سۇن شۋتيڭ:
سوعىس مايدانىنان قايتىپ، شەكاراعا تامىر تارتتى
▲ سۇن شۋتيڭ □ سۋرەتتى انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جانبولات ماناربەك تۇسىرگەن
▲سۇن شۋتيڭنىڭ (ارتقى قاتارداعى سولداعى ءۇشىنشى ادام) اقشي اۋدانىنداعى قىزىلسۋ وبلىستىق پارتكومنىڭ ءۇش دارەجەلى كادرلار ماجىلىسىنە قاتىناسقان ۋاكىلدەرمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى. □ سۋرەتتى ءوزى بەرگەن
سۇن شۋتيڭ، ەر، حانزۋ، 1927 - جىلى 12 - ايدا شاندۇڭنىڭ چاڭ - ي اۋدانى حوداۋ قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1946 - جىلى 9 - ايدا توڭكەرىستىك قىزمەتكە قاتىناسقان، 1948 - جىلى 8 - ايدا شايقاستىڭ الدىڭعى شەبىندە پارتياعا كىرگەن، حۋايحاي شايقاسى، چاڭجياڭنان ءوتۋ شايقاسى، امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ سوعىسى سياقتىلارعا قاتىناسقان. 1964 - جىلى قوسىننان اقشي اۋدانىنا كاسىپ اۋىستىرىپ، ەكى گۇڭشىدا شۋجيلىق مىندەتىن وتەگەن، كەيىن اۋداندىق قوعام حاۋىپسىزدىگى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى، اۋداندىق پارتكوم پارتيا مەكتەبىنىڭ ورىنباسار باستىعى مىندەتىن وتەپ، 1984 - جىلى دەمالىسقا شىققان. 1952 - جىلى داڭقتى تۇردە امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ ەستەلىك زناگىن العان، 2019 - جىلى ”جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ“ ەستەلىك زناگىن، 2020 - جىلى ”جۇڭگو حالىق ەرىكتىلەر ارمياسىنىڭ امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ ءۇشىن مەملەكەتتەن شىعىپ سوعىس جۇرگىزگەندىگىنىڭ 70 جىلدىعى“ ەستەلىك زناگىن داڭقپەن العان.
”سول شاقتا سوعىس جۇرگىزۋىمىز، قۇربان بەرۋىمىز، قان توگۋىمىز وسى تىنىشتىق ءۇشىن ەدى“.
− سۇن شۋتيڭ
□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ۋي يۇڭگۇي، سۇڭ ۋيگو
5 - ايدىڭ 10 - كۇنى تاڭ ءسارى، اقشي اۋدانى كوكسال تاۋى جىم - جىرت قاسقايىپ تۇر. ەركە تاۋ سامالى بيىك عيماراتتار اراسىنان ەسىپ، توشقان وزەنىنىڭ جوڭكىلە اققان گۇرىلىمەن توعىسىپ جاتىر.
سولتۇستىك ۇلكەن كوشەنىڭ ماڭىنداعى الما باعى 3 - 4 كيلومەترگە سوزىلعان، جەمىس اعاشتارىنىڭ جاپىراعى جايقالىپ، اعاش ءتۇبى كوك كورپەمەن كومكەرىلگەن. وڭتۇستىك ۇلكەن كوشەدەگى بىرنەشە تاڭعى اس دۇكەنى جۇمىس باستاپ، ەسىك الدىنداعى بۋ قازانىنان بۋ بۇرقىراپ جاتىر.
”سول شاقتا سوعىس جۇرگىزۋىمىز، قۇربان بەرۋىمىز، قان توگۋىمىز وسى تىنىشتىق ءۇشىن ەدى“، - دەدى سۇن شۋتيڭ.
بيىل 94 جاستاعى سۇن شۋتيڭ كەزىندە اقشي اۋداندىق قوعام حاۋىپسىزدىگى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى، اۋداندىق پارتكوم پارتيا مەكتەبىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولعان، 73 جىلدىق پارتيا ستاجىنا يە ساقا پارتيا مۇشەسى.
قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىستىق قوسىننان شەگىنگەن اسكەريلەر ىستەرى مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى، مەكەمە باستىعى گاۋ شين بىلاي دەدى: سۇن شۋتيڭ حۋايحاي شايقاسىنا، امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ سوعىسىنا قاتىناسقان قىزىلسۋ وبلىسىنداعى بىردەن - ءبىر كوزى ءتىرى قارت جاۋىنگەرىمىز.
