شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قۇرىلۋى:
ۇلى باستاما سونى ءورىس اشتى
□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى لي ياڭ
1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى ءۇرىمجى قالاسىنداعى ءار ۇلت بۇقاراسى ءان شىرقاپ، بيگە باسىپ، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعىن شات مەرەيمەن تويلادى. □ ماتەريال سۋرەت
”مەملەكەت مەرەكەسىن قۇتتىقتايمىز! شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعىن قۇتتىقتايمىز!“− 1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنگى «شينجياڭ گازەتىنىڭ» 1 - بەتىندەگى ءبىر جول ۇلكەن ءارىپ ەكى كورنەكتى لەپ بەلگىسىمەن تيانشان الابىنداعى ءار ۇلت ۇلاندارىنىڭ جۇرەك جاردى قۋانىشىن بەينەلەدى.
ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا مەملەكەتتىڭ ءبىر تۇتاس باسشىلىعىندا، از ۇلتتار ءجيى قونىستانعان جەرلەردە وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزىپ، اۆتونوميا ورگانىن قۇرىپ، اۆتونوميا ۇقىعىن جۇرگىزۋدى مەڭزەيدى. 1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى، وسى ءبىر ۇلى باستاما شينجياڭنىڭ بۇگىنگى جاراسىمدىلىعى مەن ورنىقتىلىعىنىڭ، گۇلدەنىپ - كوركەيۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ۇلتتار ىنتىماقتاسا العا باسقان داڭق پەن نۇر شۇعىلانى تۇلعالادى.
بايسالدى دا ورنىقتى قادام
«قورعاس اۋدانى شەجىرەسىندەگى» ءبىر تاريحي سۋرەت كوزگە وتتاي باسىلادى − كۇرە جولدا قار - مۇز، ماقتالى كيىم كيىنگەن ادامدار قىزىل تۋدى بيىك ۇستاپ، داڭعارا قاعىپ، بارابان سوعۋدا، كورىنىسى وتە دۋماندى. بۇل 1953 - جىلى 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى قورعاس اۋدانى يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۆتونوميا اۋماعى (اۋىل) قۇرىلعان كەزدەگى كورىنىس.
1953 - جىلى شينجياڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا قىزمەتىن ورىستەتىپ، قورعاس اۋدانىنداعى سىبە ۇلتى ءجيى قونىستانعان يچىگاشاندى تۇيىندە سىناق ەتۋگە تاڭداپ، يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۆتونوميا اۋماعىن (اۋىل) قۇردى. ۋاقىت بىلىنبەي ءوتىپ 2014 - جىلعا كەلگەندە، يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلى قورعاس قالاسىنا قاراتىلدى، الايدا وسى شۇعىلالى تاريح ءالى دە ادامداردىڭ ەسىنەن كوتەرىلە قويعان جوق. ول رايونىمىزدىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى جۇزەگە اسىرۋ جولىنداعى نىق قادامىن ەستەلىككە الدى.
1949 - جىلى 9 - ايدىڭ سوڭىندا جۇڭگو حالىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ 1 - كەزەكتى جالپى ءماجىلىسى ماقۇلداعان «جۇڭگو حالىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ ورتاق تۇعىرناماسىندا» مىناداي ايقىن بەلگىلەمە بار: ”ءارقايسى از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەر ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا اتقارىپ، ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان جان سانىنىڭ از - كوپتىگى جانە ءوڭىرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگى بويىنشا جەكە - جەكە ءتۇرلى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرىلىمدارىن قۇرۋىنا بولادى“.
1952 - جىلى 9 - ايدا شينجياڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا دايىندىق كوميتەتى قۇرىلعاننان كەيىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسىنىڭ باسشىلىعىندا، قۇرۋعا دايىندىق قىزمەتتەرى بەلسەندى ىلگەرىلەتىلدى.
”دايىندىق كوميتەتى“ بۇكىل شينجياڭ كولەمىندە حانزۋ، ۇيعۇر، قازاق، موڭعۇل، سىبە، ورىس قاتارلى كوپ ۇلت جازۋىنداعى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ۇگىت ماتەريالدارىن قۇراستىرىپ باستىردى؛ كوپ رەت اڭگىمە ءماجىلىس اشىپ، ءارقايسى جىكتەن ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جونىندە كەڭ كولەمدە پىكىر الدى؛ باسقا از ۇلت وڭىرلەرىنە ادام جىبەرىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزۋ تاجىريبەلەرىن ۇيرەندى.
