شى چۋانشياڭ:
ءوزى قارابايىر جۇمىس ىستەسە دە، سانسىز ءۇيدى تازارتتى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى جيا يۇنپىڭ
بۇل شى چۋانشياڭ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزدەگى ماتەريال سۋرەت. □ شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
”بىرەۋىمىز ارامسىنساق، مىڭداعان ادام بىلعانادى، بىرەۋىمىز جيىركەنسەك، جۇزدەگەن وتباسى ساسيتىن بولادى. بىلعانسام مەن عانا بىلعانام، مەن بىلعانۋدان قورىقسام، ءبىر كوشە ءبىراق بىلعاناتىن بولادى“.
5 - ايدىڭ 26 - كۇنى شاندۇڭ ولكەسى چيحى اۋدانى جاۋگۇڭ قالاشىعىنىڭ داحۋجۋاڭىنداعى شى چۋانشياڭ ەسكەرتكىش سامالدىعىندا 77 جاستاعى شى چۇنتيڭ اكەسى شى چۋانشياڭ اۋزىنان تاستامايتىن ءسوزدى تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن ەسكە الا تىلشىگە ايتىپ بەردى.
شى چۋانشياڭ، 1915 - جىلى 9 - ايدا داحۋجۋاڭداعى كەدەي ديقان وتباسىندا تۋعان. 1930 - جىلدىڭ باسىندا ول بەيجيڭ قالا ماڭىنا كەلىپ، تۇرمىس تاۋقىمەتىمەن دايراق شىعارۋشى بولىپ، دايراق شىعارۋ شونجارىنىڭ قول استىندا تەپەرىش كورىپ، جابىرلەنەدى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شى چۋانشياڭ بەيجيڭ قالاسىنىڭ بۇرىنعى چۇڭۋىن رايونىنداعى تازالىق اترەتىنە كىرىپ جۇمىس ىستەيدى. وسىدان كەيىنگى 17 − 18 جىل ۋاقىتتا ول قىسى - جازى دەمەي، ءۇي بىتكەندى ارالاپ، دايراق شىعارىپ، قوقسىق تازالادى، دەرلىكتەي بوس ۋاقىتى بولمادى.
”كونە قوعامدا دايراق شىعارۋشىلاردى ادام قۇرلى كورمەيتىن، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، ول جاڭا قوعامنىڭ جاقسىلىعىن كوردى. تۇرمىستاعى ىستىق - سۋىق، ۇلكەن پارىق ونىڭ جان دۇنيەسىن وياتتى“، - دەيدى چيحى اۋدانى شى چۋانشياڭ ەسكەرتكىش سارايىنىڭ باستىعى ۋاڭ زۇڭجۇن.
كونە بەيجيڭدە جاتاعان ءۇي كوپ، سىحىيۋاندا جان سانى تىعىز ەدى، دارەتحانا شۇڭقىرى تاياز، دايراق ىلعي سىرتىنا شىعىپ جاتاتىندىقتان، ساسىق ءيىسى مۇڭكىپ تۇراتىن. شى چۋانشياڭ ىلعي قىڭق ەتپەستەن كەرپىش تاۋىپ اكەلىپ، دارەتحانا شۇڭقىرىن بيىكتەتىپ قوياتىن. قاي جەردە دايراق شىعارۋ كەرەك بولسا، ول ەشكىمدى ىزدەتپەي ىلعي ىرىقتىلىقپەن باراتىن. مەيلى دارەتحانا شۇڭقىرىنىڭ اينالاسى قانشالىق ءبۇلىنسىن، شۇڭقىرى قانشالىق تەرەڭ بولسىن، ول امالىن تاۋىپ تازالاپ تاستايتىن.
شى چۋانشياڭ پارتيا مەن حالىقتىڭ ءۇمىتىن اقتاۋداي قاراپايىم سۇيىسپەنشىلىكپەن جاپالى دا شەبەر ىستەدى، تاعى تەحنيكادا جاڭالىق جاساپ، كوپشىلىكتى بىرگە العا باسۋعا جەتەكتەپ، دايراق شىعارۋشىلار اراسىندا اجەپتاۋىر ابىرويعا يە بولىپ، جۇمىستاستارى جاعىنان چيانمىن دايراق شىعارۋ شارۋاشىلىعى جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى ءارى جۇمىسشى ۇيىمىنىڭ گرۋپپا باستىعى بولىپ كورسەتىلەدى.
سول كەزدە بەيجيڭ قالالىق حالىق ۇكىمەتى تازالىق جۇمىسشىلارىنىڭ ەڭبەگىن قۇرمەتتەۋدى ايگىلەۋ ءۇشىن، ولاردىڭ ەڭبەكاقىلارىنىڭ باسقا سالاداعىلاردان جوعارى بولۋىن بەلگىلەپ قالماستان، تاعى امالىن تاۋىپ جۇمىس كۇشەمەلىلىگىن ازايتىپ، كەزىندەگى دايراق تاسيتىن قول اربانى اۆتوكولىككە اۋىستىردى. تاسىمال قۇرالى جاقسارعاننان كەيىن، شى چۋانشياڭ جۇمىس ۋاقىتىن ۇيلەسىمدى ەسەپتەپ، كومەسكى كۇشتەردى اشىپ، كەزىندەگى 7 ادامدىق ۇلكەن كەزەكتى 5 ادامدىق كىشى كەزەككە وزگەرتتى. ول بۇكىل كەزەكتى باستاپ، بۇرىنعى ءار ادام ءار باندە 50 شەلەك كوتەرۋدى 80 شەلەككە كوبەيتتى، ول ءوزى ءبىر باندە 90 شەلەك كوتەرىپ، ەڭ كوپ بولعاندا ءار باننىڭ شىعارىپ، تاسىعان دايراعى 5 تونناعا جەتتى. باسقارۋ اۋماعىنداعى تۇرعىندار تازا دا كورىكتى قورشاعان ورتادان يگىلىكتەندى، ال ونىڭ دايراق كوتەرگەن وڭ يىعى تالاي جىل ءىسىپ، جاۋىر بولىپ ءجۇردى.