سوعىستا شىڭدالىپ، الدىڭعى شەپتە پارتياعا مۇشە بولدى
1927 - جىلى سۇن شۋتيڭ شاندۇڭنىڭ چاڭ - ي اۋدانى حوداۋ قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن، وتباسىندا اعالى - قارىنداستى 5 بالا بار.
”ول كەزدە قىستاق ماڭىندا ۇنەمى سوعىس بولىپ جاتادى، تۇرمىس وتە جاپالى، كۇن سايىن قۇرساعىمىز تويمايدى. كوپ ادام بۇگىن امان وتسە دە، ەرتەڭ ءتىرى بولار - بولماسىنا كوزدەرى جەتپەيتىن“، - دەدى سۇن شۋتيڭ وتكەندى ەسكە تۇسىرە، - وتباسىمىزداعى نەشە فىن سور جەرگە ءبىر جىل ەككەن استىق جارتى جىل جەۋگە دە جەتپەيدى، سونىمەن اۋىر جۇمىس ىستەپ كۇنەلتەمىز.
1945 - جىلى جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستا جەڭىسكە جەتىپ، شاندۇڭ ولكەسىنىڭ باسىم كوپ جەرى ازات بولدى. 1946 - جىلى پارتيامىز بۇقارانى باستاپ، چاڭ - ي اۋدانىندا حالىق بيلىگىن قۇردى، ەڭسە كوتەرىپ، قوجايىن بولىپ، جەرگە يە بولعان شارۋالار كوممۋنيستىك پارتياعا، ازاتتىق ارمياسىنا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك ورناتىپ، جاستار جابال تىزىمدەلىپ ارمياعا قاتىناستى.
”ۇلكەن اعام الدىمەن ارمياعا قاتىناستى، كەيىن مەنى دە ەرتىپ بارىپ تىزىمدەتتى“، - دەدى سۇن شۋتيڭ.
1946 - جىلى 9 - ايدا سۇن شۋتيڭ چاڭ - ي اۋدانى لىكۇن رايونى ورتا اترەتىنىڭ جاۋىنگەرى بولىپ، توڭكەرىس جولىنا قادام تاستادى.
”ول كوپتەگەن شايقاسقا قاتىناسقان، اۋەلى، قۇربان بولا جازداعان“، - دەدى سۇن شۋتيڭنىڭ جۇبايى ساۋ فىڭشيا ءبىر قىزىل دوربانى اشىپ، ىشىندەگى اعاش قوبديشادا قاستەرلەپ ساقتالعان مەدالدار مەن اسكەرلىك كۋالىكتى الىپ شىعىپ.
اسكەرلىك كۋالىكتىڭ سارعايعان بەتتەرىنە سۇن شۋتيڭ قارتتىڭ جاۋىنگەرلىك كەشىرمەسى جازىلعان: 1947 - جىلى شينحى شايقاسى، جياۋحى شايقاسى؛ 1948 - جىلى ۋيشيان شايقاسى، جينان توسقاۋىل شايقاسى، مي - ۋان شايقاسى؛ 1949 - جىلى سانجياڭيىڭ شايقاسى...
1948 - جىلعى بىرنەشە شايقاستىڭ ىشىندە ەڭ ايتۋلىسى حۋايحاي شايقاسى ەدى. سول كەزدە زەڭبىرەكشى اسكەر بولعان سۇن شۋتيڭ شىعىس جۇڭگو دالالىق ارمياسىنا قاراستى 20 - جۇن 60 - شى 180 - تۋانىنىڭ زەڭبىرەكشىلەر ليانىندا بانجاڭدىق مىندەت وتەگەن.
شايقاستا سۇن شۋتيڭ قان مەن وتتىڭ تالايلاعان ءومىر - ءولىم سىناقتارىن باستان وتكەرگەن. ەڭ ايانىشتىسى ونىڭ بانىندەگى جاۋىنگەر سەرىكتەرى تۇگەلدەي جاۋ ۇشاعى تاستاعان بومبىدان كۇل - پارشاسى شىققان. ”7 − 8 ادام ءاپ - ساتتە تۇگەل قۇربان بولدى“، - دەدى سۇن شۋتيڭ ەسكە الا. وسى رەتكى شايقاستا ول بومبىدان ەسىنەن تانىپ جىعىلادى، قارنىن بومبى جارقىشاعى ءتىلىپ اۋىر جارالانعان ول ارتقى شەپ شيپاحاناسىندا 10 نەشە كۇن ەس - ءتۇسسىز جاتادى.
