شيە گاۋحۋا:
حالىق تىلەگىنە ۇيلەسىپ، ي - ۋ بازارىن اشتى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى شيە يۇنتيڭ
□ شيە گاۋحۋانىڭ سۋرەتى. شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
جىجياڭدا ارالاپ كونسەرت قويىپ جۇرگەن ۋجۇي تەاترىنىڭ وسى زامانعى تەاترى «ي - ۋداعى گاۋحۋا» كورەرمەندەردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. تەاترداعى باس كەيىپكەردىڭ پروتوتيبى شيە گاۋحۋا بۇرىن رەفورما جاساپ، ەسىك اشۋدىڭ العاشقى كەزىندە ي - ۋ اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى بولعان، ول بۇقارانىڭ قاجەتىن ءبىرىنشى باعدار ەتۋگە تاباندى بولىپ، ءمانسابىنان ايرىلىپ قالۋدىڭ قاتەرىنە تاۋەكەل ەتىپ، قات - قابات قۇرساۋدى بۇزىپ، جول بويىنداعى جايما بازارعا باتىلدىقپەن ”جاسىل شىراق جاعۋ“ شەشىمىن قابىلداپ، ي - ۋ سىندى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ ۇلكەن ۇساق - تۇيەك تاۋارلار بازارىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە مۇرىندىق بولدى. ول 2018 - جىلى ”رەفورما اتويشىسى“ اتاعىنا، 2019 - جىلى ”ەڭ ارداقتى كۇرەسكەر“ اتاعىنا داڭقپەن يە بولدى.
شيە گاۋحۋا، 1931 - جىلى تۋعان، جىجياڭنىڭ چۇيجوۋ دەگەن جەرىنەن. 1982 - جىلى 5 - ايدان 1984 - جىلى 12 - اي ارالىعىندا ي - ۋ اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى بولعان.
سول كەزدەگى ي - ۋ ”جالعىز جولدىڭ شەتىندە سىعىرايعان جەتى شام، كۇللى اۋداندى جاڭعىرتقان ءبىر لابانىڭ داۋىسى“ دەيتىن كەدەي اۋدان ەدى. پارتيا 11 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى جالپى ماجىلىسىنەن كەيىن ءونىم وتباسىلارعا كوتەرمەگە بەرىلگەن ي - ۋ شارۋالارى ءار ءتۇرلى قوسىمشا كاسىپتەرمەن شۇعىلدانا باستاپ، وزدىكتەرىنەن اۋدان ورتالىعىنان بىرتىندەپ شاعىن كولەمدى جول بويى جايما بازارىن قالىپتاستىرادى.
جوعارى ورىننىڭ تاۋار بازارىن اشۋ - اشپاۋ جونىندە ءالى انىق ءبىر بايلامى بولماعاندىقتان، جەرگىلىكتى كەيبىر تاراۋلار جول بويىنداعى وسى جايما بازارعا ”الىپساتارلىق، كاپيتاليزم جولىمەن ءجۇرۋ“ دەپ قاراپ سوققى بەرەدى.
1982 - جىلى 6 - ايدىڭ ءبىر كۇنى اۋدان قالاشىعىندا جايما اشىپ ۇنەمى قاتىستى تاراۋلاردىڭ ”قورشاۋىندا“ قالاتىن اۋىل ايەلى فىڭ ايچيڭ اۋداننىڭ ورگان اۋلاسىندا شيە گاۋحۋانىڭ الدىنان شىعىپ، ۇكىمەتتىڭ نە ءۇشىن بۇقارانىڭ جايما اشۋىنا جول قويماي وتىرعانىن سۇرايدى. سول كەزدە شيە گاۋحۋانىڭ ي - ۋعا مىندەتكە تاعايىندالىپ كەلگەنىنە ارەڭ ءبىر ايدان اسقان بولاتىن، فىڭ ايچيڭنىڭ ءسوزى ونى تەرەڭ تولعاندىرادى.
شيە گاۋحۋا ي - ۋ بۇقاراسىنىڭ جايما اشۋى سياقتى ساۋدامەن شۇعىلدانۋ جاعدايى جونىندە تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزە باستايدى، سونداي - اق جۇمىس توبىن باستاپ ۋىنجوۋعا قىزمەت تەكسەرە بارادى، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ تەرەڭدەي تۇسكەن سايىن بازاردى جانداندىرۋدىڭ ورتالىقتىڭ رۋحى مەن پرينسيبىنە ۇيلەسەتىندىگىن، ۇكىمەتتىڭ حالىق تىلەگىنە ۇيلەسىپ جايما بازاردى بۇعاۋدان بوساتۋى كەرەكتىگىن اناعۇرلىم سەزىنەدى.
سول كەزدەگى تاريحي ورتادا، بازاردى بۇعاۋدان بوساتۋ وڭاي - وسپاق شارۋا ەمەس ەدى، جەرگىلىكتى كادرلاردىڭ ءبىرتالايى جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋدان قورقىپ، ونى - مۇنى ويلاپ ەكى ۇداي بولادى. بۇل جونىندە شيە گاۋحۋا اۋدان ورگانىنىڭ ءبىر جينالىسىندا ايقىن تۇردە: ”ي - ۋدا ۇساق - تۇيەك تاۋارلار بازارىن اشۋ كەرەك، ماسەلە شىقسا مەن جاۋاپ بەرەمىن!“دەپ راي بىلدىرەدى.
1982 - جىلى 9 - ايدىڭ 5 - كۇنى ي - ۋ اۋداندىق پارتكوم قارار شىعارىپ، چوۋچىڭ قالاشىعى حۋچيڭمىن ۇساق - تۇيەك تاۋارلار بازارىن اشادى. انە - مىنە دەگەنشە، كورشىلەس اۋدان - قالالاردا ”قورشاۋدا“ قالعان جايماشىلار ي - ۋعا تاسقىن سۋداي اعىلادى.
