كوكياردى جاسىلداندىرۋعا بۇكىل عۇمىرىمدى ارناعانىما ەش وكىنبەيمىن

كوكياردى جاسىلداندىرۋعا بۇكىل عۇمىرىمدى ارناعانىما ەش وكىنبەيمىن

　　يمام مامەت.  □سۋرەتتى ءوزى بەرگەن

　　يمام مامەت، 1945 - جىلى 8 - ايدا دۇنيەگە كەلگەن، 1964 - جىلى اقسۋ ايماقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىنىڭ باعبانشىلىق ماماندىعىنان وقۋ تاۋىسقان، 1977 - جىلى تارىم داشۋەسىندە وقىتۋشى بولعان، 1984 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولعان. 1985 - جىلى كوكيار ورمان باسقارۋ پۋنكتىنىڭ باستىعى بولعان. 1986 - جىلى اقسۋ ايماقتىق پارتكوم قۇمدى بوراننىڭ ءوتى كوكياردا جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن باستاعاننان كەيىن، ول 3000 مۋلىق ىقتاسىن ورماندى كۇزەتۋگە ات سالىسىپ، تابان اۋدارماي 30 نەشە جىل ىستەدى.

”بۇل ومىردەگى مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ماقتانىشىم كوكياردا اعاش ەككەندىگىم. ەگەر ورمان كۇزەتۋ ءىسى مەنى قاجەت ەتسە، مەن ەرتەڭ - اق اتقا قونامىن“. 

− يمام مامەت

□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ءپاريزات ابدۇل

　　5 - ايدىڭ 17 - كۇنى كوكياردا جاسىل جەلەك كوكجيەكپەن جالعاسىپ، ءزاۋلىم دە ءتۇپ - ءتۇزۋ اق تەرەكتەر جولدىڭ ەكى جاعىندا بوي سوزىپ، ورماندى القاپتاعى الما اعاشتارى، جاڭعاق اعاشتارى رەتتى قاتار تۇزەپ، شارۋالار اۋلاسى جاپ - جاسىل تۇسپەن كومكەرىلىپ تۇر.

　　”ءبىزدىڭ اعاش ەگۋىمىزدىڭ، ورمان كۇزەتۋىمىزدىڭ، جاسىل جەلەكتى قورعاۋىمىزدىڭ ماقساتى ءار ۇلت حالقىنىڭ جاسىل مانات تولقىن اتقان ورماندى القاپتا تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرۋى ءۇشىن“، - دەيدى يمام مامەت.

　　بيىل 76 جاستاعى يمام مامەت كوكيار ورمان باسقارۋ پۋنكتىنىڭ 1 - رەتكى پۋنكت باستىعى، تاڭداۋلى كومپارتيا مۇشەسى.

　　كوكيارداعى العاشقى 3000 مۋ ورماندى ءوڭىردىڭ ءاربىر سۇيەم جەرىندە يمام مامەتتىڭ ءىزى قالعان، ول كوكياردىڭ كەزىندەگى ”دۇلەي بوران كوكتەمنىڭ كوركىن قاشىرىپ، شاڭ - توپىراق كوز اشتىرماي، اسپاندى تۇمشالايتىن“ قۇبا تۇزدەن بۇگىندە ”1000 گەكتارلىق جاسىل تالدى ەركە سامال تەربەپ، باۋ - باقشاعا ورىك پەن شابدالى اسەم كورىك قوسقان“ كۇيگە جەتۋىنە كۋا بولدى. وسى اۋماقتاعى ورماندى كۇزەتىپ، وسى اعاشتارمەن ۇرپاقتى باقىتقا كەنەلتۋدى ارمان ەتتى.

　　ادام تاربيەلەۋ مىنبەرىنەن قۇبا تۇزگە تامىر تارتقانعا دەيىن

　　1977 - جىلى اقسۋ ايماقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىنىڭ باعبانشىلىق ماماندىعىنان وقۋ تاۋىسقان يمام مامەت تارىم داشۋەسىندە وقىتۋشى بولدى.

