لۋ ياۋ:
ادەبيەت ارقىلى كۇرەسكەرلەرگە رۋحاني كۇش سيلادى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ساي شيني
لۋ ياۋ (وڭدا) شانبەيدىڭ اۋىل - قىستاقتارىن ارالاۋدا. □ سۋرەتتى شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ياۋ زۇڭي تۇسىرگەن
بيىل «جايما - شۋاق دۇنيەنىڭ» مالاي تىلىندەگى باسىلىمى تۇڭعىش رەت باسپادان شىعىپ تاراتىلدى. وسى ماۋدۇن ادەبيەت سيلىعىن يەلەگەن شىعارمانىڭ جارىق كورگەنىنە 30 جىلدان استى، قايتالاي باسىلىمى 200 رەتتەن، ساتىلۋ مولشەرى 20 ميلليون نۇسقادان استى، سونداي - اق كوپ ءتۇرلى تىلگە اۋدارىلىپ باسپادان شىقتى. ول بىرنەشە ۇرپاق جۇڭگولىقتارعا تەرەڭ ىقپال جاساپ، شەتەل وقىرماندارىنىڭ جۇڭگونىڭ قالا، اۋىل قوعامىن تۇسىنۋىنە تەرەزە اشتى.
يان - ان داشۋەسىنىڭ ۋىنحۇي تاۋىندا شاعىن قابىرستاندىق بار. «جايما - شۋاق دۇنيەنىڭ» اۆتورى لۋ ياۋ وسى جەرگە جەرلەنگەن. ونىڭ ءمۇسىنىنىڭ ارتىنداعى تام قابىرعاسىندا ”وگىزدەي ەڭبەك ىستەۋ، توپىراقتاي سي سيلاۋ“ دەگەن بىرنەشە ۇلكەن ءارىپ جارقىراپ تۇر.
لۋ ياۋدىڭ اسىلگى اتى ۋاڭ ۋيگو، 1949 - جىلى شانبەيدىڭ چيڭجيان اۋدانىداعى كەدەي شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكە - شەشەسى تۇرمىس تاپشىلىعىنان وقىتا الماي، بۇعاناسى قاتپاعان ونى يانچۋان اۋدانىنداعى ۇلكەن اكەسىنىڭ اسىراپ الۋىنا بەرەدى.
ول كەزدە جۇتاڭ تارتقان سارى توپىراقتى ۇستىرتتەگى ادامداردىڭ تىرشىلىك كۇيىن كەدەيشىلىك پەن اشتىق جايلاعان. باستاۋىشتىڭ جوعارى جىلدىعىندا وقىعان كەزدە ۇلكەن اكەسىنىڭ لۋ ياۋعا بەرەتىن ەڭ جاقسى ازىعى كەبەك تۇيىرتپەگى بولاتىن. ورتالاۋ مەكتەپ وقىعان كەزدە اۋىلداستار جان ساقتاپ وتىرعان استىقتارىنان كەسە تولماس بولسا دا مەكتەپكە اپارىپ جەۋىنە ءبولىپ بەرەتىن...
جوقشىلىق تۇرمىس لۋ ياۋدىڭ رۋحاني قاسيەتىن شىڭدادى. ول كەزىندە بىلاي دەپ جازعان: ”ءدال وسىناۋ كەنەزەسى كەپكەن دالا مەن سول دالاداي شىر بىتپەي تاقىرلانعان اۋىلداستار مەن جاماعايىندار ماعان وسىناۋ توزىمدىلىك پەن جان قيارلىقتى جۇكتەگەندىگى سەبەپتى مەن ءوزىمدى تاعى دا رۋحاني جاقتان باقۋاتتى سەزىنىپ وتىرمىن“.
شانبەيدىڭ جەرى مەن وسى جەردە جاساپ جاتقان ادامدار ونىڭ ءومىر بويى جازاتىن باستى تاقىرىبىنا اينالدى.
