□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى لي شيڭ
جوعارعى قاقۇللا قىستاعىندا اۋىلداستار ماۋ جۋشيدىڭ جاۋاپ حاتىن قابىرعاعا جازىپ، تاپسىرمانى ەستەرىندە بەرىك ساقتادى. □ سۋرەتتى انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى لي شيڭ تۇسىرگەن
”ۋا، ماۋ جۋشي، ماۋ جۋشي، ەسىڭىزگە ساقتادىڭىز ءبىزدى ەرتە... وندىرىستىك شايقاستاردىڭ ۇلگىسى بولامىز دەپ تۇرمىز سىزگە سەرت ەتە، سۇيىنشىلەپ ناتيجەمەن تاڭداۋلى، قۋانتامىز شاتتىق سيلاپ وزگەشە...“ 4 - ايدىڭ 19 - كۇنى ءتىلشى قاشقار قالاسىنا ورنالاسقان پاقتاكلا اۋىلىنداعى 100 جىلدىق قاشقار سارايىندا الدىڭعى عاسىردىڭ 50 - جىلدارىندا جەر رەفورماسى كەزىندە پاقتاكلا اۋىلىنداعى ديقانداردىڭ ۇيعۇر تىلىندە ولەڭمەن ماۋ جۋشيعا جازعان حاتىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋعا اۋدارىلعان نۇسقاسى رامكاعا سالىنىپ، تۇتاس ءبىر قابىرعانى الىپ تۇرعاندىعىن كوردى.
بۇل پاقتاكلا اۋىلىنداعى ديقانداردىڭ جەرگە يە بولعاننان كەيىن شىن جۇرەكتەن تۋعان ولەڭى، وندا جەر رەفورماسى ارقىلى ەڭسە كوتەرگەن قۋانىش بەينەلەنىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا دەگەن شەكسىز ىستىق سۇيىسپەنشىلىك كۇيى شەرتىلگەن.
شينجياڭ بەيبىت ازات بولعان سوڭ، پاقتاكلا اۋىلى قاشقار جەر رەفورماسىنىڭ العاشقى كەزەڭدەگى سىناق ءتۇيىنى رەتىندە، جەر مايىن ازايتىپ زورەكەرلەرگە قارسى تۇرۋ جانە جەر رەفورماسى قوزعالىسىن دابىرالى ورىستەتتى. وسىدان كەيىن پاقتاكلا اۋىلىندا بۇرىن بولماعان وراسان زور وزگەرىس جارىققا شىقتى. اۋىلداستار اقىل - پاراساتى مەن ەڭبەكشىل قوس قولدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، بايىرعى اۋىل - قىستاققا جالىندى ومىرشەڭدىك ۇستەدى.
ديقانداردىڭ ءوز جەرى بولدى
سول كۇنى 93 جاستاعى ابدۇعوپۇر ءوماردىڭ ۇيىنە بارعانىمىزدا سەرگەك رۋحتى قاريا ءوزى قاستەرلەپ ساقتاپ وتىرعان، جەر رەفورماسى كەزىندە ۇكىمەت تاراتقان جەر كۋالىگىن الىپ شىقتى. سارعايعان جەر كۋالىگىن اشقان ابدۇعوپۇر جەر رەفورماسى داۋىرىندەگى جالىندى، دۋماندى كەزگە قايتىپ بارعانداي بولدى.
”1951 - جىلى 4 - ايدا ايماق بۇكىل اۋىلعا كادر جىبەرىپ، ءاربىر قىستاقتىڭ جەر جاعدايىن انىقتاپ، قىستاق تۇرعىندارىنا جەر رەفورماسىن قالاي ورىستەتۋدى ءتۇسىندىردى“. سول كەزدە قىزمەتكە قاتىناسقانىنا كوپ بولماعان ابدۇعوپۇر سول اۋىلدىڭ حاتشىسى ەكەن ءارى قىستاققا جەر رەفورماسى قىزمەتىنە قاتىناسىپ، ديقان وتباسىلارىنا جەر ءبولىنۋ جاعدايىن ەستەلىككە الۋعا جاۋاپتى بولۋعا جىبەرىلىپتى.