1948 - جىلى 8 - ايدا 21 جاستاعى سۇن شۋتيڭ حۋايحاي شايقاسىندا الدىڭعى شەپتە پارتياعا كىرەدى. ”سۇن شۋتيڭ شايقاستا جاۋمەن سوعىسىپ، ولىمنەن قورىقپادى، پارتياعا كىرۋىنە بولادى دەگەن ەدى جەتەكشى“، - دەدى ول ەسكە تۇسىرە.
امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسىپ، مەكەندى، وتاندى قورعادى
حۋايحاي شايقاسىنان چاڭجياڭنان ءوتۋ شايقاسىنا دەيىن شىعىس جۇڭگو دالالىق ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرى سۇن شۋتيڭ الىس ساپار شەگىپ، اينالا ۇرىس سالىپ، شاڭحايعا دەيىن شايقاسادى.
بۇكىل ەل ازات بولىپ، جاڭا جۇڭگو قۇرىلدى. سونىمەن سۇن شۋتيڭ تۇرعان قوسىن جىجياڭ ولكەسىنىڭ جينحۋا قالاسىندا تۇراقتايدى.
1950 - جىلى چاۋشيان سوعىسى تۋىلادى. سول جىلى 11 - ايدا سۇن شۋتيڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىمەن بىرگە شاڭحايدان اتتانىپ، يالۋجياڭ وزەنىن ەندەي ءوتىپ، امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ سوعىسىنا قاتىناسادى.
چاۋشيانعا جەتكەننەن كەيىن، سۇن شۋتيڭ امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ سوعىسىنىڭ 1 - شايقاسىنداعى ايگىلى حۋاڭساۋليڭ قورعانىس شايقاسىنا قاتىناسادى. شايقاستا سۇن شۋتيڭ تۇرعان زەڭبىرەكشىلەر ليان - دۇيىنىڭ نەگىزگى مىندەتى زەڭبىرەكپەن قولداۋ كورسەتۋ بولدى.
جاۋ ۇشاعى كوكتە بومبىلادى، امەريكا ارمياسىنىڭ زەڭبىرەگى جويقىن بولىپ، شايقاس اسا قيان - كەسكى جۇرىلەدى. شەپتە جاۋىنگەر سەرىكتەرى ارت - ارتىنان قۇربان بولسا دا، سۇن شۋتيڭ استە شەگىنبەيدى.
حۋاڭساۋليڭ قورعانىس شايقاسى ارميامىزدىڭ جاپپاي جەڭىسكە جەتۋىمەن اقىرلاسادى. الايدا سۇن شۋتيڭنىڭ جانىنداعى تانىس بەينەلەردەن ەشكىم قالمايدى. ”ولار مەنىڭ جاقسى باۋىرلاستارىم ەدى، نەشە 10 جىل وتسە دە مەن ولاردى ءاردايىم ەسكە الىپ تۇرامىن“، - دەدى سۇن شۋتيڭ كوزى جاساۋراپ.
1951 - جىلى 5 - ايدا سۇن شۋتيڭ امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋدىڭ 5 - رەتكى شايقاسىنا قاتىناسادى. سوعىس بارىسىندا شىڭدالعان ول ارميامىزدىڭ ەندى عانا قۇرىلعان زەنت زەڭبىرەكشىلەر قوسىنىنىڭ پايجاڭى، ليانجاڭى بولىپ جەتىلەدى.
امەريكا جيھانگەرلىگىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەكتەسۋ سوعىسى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن، سۇن شۋتيڭ قوسىنعا ىلەسىپ، وتانعا ورالادى. 2012 - جىلى ول ەستەلىگىنە بىلاي دەپ جازادى: ”2 جىلدان استام ۋاقىت الىستا ءجۇرىپ وتانىما ورالعاندا ايرىلىسقانىنا ۇزاق بولعان شەشەسىنىڭ قۇشاعىنا ورالعان بالاداي بولدىم، سول كەزدەگى تەبىرەنىستى كوڭىل كۇيىمدى تىلمەن بەينەلەپ جەتكىزە المايمىن“.
1956 - جىلى جازدا سۇن شۋتيڭ چاڭ - ي اۋدانى حوداۋ قىستاعىنداعى كەزدەسپەگەلى 10 جىل بولعان اكە - شەشەسىنە امانداسا باردى، ۇيىندە 20 نەشە كۇن تۇرعاننان كەيىن قوسىنعا قايتادى. سوعىس اياقتاعاننان كەيىن، زەنت زەڭبىرەكشىلەر ليانىنىڭ ليانجاڭى بولعان سۇن شۋتيڭنىڭ ماشىقتان سىرت ۋاقىتتى مىقتى يگەرىپ ءبىلىم ۇيرەنۋدەي تاعى ءبىر مىندەتى مولايدى.