　　”ول كەزدە مەن وقۋشىلارعا ەگۋ بىلىمدەرىن ۇيرەتىپ، وقۋشىلاردىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك شينجياڭدا پراكتيكادان وتۋىنە جەتەكشىلىك ىستەدىم، ساباق ارەدىگىندە وقۋشىلاردىڭ يدەيالىق جاعدايلارىن ۇعىسىپ، وقۋشىلاردىڭ تۇرمىستىق قيىنشىلىقتارىن شەشۋىنە كومەكتەستىم، ءماندى دە ماعىنالى جۇمىس ەدى“، - دەيدى يمام مامەت ەسكە الىپ.

　　1985 - جىلى يمام مامەت قىزمەت اۋىستىرىپ اقسۋعا قايتۋعا دايىندالادى. ”اقسۋ 1 - ورتا مەكتەپتە وقىتۋشى بولعىم كەلدى، وندا مەكتەپتىڭ 3000 مۋلىق جەمىس باعىندا ونەرىمدى كورسەتە الاتىن، ۇيىمدەگىلەرمەن دە قاۋىشا الاتىن ەدىم“، - دەيدى يمام مامەت.

　　قىزمەت اۋىسۋ جۇمىسىن بىتىرەتىن كەزدە، ونى كونە ساباقتاسى − سول كەزدەگى اقسۋ ايماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ ورىنباسار باستىعى اسقار قاسىم توسىپ قالادى، ىشكەرىلەي اڭگىمەلەسكەن سوڭ، ول قۇرىلعانىنا ۇزاق بولماعان كوكيار ورمان باسقارۋ پۋنكتىنە كەلىپ، پۋنكت باستىعى بولادى.

　　كاسىپتىك ساپادا ەرەكشە ىسىلعان يمام مامەت باسىندا اۋىلداعى باسقارۋ - باپتاۋ پۋنكتىنە بارىپ قىزمەت ىستەۋ دەگەن نە ءتايىر، مەن ءۇشىن بۇيىم ەمەس قوي دەپ ويلاعان.

　　دەگەنمەن كوكيارعا العاش اياق باسقاندا ونىڭ كوزى باقىرايىپ، اۋزى اشىلىپ تۇرىپ قالىپتى: شەت - شەگى كورىنبەيتىن سارى توپىراقتى قۇبا ءتۇز، ايقىش - ۇيقىش قايشالىسقان جىرا - جىقپىلدار، اعاش تۇرماق قىلتيعان ءشوپ كورىنبەيدى، كۇننىڭ اشتىلىعىن بىلاي قويعاندا، سۋ قاينارى دا جوق، اعاشتى قالاي ەگەمىز، اكاۋ؟ يمام مامەت ءتۇڭىلىپ كەتتى.

　　ءبىر تەرەڭ جىلعادان اتتايمىن دەگەندە، جەر بەتىندەگى توپىراقتىڭ بوپىراعان بوس بولۋىنان ول قاپىدا توپىراققا كومىلىپ جىعىلىپ تۇسەدى. ول كوزىندەگى شاڭ - توپىراقتى ءسۇرتىپ، اۋزىنا قۇيىلعان قۇمدى تۇكىرىپ ورنىنان تۇرعان سول ساتتە قىزمەتتەن شەگىنۋگە بەل بايلايدى.

　　”مەن سوعان دەيىن كەڭ دە جارىق داشۋە ساباقحاناسىندا ساباق بەردىم، تازا دا مىرزا جۇمىس ىستەپ، ەلدىڭ دە قوشامەت - قۇرمەتىنە بولەنىپ ءجۇردىم عوي. ال مۇندا... ءسىز مەنى بۇيتكەنشە اقسۋ 1 - ورتا مەكتەپكە جىبەرىڭىزشى“، - دەيدى يمام مامەت اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسار باس حاتشىسى، كوكيار جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىنىڭ ۇنەمىلىك ىستەرگە جاۋاپتى ورىنباسار باس قولباسشىسى حى جۇنيىڭگە قىزمەتتەن شەگىنۋ تۋرالى ءوتىنىش حاتتى تاپسىرىپ تۇرىپ.