”جەر رەفورماسىنان بۇرىن تۇتاس اۋىلداعى 600دەن استام وتباسىنىڭ جارتىسىنان كوبى جەرى جوق جالدامالى ديقان جانە كەدەي ديقان بولاتىن. جەر رەفورماسىنان كەيىن، ديقاندارعا ەڭ كەمىندە 3 مۋدان ەگىستىك جەر ءبولىندى“، - دەدى ابدۇعوپۇر.
جەر رەفورماسىنان بۇرىن حابارلاردا جازىلۋىنشا، سول كەزدە تۇتاس قاشقار ايماعىندا ءبىر ميلليون 510 مىڭ حالىقتىڭ ％94ى ەگىنشى - مالشى ەكەن. بۇكىل ايماقتاعى 4 ميلليون 406 مىڭ 300 مۋ جەردىڭ ％80ى اۋىل - قىستاق حالقىنىڭ ％10ىنە جەتپەيتىن جەر يەلەرى مەن باي ديقانداردىڭ قولىندا بولىپتى.
ابدۇعوپۇر مىنانى ايتتى: سول كەزدە بۇكىل اۋىلداعى ءاربىر وتباسىنا ۇگىت كىتاپشاسى تاراتىلىپ، جەر رەفورماسىنىڭ ماڭىزى، مازمۇنى، جەردى قالاي بولىسكە سالۋ ەگجەي - تەگجەيلى ءتۇسىندىرىلدى. ءار قىستاقتاعى وتباسىلارىنىڭ جەرگە يە بولۋ جاعدايى تۇگەل ساناققا الىنعان سوڭ، جەر، ءوندىرىس قۇرال - جابدىقتارى، مال ءاربىر وتباسىنداعى ادام سانىنا قاراي قايتا باستان بولىسكە سالىندى.
ابدۇعوپۇردىڭ ۇيىندەگى 9 ادامعا 28 مۋ ەگىستىك جەر بولىنەدى. ونىڭ قاستەرلەپ ساقتاپ وتىرعان جەر كۋالىگىندە ”بۇل وتباسىنىڭ بارلىق ەگىستىك جەرى جيىنى 5 بولىك، 28 مۋ، 11 اۋىز ءۇيى بار“ دەپ انىق جازىلىپتى.
1951 - جىلى 4 - ايدان 1953 - جىلى 10 - ايعا دەيىن جەر رەفورماسى قىزمەت اترەتى بۇكىل ايماقتاعى 1783 اۋىل - قىستاققا بارىپ، بۇقارانى كۇرەسكە جۇمىلدىرىپ، فەودالدىق قاناۋ ءتۇزىمىن تۇبەگەيلى الاستاپ، ءدىني ەرەكشە ۇقىقتى كۇشىنەن قالدىردى، قاناۋ مەن ەزگىگە مەيلىنشە ۇشىراعان ءبىر ميلليون 410 مىڭ كەدەي ديقانعا 3 ميلليون 180 مىڭ مۋ جەر، 76 مىڭ 606 ءۇي، 100 مىڭنان استام ەگىنشىلىك قۇرال - سايمانى، سونداي - اق 22 مىڭ باس ەگىس كولىگى مەن 23 ميلليون 977 مىڭ كيلوگرام استىق ءبولىندى.
”جەر بولىنگەندە كەيبىرەۋلەر قۋانعاندارىنان وزدەرىنە بولىنگەن جەرگە جاتا قالىپ اۋناپ، ’ماۋ جۋشي جاساسىن، گۇڭچانداڭ جاساسىن‘ دەپ ايعايلاپ، بەتتەرىنە توپىراق جاقتى“. ديقاندارعا جەر بولىنگەندەگى جاعدايدى ايتقاندا، ابدۇعوپۇر تەبىرەنىسىن باسا المادى.
