بۋىرشىن جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايى:
قىزىل تاريحتى ەستەلىككە الىپ، رۋحاني كۇش - قۋاتتى جالعاستىردى
5 - ايدىڭ 8 - كۇنى جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايىندا بالالار شينجياڭنىڭ تاريحي مادەنيەتىن ۇيرەنۋدە، تۇسىنۋدە. سۋرەتتى بۋىرشىن اۋداندىق توعىسپالى اقپارات قۇرالدارى ورتالىعى بەرگەن
بۋىرشىن، داڭقتى توڭكەرىستىك داستۇرگە يە قالا. جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايىن ۋاكىل ەتكەن قىزىل مادەنيەت بايلىعى تۇيىندەرى قۇددى قىزىل جەر بەلگىسى سياقتى تالاي - تالاي ۇمىتىلماس قىزىل حيكايالاردى ەستەلىككە الىپ، وسى ەرتەگىدەي شەكارا قالانىڭ تاريحي وشپەس ەسكەرتكىشتەرىنە اينالدى.
”1901 - جىلى جۇڭگو جاق بۋىرشىندا كەمەجاي قۇرىپ ءارى تومەنگى اعارداعى رەسەي جاقپەن مەرزىم بويىنشا قاتىناس بايلانىسىن اشىپ، ساۋدا - ساتتىق بارىس - كەلىسى مەن حالىق ىستەرى بارىس - كەلىسىن جۇرگىزدى؛ بۇرىن ەرەكشە تاريحي مەزگىلدە ءبىزدىڭ كەمەجايىمىز مەملەكەت ءۇشىن نەسيە قايتارۋدىڭ كەلەلى مىندەتىن ۇستىنە العان...“ 5 - ايدىڭ 8 - كۇنى تاڭەرتەڭ بۋىرشىن جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايىنىڭ الدىندا ەكسكۋرسيالاۋعا كەلگەن ساياحاتشىلار ۇزاقتان - ۇزاققا سوزىلىپتى. تۇسىندىرمەشى ۋاڭ شۇيچيننىڭ باستاۋىندا، كوپشىلىك ەكسكۋرسيالايتىن جولمەن ارالاي ءجۇرىپ تىڭدادى، كوردى، ءتۇسىندى.
”اتا مەكەنىمىزدىڭ دامۋ بەلەسىندە ادامدى اسەرلەندىرەتىن تالاي رۋحاني كۇش بار ەكەن، ءبىز ساياحاتتاۋ بارىسىندا ۇيرەنىپ، ساياحاتتاۋ بارىسىندا ويلانىپ، ساياحاتتاۋ بارىسىندا ءتۇسىنىپ، تاريحتى ەستە بەرىك ساقتاۋدىڭ ماڭىزدى ءمانىن ءتىپتى دە تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەۋدەگى باتىلدىق پەن كۇش - قۋاتتى كۇشەيتتىك“، - دەدى بۋىرشىن اۋداندىق حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ كادر - ساقشىسى يان چۇنحۇڭ ەكسكۋرسيا بارىسىندا تەبىرەنە.
بۋىرشىن جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايى بۋىرشىن اۋدانى بۋىرشىن قالاشىعى حىبين جولى جۇڭگو - رەسەي كونە كەمەجاي سالت - سانا باقشاسى كورىنىس وڭىرىنە ورنالاسقان، وندا بۋىرشىننىڭ ايرىقشا قۇندى جۇڭگو مەن سوۆەت وداعىنىڭ سۋ تاسىمالى تاريحى ەستەلىككە الىنعان جانە كورسەتىلگەن، ول بۋىرشىن اۋدانىنداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ەرەكشە تاريحي مەزگىلدە وتان اۋىرتپالىعىن بىرگە ارقالاعاندىعىنىڭ، قالتقىسىز ۇلەس قوسقاندىعىنىڭ تاريحي كۋاگەرى جانە قىزىل ەستەلىگى.