سۇن شۋتيڭنىڭ كونە ەستەلىك داپتەرىندە مىناداي ءبىر ۇيرەنۋ ەستەلىك قالدىعى بار ەكەن: ۇقساس تاڭبانى ءوزارا قوسقاندا، ابسوليۋتتىق ءمانى ءوزارا قوسىلادى، تاڭباسى وزگەرمەيدى... ارىپتەر ەرشىمدى، ءاربىر سىزىقتارىنا دەيىن ايقىن جازىلعان.
ىرىقتىلىقپەن تىزىمدەلىپ، شينجياڭدا تامىر تارتتى
1964 - جىلى قوسىن كوماندير - جاۋىنگەرلەردى كەڭ بايتاق باتىس سولتۇستىككە بارىپ، شينجياڭدى قۇرۋعا ۇندەيدى، سۇن شۋتيڭ ىرىقتىلىقپەن تىزىمدەلەدى. 3 - ايدىڭ 1 - كۇنى ول وتانىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىك شەكاراسىنداعى اقشي اۋدانىنا كەلەدى.
ەستەلىگىنە سۇن شۋتيڭ ءوزىنىڭ اقشي اۋدانى حۋلاڭشان گۇڭشىسىندا (قازىرگى قۇلانسارىق اۋىلى)، سومتاش گۇڭشىسىندا (قازىرگى سومتاش اۋىلى) بۇقارانى باستاپ، جاپالى كۇرەس جۇرگىزىپ، مەكەندى قۇرعان بارىسىن جازىپتى:
سول كەزدە حۋلاڭشان گۇڭشىسىنىڭ تۇرمىس شارت - جاعدايى توتەنشە جاپالى بولدى، ىشەتىندەرى توسپاداعى سۋ، جەۋگە كوكونىس جوق، استىق تا جەتىسپەيدى، سونىمەن مەن گۇڭشىداعىلاردى باستاپ، بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ بەكىمىنە كەلدىم. گۇڭشىعا كەلگەن ەكىنشى كۇنى ءارقايسى دادۇيدىڭ احۋالىن ۇعىستىم، وسى قىستا الدىن الا تولىق دايىندىق جاساپ، كەلەسى جىلى، شىنىمەن، جاقسى ونىمگە قول جەتكىزدىك، بۇكىل گۇڭشىداعىلاردىڭ جانە مالدىڭ ازىق - تۇلىگىن، جەم - ءشوبىن تولىق دايىنداپ قانا قويماي، زيالى جاستاردىڭ استىق ولشەمىن جوعارىلاتىپ، قالعانىن مەملەكەتكە كومەككە اتادىق...
”سۇن شۋجي مەنىڭ جاقسى اعام، جول باستاۋشىم“، - دەدى قۇلانسارىق اۋىلىندا بۇرىنعى اۋىل باستىعى 81 جاستاعى يبىرايىم سامانسۇر سۇن شۋتيڭدى اۋىزعا العاندا كوزىنە جاس الىپ. ول بىلاي دەدى: ”ول كەزدە بوزبالا كەزىم بولاتىن. سۇن شۋجي ەڭبەكشىل ەكەنىمدى كورىپ، مەنىمەن ۇنەمى اڭگىمەلەسەتىن، مەنى پارتيا ۇيىمىنا جاقىنداۋعا شابىتتاندىراتىن. سۇن شۋجيدىڭ شابىتتاندىرۋىندا ءبىلىم ۇيرەنىپ، بەلسەندىلىكپەن العا ۇمتىلىپ، گۇڭشىنىڭ كادرى بولدىم، تاعى پارتياعا كىردىم“.
يبىرايىم سامانسۇر ءتىلشىنى اۋىلدىق ۇكىمەتتىڭ ماڭىنداعى ءبىر كەرەكسىز قالدىرىلعان توعاننىڭ جانىنا باستاپ اكەلدى. توعاننىڭ ۇستىنە كەرپىشتەن بيىك پۋنكت ءۇيى كولدەنەڭ سالىنىپتى. ”1964 - جىلى سۇن شۋجي ءبىزدى باستاپ وسى ارادا گۇڭشىنىڭ تۇڭعىش رەتكى شاعىن سۋ ەلەكتر ستانسياسىن سالدى. ول سول كەزدەگى 300 نەشە وتباسىنىڭ ەلەكتر پايدالانۋ ماسەلەسىن شەشتى“.