جەرگە يە بولعان ديقاندار كوممۋنيستىك پارتيانى شىن جۇرەكتەن قولداپ - قۋاتتادى، ءوندىرىس بەلسەندىلىگى بۇرىن بولماعان دارەجەدە ارتتى. 1952 - جىلى قاشقار ايماعىندا استىقتىڭ جالپى ءونىم مولشەرى 303 ميلليون كيلوگرامعا جەتىپ، ازاتتىقتىڭ الدىنداعى جىلدىق ءونىم مولشەرىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىنەن اسىپ، 1949 - جىلداعىدان ％29 ارتتى، ءار ۇلت حالقىنىڭ تۇرمىسى العاشقى قادامدا جاقساردى.
ماۋ جۋشيعا حات جازىپ، پارتيانىڭ مەيىرىنە العىس ايتتى
ومىرىندە تۇڭعىش رەت وسىنداي كوپ جەرگە يە بولعان ءار ۇلت كەدەي جالدانبا ديقاندار كوممۋنيستىك پارتياعا شىن كوڭىلدەن العىس ايتتى.
”سول كەزدە مامەت يمىن، تۇردى قاسىم قاتارلى ادامدارمەن اقىلداسىپ، سايپيدەن ازەز جولداسقا ايگىلى اقىندى ۇسىنىس ەتىپ، ماۋ جۋشيعا حات جازعىزۋدى ايتتىق“، - دەدى ابدۇعوپۇر 1952 - جىلى حات جازعان كەزدەگى جاعدايدى ەسكە الىپ. حاتتا ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ پارتياعا دەگەن العىس سەزىمى ءبىلدىرىلىپ، پارتيا ورتالىق كوميتەتى مەن ماۋ جۋشيعا جەر رەفورماسى قىزمەتىنىڭ جەڭىسى باياندالعان ەدى.
سول جىلى 8 - ايدىڭ 30 - كۇنى ماۋ جۋشي پاقتاكلا اۋىلىنداعى ديقاندارعا جاۋاپ حات قايتارادى. بۇل حابار اۋىلعا جەتكەندە اۋىلداستار ءبىر - بىرىنە ايتىپ، تۇتاس اۋىل دۋمانعا بولەنەدى. ”سول كەزدە وسى حاباردى ەستىگەندە تەبىرەنگەنىمنەن كوزىمە جاس الدىم. ەگەر قاناتىم بولسا، ماۋ جۋشيدىڭ جانىنا دەرەۋ ۇشىپ بارار ەدىم“. سول كەزدەگى ىستەردى ەسكە العان ابدۇعوپۇردىڭ كوڭىلى باياعىداي شارق ۇردى.
100 جىلدىق قاشقار سارايىندا وسى جاۋاپ حات كورمە زالىنىڭ ءدال ورتاسىندا ەڭ كوز تارتارلىق جەرگە قويىلىپتى. جاۋاپ حاتتا ماۋ جۋشيدىڭ ادەمى كوركەم جازۋلارى كورگەن ادامعا ەرەكشە جاقىندىق سيلاپ، شابىت بەرەدى. ماۋ جۋشي جاۋاپ حاتىندا: ”سىزدەردىڭ وتاندى ءسۇيىپ، مول ءونىم الۋ ۇندەۋىندە ونان ارى ىنتىماقتاسىپ، قۇلشىنا ءوندىرىس جۇرگىزىپ زاتتىق تۇرمىستارىڭىزدى جاقسارتۋلارىڭىزدى ءارى وسى نەگىزدە مادەنيەت دەڭگەيلەرىڭىزدى بىرتىندەپ وسىرۋلەرىڭىزدى ءۇمىت ەتەمىن“ دەپ جازىپتى.