　　”سەن تاڭداۋلى كومپارتيا مۇشەسىسىڭ، سەنىڭ كاسىبي قابىلەتىڭ دە وتە كۇشتى، سەن كوكياردى جاسىلداندىرۋدا وراسان ۇلكەن رول اتقارادى دەپ سەنەمىز!“، - ۋاڭ جىن جياڭجۇن اسكەري بولىمدەرى قاتارىندا شينجياڭعا كەلگەن ساقا جاۋىنگەر حى جۇنيىڭ يدەيالىق قىزمەت جۇرگىزگەندە دە ەشكىمنەن كەم سوقپايدى ەكەن، - ”سەن الاڭسىز ىستەسەڭ عانا بولعانى، ايماقتىق پارتكوم مەن قولباسشىلىق شتاپ بار كۇشپەن قولداۋ كورسەتىپ، سەنىڭ مىقتى ارتقى تىرەگىڭ بولادى!“.

　　ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ كوز ىلمەي شىققان يمام مامەت ەرتەسى الاڭ - ەلەڭدە ءبىر دوربا نانىن ارقالاپ، كوكيار اعاش ەگۋ قۇرىلىس ورنىندا قايتا بوي كورسەتتى.

　　انە سودان تابان اۋدارماي 30 نەشە جىل ىستەدى.

　　اعاش كوكتەسە عانا باسىمىزدى كوتەرىپ جۇرە الامىز

　　كوكيار اقسۋ ايماعىنىڭ ونسۋ اۋدانىندا، جۇڭگوداعى ەڭ ۇلكەن قۇمدى ءشول − تاكلاماكان قۇمدى ءشولىنىڭ سولتۇستىك باتىس جيەگىنە ورنالاسقان، ”كوك ءتۇستى جار“ دەگەن ءماندى بىلدىرەدى. كوك تۇسپەن زارەدەي قاتىسى جوق كوكياردا اعاش ەگۋ قانشالىق قيىن؟ بۇنى تاريحقا قاراپ - اق بىلۋگە بولادى.

　　«ونسۋ اۋدانىنىڭ شەجىرەسىندە» جازىلۋىنشا، چيڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جەرگىلىكتى اقسۇيەكتەر بۇل جەرگە كەڭىنەن گۇل - اعاش ەگىپ، جازدىق ساراي سالعىزباق بولعان ەكەن. بۇل ءۇشىن تۇرپاننان ارناۋلى شەبەر العىزىپ، كارىز قۇدىعىن قازدىرىپ، جەر استى سۋىن باستاپ اكەلىپ، قىرۋار قارجى جۇمساسا دا بالەندەي ءونىمى بولماي، اقىرىندا بىرنەشە جەردە كەتەۋى كەتكەن كارىز قۇدىعى عانا قالىپتى.

　　مينگو كەزىندە جەرگىلىكتى ءمانساپتىلار دا كوكياردا تىڭ اشىپ، ورمان وسىرمەك بولىپ، قىرۋار ادام كۇشىن، زات كۇشىن جۇمىلدىرسا دا، ونگەن اعاش بولماعان سوڭ، اقىر - اياعىندا ساتسىزدىكپەن تىنعان.

　　1987 - جىلى كوكتەمدە جۇرت ”جىل سايىن اعاش ەگەمىز، تاعى دا سول قۋاڭ جەر، وزگەرگەن ەشتەڭەسى جوق“، - دەيتىن كوكياردا ۇلكەن ءۇمىت ارقالاعان اعاش قالامشالارى ەگىلىپ جاتتى.