1973 - جىلى لۋ ياۋ يان - ان داشۋەسى جۇڭگو ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن وقيدى. ول بۇكىل ىنتا - پەيىلمەن ادەبيەتتىڭ شالقار تەڭىزىنە سۇڭگىپ، ءوزىنىڭ ”ادەبيەت ۇستازى“ ليۋ چيڭگە ”جولىعادى“. وسىدان كەيىن باستان - اياق ليۋ چيڭدەي رەاليزم ادەبيەتى جاسامپازدىعىندا ءوز ءومىرىن شىڭدايدى.
20 - عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا مودەرنيزم ادەبيەت اعىمى وركەشتەي باستايدى. جازۋشىلار سىرلى رەاليزم، سانا اعىمى، سيمۆوليزمدىك جاسامپازدىعىندا باتىلدىقپەن ىزدەنىس جاسايدى. «تىرشىلىك» اتتى پوۆەستىمەن اتاعى اسپانداعان لۋ ياۋ 1975 - جىلدان 1985 - جىلعا دەيىنگى ارالىقتاعى جۇڭگو قوعامىنىڭ وزگەرىسىن تولىق قاندى بەينەلەيتىن ەپيكالىق اڭگىمە جازادى.
”ادەتتە اۆتورلار رومان جازاتىن كەزدە ۋاقيعانىڭ قۇرىلىمىن تۇلعالىق جاقتان اڭعارعان سوڭ، كەڭ كوسىلۋى مۇمكىن. الايدا لۋ ياۋ قاتتى ابايلايدى، ول تىڭعىلىقتى دا مۇقياتتىلىقپەن 3 جىلعا جۋىق دايىندىق قىزمەتىن ىستەدى“، - دەيدى شانشي ولكەلىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى، «لۋ ياۋ عۇمىرناماسىنىڭ» اۆتورى لياڭ شياڭياڭ.
لۋ ياۋ الدىمەن وزىنە 100گە جۋىق جۇڭگو، شەتەل روماندارىنىڭ تىزىمدىگىن جاسايدى ءارى وسىلاردىڭ دەنىن وقىپ شىعادى. تاريحي بەلەستى ءداپ باسىپ مەڭگەرۋ ءۇشىن، ول 1975 - جىلدان 1985 - جىل ارالىعىنداعى «حالىق گازەتى»، «شانشي گازەتى»، «پايدالانۋ حابارلارى»، «يان - ان گازەتى» جانە «يۇيلين گازەتى» توپتاماسىن اقتارادى، ساۋساقتارى ويىلىپ قاقساپ اۋىرعاندا، جالعاستى الاقانىمەن پاراقتايدى.
1985 - جىلى كۇزدە لۋ ياۋ تۇڭچۋان كەن ىستەرى مەكەمەسى چىنجياشان كومىر كەنىنە كەلىپ ءبىرىنشى كىتابىن جازا باستايدى.
1986 - جىلى «جايما - شۋاق دۇنيەنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن جازىپ بولعان كەزدە، لۋ ياۋدىڭ سەنىمگە تولى رەاليزم جازۋ ءتاسىلى ءتۇرلى ادەبي جاسامپازدىق اعىمنىڭ شابۋىلىندا ”ەسكىلىكتى دۇنيە“ دەپ قارالادى.
”قولجازباسىنىڭ قايتارىلعاندىعى جونىندە ىركەس - تىركەس ۇقتىرۋ تۇسسە دە، لۋ ياۋ ءباز - باياعسىنداي سەرگەك تە بەرىك تۇردى“. لياڭ شياڭياڭ بىلاي دەدى: ول تۇرمىس پەن تاقىرىپ جاسامپازدىق ءتاسىلىن بەلگىلەيدى، وزگە تاسىلمەن «جايما - شۋاق دۇنيەنى» جازۋ بارىپ تۇرعان جاۋاپكەرسىزدىك دەپ قارايتىن، ”بۇل شىعارمانى كەيبىر ماماندار ءۇشىن جازعامىن جوق، قايتا قالىڭ وقىرماندار ءۇشىن جازدىم“.