رەفورما جاساپ، ەسىك اشقاننان كەيىن، شينجياڭ بۇكىل ەلمەن بىرگە ءونىمدى وتباسىلارىنا بىرلەستىرىپ كوتەرمەگە بەرۋ جاۋاپكەرشىلىك ءتۇزىمىن جولعا قويدى. پاقتاكلا اۋىلى كۇرىشتى ءداستۇرلى شاشىپ، ەگۋ ۇلگىسىن وزگەرتىپ، جاڭا تەحنيكا جالپىلاستىرىپ، جاڭا تۇقىم ەنگىزدى، بۇكىل اۋىلدا كۇرىشتىڭ مۋ باسىندىق ءونىم مولشەرى زور دارەجەدە ارتىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى ەرەكشە جاقساردى.
الدىڭعى عاسىردىڭ 90 - جىلدارىندا سول كەزدەگى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس شۋجيى جياڭ زىمين جولداس شينجياڭدا قىزمەت تەكسەرگەندە پاقتاكلا اۋىلىنا كەلىپ، كۇرىشتىڭ مۋ باسىندىق ءونىمى جاعدايىن سۇراستىرىپ، ديقانداردىڭ ءوندىرىس، تۇرمىس جاعدايىن ۇعىستى. 1993 - جىلى پاقتاكلا اۋىلىندا استىقتىڭ جالپى ءونىمى 11 ميلليون 790 مىڭ كيلوگرامعا جەتىپ، ازاتتىقتىڭ العاشقى تۇسىنداعىدان 10 ەسەگە تاياۋ ارتتى.
”تۇرمىستاعى وزگەرىستەردى شىن مانىندە سەزىنگەن اۋىلداستار پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە حات جازۋدى ويلادى“. سول كەزدە ورىنباسار اۋىل باستىعى بولىپ ىستەگەن ازەز ءتومۇر بىلاي دەپ ەسكە الادى: 1993 - جىلى بۇكىل اۋىلداعى ديقاندار جينالىس وتكىزىپ، ءتوراعا ماۋ جۋشي دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ 100 جىلدىعىن سالتاناتپەن ەسكە الۋ قارساڭىندا، كوپشىلىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە حات جازىپ، بۇگىنگى تۇرمىستاعى وزگەرىستەردى مالىمدەپ، پارتياعا دەگەن العىس سەزىمىن ءبىلدىرۋدى ۇسىندى.
”كوپشىلىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە حات جازۋعا مەنى كورسەتتى“. حاتتىڭ مازمۇنى 78 جاستاعى ازەز قاريانىڭ ەسىندە ءالى بار ەكەن: مالىمەت، باس شۋجي، ءبىزدىڭ قازىرگى تۇرمىسىمىز ەرەكشە جاقساردى، ديقاندار جاڭا ۇيلەردە تۇرادى، ءۇي - ءۇيدىڭ بارىندە ارتىق استىق بار، تەلەۆيزور كورە الادى، بالالار ۆەلوسيپەدپەن وقۋعا بارادى.
كوپ وتپەي اۋىلداستار جاۋاپ حات تاپسىرىپ الىپ، پاقتاكلا اۋىلى تاعى دا دۋمانعا بولەندى. باس شۋجي جياڭ زىمين حاتىندا اۋىلداستاردى ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتىپ، ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەزدەتىپ، مەكەندەرىن گۇلدەنىپ - كوركەيگەن سوتسياليستىك جاڭا اۋىل - قىستاق ەتىپ قۇرىپ شىعۋعا جىگەرلەندىرەدى.
بۇگىندە وسى ەكى باعالى جاۋاپ حات 100 جىلدىق قاشقار سارايىندا ادامداردىڭ قۇرمەتپەن كورۋى ءۇشىن كورمەگە قويىلعان. حاتتا پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنا دەگەن شىنايى قامقورلىعى شوعىرلانىپ، پاقتاكلا اۋىلىنداعى ءار ۇرپاق ادامداردى قىزىل گەندى جالعاستىرىپ، كورىكتى مەكەن قۇرۋعا جىگەرلەندىرىلگەن.