　　”كوكيار اۋماعىنداعى توپىراقتىڭ سور قۇرامى ەڭ جوعارى جەرى ％9.87كە جەتەدى، بۇل مەملەكەت بەلگىلەگەن سور قۇرامى ％1.0تەن جوعارى بولماۋ دەيتىن ورمان ءوسىرۋ ولشەمىنەن الدەقايدا جوعارى كورسەتكىش، توپىراعى تاستاي قاتتى بۇل جەردى تەگىستەۋدىڭ ءوزى مۇڭ ەدى“، - دەيدى يمام مامەت، - ”اعاش ەگىلگەنىمەن، سىناقتىڭ ۇلكەنى ءالى الدا ەدى“.

　　قاتارعا قوسىلۋ مولشەرىنە كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن سۋارۋ، تىڭايتقىش بەرۋ، باپتاۋ سياقتى جۇمىستاردىڭ بىردە - بىرەۋىنە سەلقوس قاراۋعا بولمايدى. يمام مامەت پەن 3 تەحنيك شارشاعاندا ءبىر قۇشاق ارام ءشوپ جۇلىپ، ۇستىنە كيىمدەرىن جايىپ جانتايىپ كوز شىرىمىن الدى؛ قارىندارى اشسا، ماتا دورباداعى ناندارىن الىپ توعان سۋىنا شىلاپ تالعاجاۋ ەتتى.

　　”ءبىز بۇل قالامشالاردى قالايدا قاتارعا قوسۋىمىز، ولاردىڭ قىستا وتىن بولىپ قالۋىنا، استە، جول بەرمەۋىمىز كەرەك“. سول جىلى 10 - ايدا جۇمىستىڭ ەڭ قاربالاس ءساتىن ارتقا تاستاعان يمام مامەت ۇيىنە قايتتى. كەلىنشەگى كوز الدىنداعى وسىناۋ شاشىن شاڭ - توزاڭ باسقان، بالاعى ساۋىس باتپاق ادامعا قاراپ ۇزاققا دەيىن اڭقيىپ تۇرىپ: ”جولداس، ءسىز كىمدى ىزدەيسىز؟“، - دەدى قالجىڭداپ.

　　1988 - جىلى كوكتەمدە 3000 قالامشانىڭ قاتارعا قوسىلۋ مولشەرى ％87.5كە، توپىراعى تاۋىرلەۋ اۋماقتاعى قالامشالاردىڭ قاتارعا قوسىلۋ مولشەرى ％98كە جەتەدى.

　　”اعاش كوكتەسە عانا مەن باسىمدى كوتەرىپ جۇرە الامىن عوي“، - دەدى تىلشىلىك سۇحباتى كەزىندە شاشى كۇمىستەي اعارعان يمام مامەت كەۋدەسىن ۇرىپ زور داۋىسپەن.

　　ءاربىر تال اعاش مەنىڭ بالام ىسپەتتى

　　5 - ايدىڭ 17 - كۇنى يمام مامەت كوكيار ەسكەرتكىش سارايىنا باس سۇقتى، ساراي ىشىندەگى جىرا - جىقپىلى ايقىش - ۇيقىش، توپىراق - اعاش قۇرىلىمدى كوكياردىڭ بۇرىنعى كورىنىسى كورسەتىلگەن قابىرعا ونىڭ قيالىن وتكەن كۇندەرگە جەتەلەدى.

　　بەتىن ءبىر قابات جۇقا بوس توپىراق جاۋىپ تۇراتىن كوكياردىڭ توپىراعىنىڭ استى تاستاي قاتتى قابات بولاتىن. اعاش ەككەن العاشقى كەزدە، 1000 مۋ جەردىڭ توپىراعىن تەگىستەۋ مىندەتىن ورىنداعان 4 تراكتوردىڭ توپىراق كۇرەگىشى سىنىپ، ”دىعدىرى قۇرىپ“ تۇرالاپ قالىپتى. شيىرشىق اتقان يمام مامەت تاماققا قاراماي، كوز شىرىمىن الماي، تۇرالاپ قالعان تراكتورلاردى اينالىپ قايتا - قايتا زەرتتەي ءجۇرىپ، كۇرەگىشتىڭ سىنعان ءدۇزىن قولىنا الىپ، سىنعان جەرىنە قايتا ورناتىپ كورىپ، ودان قايتا الىپ، توپىراققا كۇشپەن قاداپ كىرگىزىپ، اقىرىندا تراكتوردىڭ توپىراق كۇرەگىشىن جاقسارتۋ، بولات ءتىس قوسىپ دانەكەرلەۋ ءادىسىن ويلاپ تاۋىپ، كۇرەگىشتىڭ ءدۇزى وڭاي سىنىپ قالۋ ماسەلەسىن شەشتى.