ءبىر ءتاۋىرى، كىتاپتاعى جاپا - ماشاقاتتى باستان وتكەرگەن ادامداردىڭ ىنتالى، العا قاراي تالپىنعان رۋحى ورتالىق حالىق راديو ستانسياسى ادەبيەت - كوركەمونەر ءۇنىنىڭ رەداكتورى يە يۇڭمەيدى اسەرلەندىرەدى. ونىڭ قۇلشىنىس جاساۋىنىڭ ارقاسىندا، «جايما - شۋاق دۇنيە» راديونىڭ قانات قاقتىرۋىندا بۇكىل مەملەكەتتەگى 100 ميلليونداعان تىڭدارمانعا جەتىپ، زور اڭىس قوزعايدى. ساناققا قاراعاندا، سول جىلعى تىكە تىڭدارمان 300 ميلليوننان اسىپ، وقىرمانداردان 2000نان استام حات كەلەدى.
1991 - جىلى 3 - ايدا «جايما - شۋاق دۇنيە» 3 - كەزەكتى ماۋدۇن ادەبيەت سيلىعىن ەنشىلەيدى. لۋ ياۋ ارناۋ سوزىندە بىلاي دەيدى: ”قالىڭ وقىرمان سەنەن بەزىنبەيتىن بولسا، كوركەمونەرلىك جاسامپازدىقتىڭ ۇشقىنى كوڭىلدەن ءوشىپ قالمايدى. حالىق بۇقاراسى تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان الىپ بايتەرەك ماڭگىلىك كوگەرىپ كوكتەي بەرمەك، ءبىز سونىڭ بۇتاقتارىندا تىنىس العاندىعىمىز ءۇشىن دە تەبىرەنە وتىرىپ اسقاقتاتا ءان سالاتىن بولامىز“.
6 جىل ايرىقشا كۇشەمەلىلىكپەن جازىپ دۇنيەگە اكەلگەن ميلليون ارىپتەن استام وسى كەسەك شىعارما لۋ ياۋدى دەنساۋلىعىنان ايىردى. 1992 - جىلى 11 - ايدىڭ 17 - كۇنى لۋ ياۋ شي - اندا ناۋقاستان قايتىس بولدى. 1995 - جىلى 11 - ايدىڭ 17 - كۇنى ول قايتىس بولعان 3 جىلدان كەيىن، سۇيەك كۇلى انا مەكتەبى يان - ان داشۋەسى ۋىنحۇي تاۋىنا جەرلەندى.
ۋاقىت وزعان سايىن ادامداردىڭ «جايما - شۋاق دۇنيەگە» دەگەن قۇشتارلىعى، لۋ ياۋعا بولعان قۇرمەتى بارعان سايىن ارتتى. «جايما - شۋاق دۇنيە» نەگىزىندە جازىلعان راديو تەاتر، پيەسا، تەلەفيلم قۇبىلىس دەڭگەيىندەگى تۋىندىعا اينالىپ، لۋ ياۋدىڭ ومىرىنەن سىر شەرتكەن كىتاپ، پيەسا، حۇجاتتى فيلم، چينچياڭ تەاترى دا كەڭ كولەمدى قارسى الۋعا بولەندى.
”لۋ ياۋ «جايما - شۋاق دۇنيە» ارقىلى جان قيارلىقپەن ەكپىندەي ىلگەرىلەيتىن جانە باتىلدىقپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن جاستاردى سومدادى، مىنە بۇل ءداۋىر ساحناسىنا كوتەرىلۋدى كوكسەگەن كۇرەسكەرلەردىڭ ورتاق ءۇنى. ول ۋاقىت كەڭىستىگىنەن اتتاپ ءوتىپ، ادامدارعا رۋحاني كۇش - قۋات سيلادى“، - دەدى سىنشى شياۋ يۇنرۋ.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 6 - كۇنى شي - اننان بەرگەن حابارى)