”قازىر جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايى اۆتونوميالى رايون دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى، اۆتونوميالى رايوننىڭ عىلىم جالپىلاستىرۋ تاربيە بازاسى، التاي ايماعى مەملەكەت قورعانىسى تاربيە بازاسى، ايماق وتانشىلدىق تاربيە بازاسى بولىپ بەلگىلەندى. 2019 - جىلى بۋىرشىن اۋدانى ەسكەرتكىش سارايىن قورعاۋ تۇرعىسىنان جوندەدى جانە كورمە دەڭگەيىن جوعارىلاتتى، بۇل بۇرىنعى سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ءىس باسقارماسىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن كونە جۇرتى جانە سۋ تاسىمالى تاريحى كورمە سارايى سىندى 2 بولىككە بولىنەدى“، - دەدى جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايىنىڭ جاۋاپتىسى دۋ حۋان تىلشىگە.
بۋىرشىن جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايىنا كىرگەندە، ەرتىس وزەنىن ارتقى كورىنىس ەتكەن كەمەجاي جۇمىس الاڭى الدىمەن كوزگە ءتۇستى. تاريحي ماتەريالدا جازىلۋىنشا، سۋ جولدارى ۇلاسقان قولايلى شارت - جاعدايدى تايانىش ەتىپ، 1901 - جىلى جۇڭگو جاق بۋىرشىندا كەمەجاي قۇرىپ ءارى تومەنگى اعاردا رەسەي جاقپەن مەرزىم بويىنشا سۋ تاسىمالىن اشىپ، ساۋدا - ساتتىق بارىس - كەلىسىن جانە حالىق ىستەرى بارىس - كەلىسىن جۇرگىزگەن. وتكەن عاسىردىڭ 30 - جىلدارىنا جەتكەندە كوكتوعاي كەن تاسىن اينالدىرىپ تاسۋ سەبەبىنەن بۋىرشىن پورتى ەڭ گۇلدەنگەن كەزەڭگە ءوتتى. كەيىن جۇڭگو مەن سوۆەت وداعىنىڭ قارىم - قاتىناسىندا وزگەرىس تۋىلىپ، 60 جىلدان استام ۋاقىت جالعاسقان ەرتىس جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى اقىرىندا 1962 - جىلى تاسىمال توقتاتقاندىعىن جاريالادى.
1960 - جىلى جۇڭگو مەن سوۆەت وداعىنىڭ قارىم - قاتىناسىنا سىزات ءتۇسىپ، سوۆەت وداعى جاق جۇڭگونى قارىزىن قايتارۋعا قىسادى، ىشكى جاقتا قيىنشىلىق، سىرتقى جاقتا قىسىم بولعان تاريحي ارتقى كورىنىستە، ورتالىق كوكتوعايداعى سيرەك كەزدەسەتىن جەر مەتالدارى كەنىنىڭ ونىمدەرىمەن قارىز قايتارۋدى ۇيعاردى. بۋىرشىن اۋدانىنداعى ءار ۇلت حالقى كوكتوعايدىڭ كەن ونىمدەرىن سۋ جولىمەن تاسىپ ەكسپورت ەتىپ، وتاننىڭ قارىزىن قايتارۋداي تاريحي بورىشتى ارقالادى. مەملەكەتتىڭ داڭقى مەن ابىرويىءۇشىن، بۋىرشىن اۋدانى مەن ونان 300 كيلومەتر شالعايداعى كوكتوعاي تىزە قوسا كۇرەس جاساپ، بەرىك سەنىم جانە قالتقىسىز ءوزىن ارناۋ رۋحىمەن پارتيا مەن مەملەكەت جۇكتەگەن كەلەلى تاپسىرمانى ورىندادى.