　　1988 - جىلى جاز اياعىندا يمام مامەت سىرت جەرگە جيىنعا بارىپ ورالا سالا بىردەن كوكيارعا كەلىپ، قالامشالاردىڭ ءوسۋ جاعدايىن تەكسەردى. توعان سۋىنىڭ ويازىپ، اعاش جاپىراقتارىنىڭ سارعايىپ ساۋلاپ ءتۇسىپ جاتقانىن بايقاعان ول دەرەۋ ادام جيناپ، توعانعا 300 دوربا قۇم تاسىپ ۇيسە دە توعان سۋى كوتەرىلمەي قويادى. يمام مامەت ءتۇسىپ قالعان جاپىراقتاردى قولىنا ۇستاپ، سول كەزدەگى اقسۋ ايماقتىق ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ باستىعى بي كىشياننىڭ الدىنا بارادى، باس تەتىكتىڭ جابىلۋى سەبەپتى توعان سۋى ازايىپ، اعاشتاردىڭ دەر كەزىندە سۋارىلماي قالعانىن بىلگەن ول ءوزىن قاتتى كىنالايدى.

　　يمام مامەتتىڭ نازارىندا كوكيارداعى ءار ءبىر تال اعاش ونىڭ ءوز بالاسى ىسپەتتى ەدى. بۇل ”بالالارىنا“ اناعۇرلىم ويداعىداي قارايلاسۋ ءۇشىن، ول ورتا مەكتەپتەن وقۋ تاۋىسقان ۇلى اسقار يمامدى دا كوكيارعا الىپ كەلەدى.

　　اسقار ءاسىلى اسكەرگە بارىپ شىعىنىپ قايتۋدى ويلاپ جۇرەدى ەكەن، يمام مامەت وعان: ”كوكيار ادامدى ناعىز شىنىقتىراتىن جەر، قۇبا ءتۇزدى جاسىلداندىرۋدىڭ ماشاقاتىن تارتقان ادام كەيىن نە ىستەسە دە تابىسقا جەتەدى“، - دەيدى.

　　سۋ جىبەردى، ارالاپ تەكسەرۋ جۇرگىزدى، تولىقتاپ اعاش ەكتى... ءاسىلى 3 جىل ىستەگەن سوڭ وسى ارادان كەتپەك بولعان اسقار كوكيارداعى اعاشتاردىڭ كۇننەن - كۇنگە ماۋەلەپ ءوسىپ، سايالى ورمانعا، كوركەم كورىنىسكە اينالىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، كەتكىسى كەلمەي قالادى.

      ”اكەمنىڭ وسى قالامشالاردى جانىنداي ايالايتىن كوڭىل سۇيىسپەنشىلىگىن قازىر بارعان سايىن انىق ءتۇسىنىپ كەلەمىن، وسى ورماندى كۇزەتىپ جۇرە العانىم ءۇشىن ايرىقشا ماقتانىش سەزىنەمىن“، - دەيدى اسقار.

　　”كوكيارعا كەلىپ اعاش ەككەنىڭە وكىنبەيسىڭ بە دەپ مەنەن تالاي ادام سۇرادى، مەن ولارعا بۇل ومىردەگى مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ماقتانىشىم كوكياردا اعاش ەككەندىگىم دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ەگەر ورمان كۇزەتۋ ءىسى مەنى قاجەت ەتسە، مەن ەرتەڭ - اق اتقا قونامىن“، - دەيدى يمام مامەت.