سومتاش اۋىلىنداعى كەزىندە گۇڭشىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى مىندەتىن وتەگەن 75 جاستاعى قارت كادر قۇرمانباي اسەنبەك سۇن شۋتيڭمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، تاماقتى ءبىر جەردەن ىشكەن.
”ءبىر جىلى قىستا سۇن شۋجي ەڭ شالعايداعى مالشىلىق تۇيىنىنە بارعاندا، مالشى يبىرايىم ءومىراقىننىڭ ايەلى اۋىر ناۋقاستانىپ جاتقانىن بايقاپ، دەرەۋ قايتىپ شيپاگەر ەرتىپ تاۋعا باردى، ونىڭ ۇستىنە جان قالتاسىنان 100 يۋان شىعارىپ يبىرايىمگە بەردى. ول كەزدە بۇل اقشا سۇن شۋجي وتباسىنىڭ جارتى جىلدىق تۇرمىس قاراجاتى ەدى“، - دەدى قۇرمانباي اسەنبەك.
يالۋجياڭ وزەنىنىڭ بويىندا جۇرگىم كەلدى
سوعىس جىلدارىندا سۇن شۋتيڭ از جارالانبادى، اقشيدىڭ تاۋلى رايونىندا قىزمەت ىستەگەن 8 جىلدا ۇزاق ۋاقىت زورىققاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە تۇرمىس جاپالى بولعاندىقتان، سۇن شۋتيڭ وكپە تۋبەركۋلەزى جانە جەل - قۇزدىق بۋىن قابىنۋى ناۋقاسىنا شالدىعادى. كوپ ءتۇرلى ناۋقاسقا شالدىققاندىقتان، سۇن شۋتيڭ اۋدانعا اۋىسىپ، اۋداندىق قوعام حاۋىپسىزدىگى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى، اۋداندىق پارتكوم پارتيا مەكتەبىنىڭ ورىنباسار باستىعى مىندەتىن وتەپ، 1984 - جىلى داڭقپەن دەمالىسقا شىعادى.
”دەمالىسقا شىققاننان كەيىن ونىڭ ەڭ ۇناتاتىن 3 ءىسى بولدى، ءبىرىنشىسى، مەملەكەتتىك، حالىقارالىق حابارلار كورۋ، ەكىنشىسى، سىرتقا شىعىپ ساياحاتتاۋ، ءۇشىنشىسى شاحمات ويناۋ“، - دەدى ساۋ فىڭشيا، - اسىرەسە، سىرتقا شىعىپ ساياحاتتاعاندا جول بويى بيىك عيماراتتارعا، اۋەجايلارعا، تەمىر جولدارعا كوزى تويماي قاراپ، ”كەيدە بالاشا ءماز بولادى“.
وسى بىرنەشە جىلدا بالالارى اكە - شەشەلەرىن ەرتىپ كوپ جەرلەرگە بارىپتى. سۇن شۋتيڭنىڭ ءتورتىنشى قىزى سۇن ليننىڭ ەسىنە 2015 - جىلى ەلىمىزدىڭ تايۋانىنا بارىپ ساياحاتتاعانى انىق قالىپتى.
”اكەم تايۋاندا بۇرىنعى گومينداڭنىڭ قارت جاۋىنگەرىمەن كەزدەستى. ول كىسى سىچۋاندىق ەكەن، اۋىلىنا قايتپاعالى كوپ جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. كوشەدە اكەم مەن سول قارت جاۋىنگەر قول الىسىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ، سوڭىندا كوزدەرىنە جاس الدى“، - دەدى سۇن لين، - ”اكەم سول سىچۋاندىق قارت جاۋىنگەردىڭ وتان ۇلى قۇرلىعىنداعى جاقىندارىن ەرەكشە ساعىنعاندىعىن ايتتى“.
”يالۋجياڭ وزەنىنىڭ جاعاسىنا بارىپ جۇرسەم، كورسەم، ونداعى جاۋىنگەر سەرىكتەرىمە ازا بىلدىرسەم دەيمىن. نەشە 10 جىل ءوتتى، ولاردى ۇنەمى ەسكە الامىن، كەيدە، اۋەلى، تۇسىمە دە كىرەدى“، - دەدى وتكەندى اۋىزعا العاندا سۇن شۋتيڭ كاريا ازدى - كوپتى تەبىرەنىپ.
”مەنىڭشە، ول سول جىلدارى ەرىكتى ارميا وزەننەن وتكەن سول ءبىر كوپىردى كورگىسى كەلەدى“، - دەدى ساۋ فىڭشيا سۇن شۋتيڭگە قاراپ، سۇن شۋتيڭ باسىن يزەي بەردى.