”كەن تاسىن تاسۋ مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن، اۆتونوميالى رايون بۋىرشىندا سىرتقى تاسىمال 8 اترەتىن ارنايى قۇردى، 100دەن استام اۆتوموبيل وسى جولدا بۋىرشىن مەن كوكتوعاي اراسىندا ارلى - بەرلى قاتىنادى، سول كەزدەگى تاسىمال اترەتى ومىرلەرىنە تونگەن حاۋىپكە قاراماي تالاي رەتكى كەن تاسىن ەكسپورتتاۋ مىندەتىن جەڭىسپەن ورىندادى، بۇل اتى زاتىنا ساي ەسەلى ەڭبەك ەتكەن اۆتوموبيل اترەتى دەۋگە بولادى“، - دەدى سول جىلدارى كەن تاسىن تاسۋعا قاتىناسقان شوفەر سۇن جىلياڭ ەسكە الىپ.
سۇن جىلياڭ بىلاي دەدى: ول كەزدە جول مۇلدەمگە جوق، قاي جەر جاتتىعىراق بولسا سول جەرمەن جۇرەمىز، جول لايساڭ بولسا نەمەسە قىستاعى قارلى - بوراندا جول ءجۇرۋ ءتىپتى مۇشكىل. 300 كيلومەترلىك جولدى قازىر ءجۇرۋ ءۇشىن نەبارى 3 ساعات قانا ۋاقىت قاجەت، ال ول كەزدە 4 توننا كەن تاسى باسىلعان اۆتوموبيل ساعاتىنا ارەڭ 20 كيلومەتردەن باسىپ، ءبىر بارىپ كەلۋگە 3 تاۋلىك كەتەتىن.
ءار جىلعى تاسقىن مەزگىلى بۋىرشىن اۋدانىندا قۇمدى بوران ەڭ كۇشەيگەن، ماسا ەڭ قۇتىرىنعان ماۋسىم سانالادى، وعان قوسا سۋ تاسىمال مەزگىلى قىسقا، مىندەت اۋىر، ەڭ قاربالاس كەزدەرى كۇنىنە 400 توننا كەن تاسىن تيەۋگە جانە تۇسىرۋگە تۋرا كەلەدى. وسىنداي شارت - جاعدايدا، بۋىرشىن حالقى ”اشتىق وتكەلىنەن“، ”ماسا وتكەلىنەن“، ”تاۋلىك بويى كوز شىرىمىن الماۋ وتكەلىنەن“ قايسارلىقپەن ءوتىپ، بەلدەرى مايىسا ءجۇرىپ داعار - داعار كەن تاسىن كەمەجايعا ارقالاپ جەتكىزدى. ولار تاسقىنداعان وتاندى ءسۇيۋ ىنتا - ىقىلاسىمەن ءداۋىر جۇكتەگەن كەلەلى مىندەتتى ءوز ۇستىلەرىنە الدى.
جۋىرداعى جىلداردان بەرى تاريحي مادەنيەت مۇراسىن ويداعىداي قورعاپ، وتانشىلدىق تاربيەنى كۇشەيتۋ ءۇشىن، بۋىرشىن اۋدانى سۋ تاسىمالى تاريحي ماتەريالدارىنا قۇتقارۋ سيپاتتى اشۋ جۇرگىزىپ، سۋ تاسىمالى جۇرتتارىن قورعاۋ سيپاتتى جوندەپ جانە كورسەتىپ پايدالانىپ، جۇڭگو مەن سوۆەت وداعىنىڭ تاسىمال ىستەرىن اشۋى سىندى تاريحي قىزىل مادەنيەتتى جيناقتاپ، كادرلار تاربيەسى بايلىعىنا اينالدىرىپ، قىزىل تاربيە بازاسىن بەلسەندىلىكپەن تۇلعالادى.
تاريح − ەڭ جاقسى وتانشىلدىق وقۋلىعى، مايەگى مول جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى تاريحى بۋىرشىن دالاسىنا سىڭگەن قىزىل ەستەلىك، كوڭىلدى ءتىپتى دە تاسقىنداتادى. ەرتىس وزەنىندەگى سۋ تاسىمالى وسى قالاشىقتىڭ وزگەرىسىنە كۋا بولدى، وسى وكىنشسىز جىلداردى دا ەستەلىككە الىپ قالدى.