پارتيانىڭ مەيىرىن ۇمىتپاي، تاپسىرمانى ەستە بەرىك ساقتاپ، دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە ۇمتىلدى
4 - ايدىڭ باسىندا جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، ابدۇعوپۇر، ازەز قاتارلى ساقا پارتيا مۇشەلەرى جاڭادان سالىنعان 100 جىلدىق قاشقار سارايىنا بارىپ، قاشقاردا 100 جىلدان بەرى تۋىلعان زور وزگەرىستەردى كورىپ، ەكسكۋرسيالادى. ساقا پارتيا مۇشەلەرى ەرەكشە تەبىرەنىپ: كوممۋنيستىك پارتيا بولماسا، قازىرگى باقىتتى تۇرمىسىمىز بولماس ەدى. پارتياعا ىلەسۋ بەكىمىمىز ونان ارى نىعايا ءتۇستى، قىزىل گەندى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعايمىز، − دەپ جابال دەستى.
قازىر پاقتاكلا اۋىلى الىس - جۋىققا اتى ايگىلى كۇرىش وندىرەتىن جەرگە اينالىپ وتىر، اۋىل وندىرگەن ءالسىز ءسىلتىلى كۇرىش بازاردا ەرەكشە ءوتىمدى. اۋىل - قىستاق ساياحاتى دا جاندانىپ، كەدەي، مەشەۋ بەت - بەينە تاريحقا اينالدى.
”كۇرىشتى اۋىل، بۇلاقتى قىستاق“ اتانعان يوقۇرقى قاقۇللا قىستاعى 30 نەشە جەردەگى وزگەشە بۇلاق كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اۋىل - قىستاق ساياحاتىن زور كۇشپەن دامىتىپ، بۇكىل ەل بويىنشا 2 - توپتاعى اۋىل - قىستاق ساياحاتى ءتۇيىندى قىستاقتارى قاتارىنا تاڭدالىپ، ءسوزسىز، بارۋعا ءتيىستى ينتەرنەت جۇلدىزى بولدى. قىستاق كورىنىس وڭىرىنە اينالىپ، قىستاق تۇرعىندارى دا ساياحاتتىڭ پايداسىن كوردى، شارۋالار شاتتىعى ساياجايىن، ەرەن بازار، حالىقتىق تۇسەلحانا اشىپ، بارعان سايىن باقىتتى تۇرمىس كەشىرە باستادى.
پاقتاكلا اۋىلدىق پارتكومنىڭ شۋجيى لي دۋمين بىلاي دەپ تانىستىردى: سوڭعى جىلداردان بەرى بۇل اۋىل اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ ستراتەگياسىن جاپپاي ىلگەرىلەتىپ، ءاربىر قىستاقتىڭ بايلىق باسىمدىعىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، باۋ - باقشالى اۋىل، كورىنىس وڭىرىندەگى قىستاق، تۇتىنۋ ءتۇيىنى سىندى ساياحاتتى دامىتۋ وي جەلىسى بويىنشا جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەپ، ءبىر قىستاقتا ءبىر كورىنىس، ءبىر قىستاقتا ءبىر كاسىپ سالاسىن، ءبىر قىستاقتا ءبىر ەرەكشە ءونىم تۇلعالاپ، بارلىق قىستاقتا جارقىن تۇيىندەر جارىققا شىقتى.
يوقۇرقى قاقۇللا قىستاعىندا ءتوراعا ماۋ جۋشيدىڭ شىن ىقىلاستى تاپسىرماسى تۇتاس ءبىر قابىرعاعا جازىلىپتى. ادامدار تاپسىرمانى ەستە بەرىك ساقتاپ، ءىس - ارەكەتتەرىمەن قۇلشىنا امالياتتا ايگىلەپ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە قاراي ۇمتىلۋدا.