تەكسەرۋ - زەرتتەۋ نەگىزىندە، 1953 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە «شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى اتقارۋ جوسپارىن (جوبا)» جولدادى. 1954 - جىلى 4 - ايدىڭ 13 - كۇنى پارتيا ورتالىق كوميتەتى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسىنا تەلەگرامما قايتارىپ، وسى جوباعا نەگىزىنەن قوسىلدى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى شينجياڭداعى ۇلت ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا، كۇردەلىلىگىنە مەڭزەس، شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزۋىنە ىلگەرىندى - كەيىندى ءبىرسىپىرا ماڭىزدى نۇسقاۋ بەردى، ونىڭ ماڭىزدى تۇيىندەرى مىنالاردى قامتىدى: ءسوز جوق، پارتيانىڭ باسشىلىعىن كۇشەيتىپ، دايىندىق قىزمەتتەرىن تولىق ويداعىداي ىستەۋ؛ ءسوز جوق، وتانشىلدىق تاربيەنى كۇشەيتۋ؛ ءسوز جوق، ”بايسالدى دا ورنىقتى بولۋ“ باعىتىن دايەكتىلەندىرۋ...
پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىن بىلەتىن، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ساياساتىن يگەرگەن ءبىر توپ ءار ۇلت كادرلارىن باۋلۋ ءۇشىن، شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى 1953 - جىلى 6 - ايدان 9 - ايعا دەيىن ولكەلىك كادرلار مەكتەبىندە ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا كادرلار كۋرسىن وتكىزدى. ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، حۇيزۋ، موڭعۇل قاتارلى ۇلتتاردىڭ مىندەتتەگى كادرلارى جانە وتانشىل دەموكرات قايراتكەرلەر قاتارلىلاردان 296 ادام تاربيە قابىلداپ، شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى ىلگەرىلەتۋىندەگى تىرەكتىلەرگە اينالدى.
1953 - جىلى 10 - ايدان باستاپ، شينجياڭ ۇيعۇر ۇلتىنان باسقا از ۇلتتار ءجيى قونىستانعان جەرلەردە ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى تۇيىندە سىناق ەتۋ قىزمەتىن باستادى. 1954 - جىلدىڭ سوڭىندا ىركەس - تىركەس ياركەن اۋدانى ءزاراپشات تاجىك اۆتونوميا اۋماعى سياقتى 16 اۋماق، اۋىل دارەجەلى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميالى جەرلەر قۇرىلدى؛ يانچي حۇيزۋ اۆتونوميالى اۋدانى سياقتى 6 اۋدان دارەجەلى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميالى جەرلەر قۇرىلدى؛ بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى سياقتى 4 ءۋالي مەكەمەسى دارەجەلى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميالى جەرلەر قۇرىلدى. اكىمشىلىك مەكەمە دارەجەلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى 1954 - جىلى 11 - ايدىڭ 29 - كۇنى قۇرىلدى.
شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعىن تويلادى
بيىل 76 جاستاعى مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس ۇلت جانە ءدىن كوميتەتى كەڭسەسىنىڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشىسى ەلسۇيەر بۇرھاننىڭ قىزى. ونىڭ ەسىندە مىنا ءبىر كورىنىس باستان - اياق انىق ساقتالدى: 1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى. ءۇرىمجى حالىق الاڭىندا باستاۋىش مەكتەپتىڭ 3 - جىلدىعىن وقىپ جاتقان ول ساباقتاستارىمەن بىرگە بۇقارالىق شەرۋ قوسىنىنا قوسىلدى، بارلىق جەردى بارابان ءۇنى، ءان - ءبي اۋەنى كەرنەپ، شاتتىق راي شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. سول كۇنى اكەسى ءتوراعالار مىنبەسىندە تۇردى. قوسىنداعى ول اكەسىمەن بىرگە شاتتىققا بولەندى.
شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قۇرىلۋى پارتيانىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ساياساتىنىڭ ۇلى جەڭىسى، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ساياسي ومىرىندەگى ءىرى ءىس.
ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا جونىندەگى ۇگىت تاربيەنى كۇشەيتۋ قىزمەتى − دايىندىق قىزمەتىندەگى ماڭداي الدى ءىرى ءىس. 1955 - جىلى 2 - ايدان باستاپ گازەت - جۋرنال، راديو سياقتى كوپتەگەن فورمالار ارقىلى بۇكىل شينجياڭ كولەمىندە جان - جاقتىلى، ىشكەرىلەي ۇگىت تاربيە قيمىلى جۇرگىزىلدى. اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم پارتيا مەكتەبىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار مەكتەپ باستىعى لا ديشىڭ بىلاي دەدى: ۇگىت تاربيە ارقىلى بۇكىل شينجياڭداعى ءار ۇلت، ءار جىك حالقى ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى جۇرگىزۋ مەن اۆتونوميالى رايون قۇرۋدىڭ كەلەلى ءمانىن ءتۇسىنىپ، وتانشىلدىق سانانى ءوسىرىپ، ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ وتاندى كوركەيتۋ بەلسەندىلىگىن ونان ارى قاۋلاتتى.
ولكە دارەجەلى اۆتونوميالى رايون قۇرۋدا ونىڭ اتاۋى ماڭىزدى ماسەلە. ”شينجياڭ اۆتونوميالى رايونى“ دەپ، الدە ”شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى“ دەپ اتاۋ جونىندە مۇنان بۇرىن پىكىر بىرلىگىنە كەلە قويعان جوق بولاتىن. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى 1955 - جىلى 2 - ايدىڭ 28 - كۇنى شينجياڭنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانى اتقارۋىنداعى اتاۋ ماسەلەسى جونىندە ءتوراعا ماۋ زىدۇڭعا، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە نۇسقاۋ سۇراۋ تەلەگرامماسىن جولداپ، ”شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى“ دەپ اتاعان ءجون دەگەن ۇسىنىس بەردى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى بەكىتۋ جاساپ، وسى پىكىرگە قوسىلدى ءارى حانزۋ كادرلار اراسىنداعى زور حانزۋشىلدىق يدەياسىنان، ءسوزسىز، ۇزدىكسىز ساقتانۋ جانە جويۋ، سونىمەن بىرگە ۇيعۇر ۇلتى كادرلارى اراسىنداعى زور ۇلتشىلدىق يدەياسى نىسايىن جويۋ جونىندە نۇسقاۋ بەردى.
ۇگىت تاربيەنى ونان ارى كۇشەيتىپ، دايىندىق قىزمەتىن اناعۇرلىم ويداعىداي ىستەۋ ءۇشىن، شينجياڭ بولىمشە بيۋروسى اسىلگى جوسپارداعى 1955 - جىلى 5 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىن قۇرۋدى 10 - ايدا قۇرۋعا وزگەرتتى. 1955 - جىلى 9 - ايدىڭ 13 - كۇنى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى 21 - رەتكى ءماجىلىسىن وتكىزدى، ءماجىلىس مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ زۇڭليى جوۋ ىنلاي ورتاعا قويعان كەڭەس جوبانى بەكىتىپ، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىن قۇرۋ، شينجياڭ ولكەسى قۇرىلىمىن كۇشىنەن قالدىرۋ جونىندەگى قاۋلىنى ماقۇلدادى.
1955 - جىلى 9 - ايدىڭ 20 - كۇنى شينجياڭ ولكەلىك 1 - رەتكى حالىق قۇرىلتايىنىڭ 2 - رەتكى ءماجىلىسى ۇرىمجىدە اشىلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ باستىعى، مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى دۇڭ بي - ۋدى ماجىلىسكە قاتىناسۋعا جىبەردى. ءماجىلىس قاتىستى قاۋلىنى ماقۇلداپ، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىن سايلادى ءارى سايپيدەن ازەزدى اۆتونوميالى رايوندىق حالىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعالىعىنا سايلادى.
1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلعاندىعى جاريالاندى.
لا ديشىڭ بىلاي دەدى: شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قۇرىلۋى − شينجياڭنىڭ تاريحي دامۋىنداعى شەشۋشى ساتتە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا باسشىلىق ەتىپ جاساعان تاريحي تالعامى. وسى بارىستا ءار ۇلت حالقىنىڭ ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى وتان ۇلى شاڭىراعىنا بولعان تانىمى ونان ارى تەرەڭدەپ، وتانشىلدىق ىنتا - ىقىلاسى ونان ارى تاسقىنداپ، ۇلتتار اراسىنداعى سەنىم مەن ىنتىماق ونان ارى نىعايدى.