جۇڭگو مەن سوۆەت وداعىنىڭ سۋ تاسىمالىن اشۋ تاريحي مادەنيەتى ەرەكشە جىلداردا ەرەكشە تاسىلمەن دۇنيەگە كەلگەن، ول قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساۋ، ەرلىكپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ سىندى رۋحاني كۇشتى شىڭداعان، قىزىل گەننىڭ وتاننىڭ شەكارا ءوڭىر بايتاق دالاسىنداعى جاندى كارتيناسى. تاريحقا قايىرىلا قاراۋ كەلگەن جولدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن. بۇگىن ءبىز وسى وتكەن ءىستى قايتالاي ەسكە العاندا، تاريحتى ۇمىتپاۋىمىز ءۇشىن بولۋدان سىرت، سول ۇرپاق ادامداردىڭ بويىنداعى وتاندى سۇيەتىن، ادال، ىنتىماقتى، جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن، ەڭبەكشىل، باتىل تاماشا مىنەز - قۇلىقتى قىمباتتى رۋحاني بايلىققا اينالدىرىپ، قوعامنىڭ ءار بۇرىشىندا جالعاستىرىپ، جەتكىزىپ، اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاي، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا اقىل - پاراساتىمىز بەن كۇش - قۋاتىمىزدى ارناۋىمىز كەرەك“، - دەدى بۋىرشىن اۋداندىق مادەنيەت، دەنە تاربيە، راديو - تەلەۆيزيا جانە ساياحات مەكەمەسىنىڭ باستىعى ۋ لەي.
ەكسكۋرسيالاۋ سىلتەمەسى
بۋىرشىن اۋدانى جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ەسكەرتكىش سارايى 2012 - جىلى قۇرىلعان، بۋىرشىن اۋدانى بۋىرشىن قالاشىعى حىبين جولى جۇڭگو - رەسەي كونە كەمەجاي سالت - سانا باقشاسى كورىنىس وڭىرىندە، بۇرىنعى سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ءىس باسقارماسىنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن كونە جۇرتى جانە سۋ تاسىمالى تاريحى كورمە سارايى سىندى 2 بولىككە بولىنەدى. بۇرىنعى سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى ءىس باسقارماسىنىڭ كونە جۇرتى 1952 - جىلى سالىنعان، ورىس ۇلگىسىندەگى ءداستۇرلى توپىراق - اعاش قۇرىلىمدى قۇرىلىس، اۋدانى 410 شارشى مەتر. جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالى تاريحي كورمەسىنىڭ اۋدانى 340 شارشى مەتر، وندا جۇڭگو - سوۆەت وداعى سۋ تاسىمالىنىڭ باستاپقى مەزگىلدەگى جۇڭگو - سوۆەت وداعى ساۋدا بارىس - كەلىسىندە، حالىقتىق ىستەر بارىس - كەلىسىندە، سونداي - اق جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدە مەملەكەت ءۇشىن قارىز قايتارۋدا جاراتقان سۋ تاسىمالى قۇنى مەن ماڭىزدى ءمانى كورسەتىلگەن. كورمە سارايىندا 563 پارشا (دانا) تاريحي سۋرەت، ساندى مالىمەت كەستەسى، 734 ناقتى زات قويىلعان ءارى 2 جۇپ بورتپە ويما، ءبىر جۇپ قابىرعا سۋرەتى، 2 ەلىكتەمە الاڭ جانە قۇمنۇسقا، ءبىر تەلەۆيزور ەكرانى، ءبىر كوپ مەديالىق قويۋ اۋماعى ورنالاستىرىلعان. ساراي ءار اپتانىڭ دۇيسەنبى كۇنىنەن جۇما كۇنىنە دەيىن ساعات 10نان 14كە دەيىن، 16دان 20عا دەيىن جۇرتشىلىققا اشىلادى.
