۋلاعا شىقساڭىز، ەڭسەلى بەي - ۋ 40 بۇرعى ماشيناسى ءوزىنىڭ وزگەشە وتكەن كۇندەرىن اڭعارتىپ تۇر؛ مايبۇلاقتاعى جەر كەپەسىنىڭ ناقتى كورىنىسى سول كەزدەگى ”جەر كەپەدەگى“ جاپالى تۇرمىس ورتاسىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرەدى؛ قارامايلىنىڭ قىزىل ءداستۇرى مەن ۇلتتار ىنتىماعىن ايگىلەيتىن ”باستاماشىلار“ ءمۇسىنى اسقاق بەينەمەن قارامايلىلىقتاردى ەرلىكپەن العا باسۋعا ۇزدىكسىز باستاۋدا.
رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ قارامايلىنىڭ دامۋىنا تىڭ ومىرشەڭدىك قوستى، شيكى مۇناي ءونىمى ورنىقتى ارتىپ، قالانىڭ كەلبەتى كۇن سايىن جاڭارىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى بارعان سايىن جوعارىلادى... بۇگىنگى تاڭداعى قارامايلى دامۋدا تەك بايلىققا سۇيەنۋدەي كوزقاراستىڭ بۇعاۋىن بۇزىپ، جاڭا ەنەرگيانى وياتىپ، جاڭا تانىسقىسىن ۇزدىكسىز تاراتۋدا.
”دەن قويىپ، تامىر تارتۋ، مۇناي شىقپايىنشا كۇدەر ۇزبەۋ“ داڭقتى ءداستۇرىنىڭ ۇندەۋى مەن جەتەكتەۋىندە، نەشە ۇرپاق مۇنايشىلار ”وتانعا مۇناي ارنايمىن“ دەگەن بەرىك سەنىممەن جانە وتان ءۇمىتىن اقتاۋ ىقىلاس - ىنتاسىمەن ۇشى - قيىرسىز سور دالادا تەرەڭ تامىر تارتىپ، تيانشان الابىندا اينالا شايقاس جاساپ، ءشول - جازيرا، قۇبا تۇزبەن ايانباي الىسىپ، ”قىلتانى جوق، سۋى جوق، قۇس ۇشىپ وتپەيتىن“ جەردەن باتىلدىقپەن مۇناي بۇلاعىن اعىزدى. مۇنداي داڭقتى ءداستۇر ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭارا تۇسەدى، ماڭگى ۋاقىتى وتپەيدى، نەشە ۇرپاق قارامايلىلىقتار اراسىندا وشپەي جالعاسا بەرەدى.
ەكسكۋرسيالاۋ سىلتەمەسى
قارامايلى مۇراجايى قارامايلى قالاسى قارامايلى رايونى جوڭعار كوشەسىنىڭ 22 - نومىرىنە ورنالاسقان، 1983 - جىلى سالىنىپ اشىلعان، بۇرىنعى اتى ”قارامايلى كەن تاريحى كورمە سارايى“، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى وتانشىلدىق تاربيە بازاسى، جاستار مەن ورەندەردىڭ وتانشىلدىق تاربيە بازاسى، قوعامدىق عىلىمداردى جالپىلاستىرۋ تاربيە بازاسى، جۇڭگو مۇناي - تابيعي گاز توبى سەرىكتەستىگىنىڭ كاسىپورىن رۋحاني تاربيە بازاسى. مۇراجايداعى نەگىزگى كورمە مازمۇنى 6 بولىكتەن قۇرالىپ، قارامايلىنىڭ تاريحتان بۇرىنعىدان 21 - عاسىرعا دەيىنگى ءاربىر تاريحي كەزەڭدەگى دامۋ بارىسى كورسەتىلگەن جانە بەينەلەنگەن. مۇراجايدا ساقتالعان بۇيىمداردان 34 توپتا، 155 دانا مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش، 10 دانا مەملەكەتتىك 2 - دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش، 39 دانا مەملەكەتتىك 3 - دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش بار. اۋلادا قارامايلى مۇناي الابى اشىلعان العاشقى تۇستا پايدالانىلعان قۇدىق مۇناراسى، مۇناي تارتۋ ماشيناسى، جۇك اۆتوموبيلى جانە تراكتور سياقتى ناقتى زاتتار، سونداي - اق اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى − مايبۇلاق جەر كەپەسى كورمەگە قويىلعان. قارامايلى مۇراجايى قوعامعا تەگىن اشىلادى، اشىلۋ ۋاقىتى ءار سەيسەنبىدەن جەكسەنبىگە دەيىن.