ۇزدىكسىز قايراتتانا العا ىلگەرىلەدى
پانار شام، كەتپەن، تاس تيىرمەن، اعاش سوقا سياقتى كونە ۇلگىدەگى ەگىس قۇرالدارى سىندى ناقتى زاتتار قىستاق تۇرعىندارىنىڭ وندىرىسىندەگى، تۇرمىسىنداعى سول ءبىر كەزدەردەگى جاپا - ماشاقاتتى ەستەلىككە الدى؛ شىت جاڭا قىستاق كوميتەتى، مەكتەپ، جول سياقتىلاردىڭ سۋرەتتەرى ادامداردىڭ شالقىعان تۇرمىس تىرشىلىگىن، كوتەرىڭكى دە العا باسقان بەت - بەينەسىن ايگىلەدى... قورعاس قالاسى يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلىنىڭ يچىگاشان قىستاق تاريحى سارايىندا قىستاق تۇرعىنى دۇڭ شينمين: ”ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى ءبىز از ۇلت بۇقاراسىنا بىردەي ۇقىق جانە مارتەبە بەرىپ، ءبىزدىڭ بىرگە گۇلدەنىپ دامۋىمىزعا مۇمكىندىك جاسادى. قازىر ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز بارعان سايىن جاقسارىپ كەلەدى“، - دەدى.
يچىگاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلى ەرەكشە ەگىمشىلىك، باعىمشىلىق سياقتىلاردى دامىتۋ ارقىلى 2020 - جىلى بۇكىل اۋىلدىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 19 مىڭ يۋاننان استى. وسى جەردە جاساپ جاتقان سىبە، حۇيزۋ، حانزۋ، ۇيعۇر سياقتى 20 ۇلت تاتۋ - ءتاتتى ءوتىپ، ۇلتتار ىنتىماعى گۇلى ۇزاق ۋاقىت قۇلپىردى.
لا ديشىڭ بىلاي دەدى: ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىنىڭ شينجياڭدا اتقارىلۋى ءار ۇلت حالقىنىڭ ىنتىماعىن ونان ارى كۇشەيتتى، شينجياڭنىڭ ساياسي، ەكونوميكا جانە مادەنيەت ىستەرىنىڭ دامۋىن جەبەپ، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن جانە قوعامدىق العا باسۋىن تىڭ ساتىعا ىلگەرىلەتتى. 1955 - جىلى بۇكىل رايوننىڭ ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى ءبىر ميلليارد 230 ميلليون يۋان بولاتىن، بۇل كۇندەرى ءبىر تريلليون 300 ميلليارد يۋاننان استى. سۇيەمدەي تەمىر جولى بولماۋدان جوعارى جىلدامدىقتى تەمىر جول داۋىرىنە قادام تاستاۋعا دەيىن؛ تۇيىق، مەشەۋ شەتكەرى جەردەن جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى وزەكتى رايونىن قۇرۋعا دەيىن؛ بۇقارانىڭ تۇرمىسى ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىماۋدان تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرۋگە دەيىن... تاريح مىنانى تالاسسىز دالەلدەدى: پارتيانىڭ ۇلت ساياساتى مۇلدە دۇرىس، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى شەكسىز ابزال.
”ءبىز باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ’ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا تۇزىمىنە تاباندى بولىپ جانە كەمەلدەندىرىپ، ءبىر تۇتاستىق پەن اۆتونوميانى ۇشتاستىرۋ، ۇلت فاكتورى مەن وڭىرلىك فاكتوردى ۇشتاستىرۋ‘ سىندى ماڭىزدى نۇسقاۋىنىڭ رۋحىن باتىل دايەكتىلەندىرۋىمىز، تياناقتاندىرۋىمىز، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونومياعا قاتىستى زاڭ ەرەجەلەر مەن ساياساتتاردى ويداعىداي زەرتتەپ، ويداعىداي اتقارىپ، ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىنىڭ ابزالدىلىعىن شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرۋىمىز كەرەك“، - دەدى لا ديشىڭ.
ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءوز - وزىنە قوجايىن بولۋ ۇقىعىن شىن مانىندە قامتاماسىز ەتىپ، از ۇلت كادرلارىن زور كۇشپەن باۋلىپ، تاڭداپ ءوسىرىپ، ۇلتتاردىڭ كەڭ كولەمدە ارالاسۋىن، جاپپاي ىشتەسۋىن، تەرەڭدەي توعىسۋىن جەبەدى... ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميانىڭ شۇعىلالى جولىندا شينجياڭ ۇزدىكسىز قايراتتانا ىلگەرىلەپ كەلەدى.