شى چۋانشياڭ جۇمىستا ەجەلدەن بولە قارامايتىندىقتان، قايسى ءۇيدىڭ داۋالى قۇلاپ قالسا، ول ىرىقتىلىقپەن جيناپ بەرەتىن، قايسى ءۇيدىڭ دارەتحاناسىندا شۇڭقىر قازىلماسا، ول قۇرالدارىن اپارىپ قازىپ بەرەتىن. ۋاقىت ۇزارا كەلە ول بۇقارانىڭ قۇرمەت تۇتاتىن جانە سەنىم ارتاتىن دوسى بولىپ قالماستان، تاعى تۇتاس قوعامنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى.
1956 - جىلى 11 - ايدا شى چۋانشياڭ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدى. 1958 - جىلى بەيجيڭ قالالىق ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى بولدى. 1959 - جىلى مەملەكەتتىك ەڭبەك ەرى بولىپ باعالاندى. 1964 - جىلى مەملەكەتتىك 3 - كەزەكتى حالىق قۇرىلتايىنىڭ ۋاكىلى بولىپ سايلاندى.
شى چۋانشياڭ ءوزىن ءومىر بويى ورتا تازالىعى ىستەرىنە ارناۋمەن بىرگە، ورتا تازالىعى ىستەرىنىڭ جالعاسۋى مەن دامۋىنا دا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. ونىڭ ۇسىنىس ەتۋىمەن، 1962 - جىلدان باستاپ تازالىق اترەتىنە ىلگەرىندى - كەيىندى ءبىر توپ تولىقسىز، تولىق ورتا مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەر ءبولىندى، شى چۋانشياڭ بۇرىنعى چۇڭۋىن رايوندىق تازالىق اترەتى ”جاستار بانىنىڭ“ بانجاڭى بولىپ، وسى جاستاردى ۇيرەتۋ، كومەكتەسۋ، جەتەكتەۋ مىندەتىن ارقالادى. ول ءوز باسىنان ونەگە كورسەتۋ، ۇيرەتۋ ارقىلى جاستاردىڭ ”قىزمەتتىڭ جاقسى - جامانى بولمايدى، كاسىپتىڭ قادىرلى - قادىرسىزى بولمايدى“ دەيتىن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ يدەياسىن ورناتۋىنا كومەكتەسىپ، يدەيادا شىڭدالعان، كاسىپكە جەتىك جاستار بانىن جەتىلدىردى.
كۇن سايىن 80 − 90 جىڭ دايراق كوتەرىپ، ونداعان شاقىرىم ويلى - شۇڭقىر جول باستى، زورىعىپ اۋىرعاندىقتان، 1975 - جىلى 5 - ايدىڭ 19 - كۇنى شى چۋانشياڭ بەيجيڭدە دۇنيەدەن ءوتتى.
شى چۋانشياڭنىڭ ىقپال جاساۋىمەن، ونىڭ 4 بالاسى تۇگەلدەي قورشاعان ورتانى قورعاۋ شەبىنە كىرىپ قىزمەت ىستەدى. ونىڭ نەمەرە قىزى شى شينچۇن دا شى اۋلەتىنىڭ 3 - ۇرپاق قورشاعان ورتا جۇمىسشىسى بولىپ، ”ءوزى قارابايىر جۇمىس ىستەسە دە، سانسىز ءۇيدى تازارتتى“ دەيتىن شى چۋانشياڭ رۋحىن ۇزدىكسىز ساۋلەلەندىردى.
2009 - جىلى شى چۋانشياڭ ”جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرگى جۇڭگونى اسەرلەندىرگەن 100 تۇلعانىڭ“ ءبىرى بولىپ تاڭدالدى، ”ەڭ ارداقتى كۇرەسكەر“ اتاعىنا يە بولدى.
چيحى اۋداندىق قالا باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ شى چۋانشياڭنىڭ اتىمەن اتالعان ”شى چۋانشياڭ ايەل تازالىقشىلار ءبانى“ بار، تازالىقشىلار ءبانىنىڭ باستىعى جاڭ يان بىلاي دەيدى: ”قازىر قورشاعان ورتانى قورعاۋ قىزمەتى شارت - جاعدايىندا وراسان زور وزگەرىس تۋىلعانىمەن، شى چۋانشياڭ رۋحى ماڭگى داۋىردەن قالمايدى، ءبىزدى بار ىنتا - پەيىلمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ سىندى اۋەلگى ماقساتتان اينىماۋعا جىگەرلەندىرىپ كەلەدى“.
چيحى اۋدانى قالاشىعىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىندەگى شى چۋانشياڭ ەسكەرتكىش سارايى اشىلعاننان بەرى 400 − 500 مىڭ ادام ىززەت - قۇرمەتپەن كورىپ، ۇيرەندى. چيحى تاعى «شى چۋانشياڭ» اتتى وسى زامانعى جيڭجۇي جاساپ، شاندۇڭ، بەيجيڭ سياقتى جەرلەردە ءجۇز نەشە رەت قويدى. جەرگىلىكتى ورىن شى چۋانشياڭ ەسكەرتكىش سارايىنا سۇيەنىپ ەڭبەك ەرى رۋحى، ەڭبەك رۋحى، ۇستا رۋحى تاربيە بازاسىن سالدى، جۋىق ارادا جالپى قاۋىمعا اشىلاتىن بولادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 29 - كۇنى جيناننان بەرگەن حابارى)