وسى نەگىزدە ي - ۋ اۋداندىق پارتكوم، اۋداندىق ۇكىمەت تاعى ”تورتكە رۇقسات ەتۋ“ حابارلاندىرۋىن شىعارادى: شارۋالاردىڭ ساۋدامەن شۇعىلدانۋىنا، شارۋالاردىڭ قالاعا كىرۋىنە، الىس قاشىقتان تاسۋعا، كوپ ارنادا باسەكەلەسۋگە رۇقسات ەتىپ، قالا، اۋىل ەكونوميكاسىنىڭ بۇعاۋىن ونان ارى بوساتادى.
1984 - جىلى شيە گاۋحۋا ي - ۋدىڭ ءىس جۇزىندىگىمەن بىرلەستىرە وتىرىپ ”ساۋدانى وركەندەتىپ، اۋداندى كوركەيتۋ“ سىندى وڭىرلىك ەكونوميكانى دامىتۋ ستراتەگياسىن تۇڭعىش رەت ورتاعا قويىپ، بۇكىل اۋدانداعى كادرلاردى باستاپ باتىلدىقپەن تاباندى بولىپ، بەلسەنە ىسكەرلىك كورسەتىپ، دەن قويا جەتىلدىرەدى، ناتيجەسىندە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ ۇلكەن ۇساق - تۇيەك تاۋارلار بازارىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە وراي جاراتىپ، بۇكىل ەلدەگى ۇساق - تۇيەك تاۋارلار بازارىن رەفورمالاۋعا، دامىتۋعا ۇلگى كورسەتەدى.
شيە گاۋحۋا كەزىندە: ”سول كەزدە تەك بۇقاراعا پايدالى بولسا عانا بولعانى، قات - قابات قۇرساۋلاردى بۇزۋىمىز كەرەك، مۇنىڭ ءبىزدىڭ كادرلاردىڭ ءوزىنىڭ كەلەر - كەتەرىمەن نەندەي بايلانىسى بولسىن دەپ قانا ويلادىم“دەگەن ەدى اشىعىن ايتىپ.
”ول اشقان تاماشا شارۋاشىلىق - ساۋدا ورتاسى ي - ۋدىڭ تابىسقا جەتۋىنىڭ ۇلكەن قۇپياسى“، - دەيدى شيە گاۋحۋانىڭ بۇرىنعى قىزمەتتەسى، جينحۋا قالالىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ياڭ شوۋچۇن، - شيە گاۋحۋانىڭ نازارىندا تەك قانا قىزمەت بولعان، ال ونىڭ قىزمەت ەرەكشەلىگى جوعارىنىڭ رۋحىنىڭ ءمانىن جەتە يگەرىپ، جەرگىلىكتى ءىس جۇزىندىككە دەن قويا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جوعارىنىڭ نۇسقاۋىن جاسامپازدىقپەن دايەكتىلەندىرىپ، جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك قالىپتاستىرۋ ەدى. ”ول كۇندىز ۋاقىتىنىڭ ％80ىنەن كوبىن نەگىزگى ساتىنى ارالاۋعا جۇمساپ، ءار كۇنى تۇندە كەڭسەدە ءتۇرلى ينفورماتسيالاردى قورىتۋعا 5 ساعات ۋاقىتىن جۇمسايتىن، ەستەلىك داپتەرىنىڭ بەتى قىزىلدى - جاسىلدى تۇسىنىكتەرگە تولى بولاتىن“.
”شيە گاۋحۋا وزىنە جوعارى ولشەم، قاتاڭ تالاپ قويدى. ي - ۋ بازارىن اشۋعا ەڭبەگى سىڭگەن ەگەي ەر بولعان ونىڭ ي - ۋدا ەشقانداي ءۇي - مۇلكى، ءبىر اۋىز دۇكەنى بولعان جوق، ي - ۋ كاسىپورىندارىنان ەشقاشان دا ەشقانداي جارنا ۇستاعان ەمەس“، - دەيدى ياڭ شوۋچۇن ەسكە الىپ.
«ي - ۋ شيە گاۋحۋانى ۇمىتپايدى» كىتابىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى حى جياننۇڭ بىلاي دەيدى: ”باييمىن دەسەڭ ي - ۋعا بار“ دەگەن ءسوز سول كەزدەگى جەر - جەردەگى قامداۋ - ساتۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ تامسىلىنە اينالدى. شيە گاۋحۋانىڭ باتىلدىقپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، بەلسەنە ىسكەرلىك كورسەتەتىن رۋحى كەيىنگى ي - ۋدىڭ ءار كەزەكتى باسشىلىق القاسىن كۇش جالعاپ ىزدەنىس جاساۋعا، جالعاستىرا كۇرەس جۇرگىزۋگە ىنتالاندىرىپ، بۇگىنگى ي - ۋ بازارىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپشى بولدى.
1995 - جىلى شيە گاۋحۋا چۇيجوۋ قالالىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ورنىنان زەينەتكە شىعادى. بايىعان ي - ۋ بۇقاراسى ونى ەشقاشان ۇمىتقان جوق، 1995 - جىلدان باستاپ ءار جىلى ي - ۋ ۇساق - تۇيەك تاۋارلار كورمەسى كەزىندە كوپتەگەن قالا تۇرعىندارى وزدىكتەرىنەن اۆتوموبيل توبى بولىپ ۇيىمداسىپ ي - ۋدىڭ جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولىنىڭ شىعار اۋزىنا جينالىپ، كەرمە تۋ كوتەرىپ، بارابان سوعىپ شيە شۋجيدىڭ ”ۇيگە قايتقانىن“ قارسى الىپ، العىس سەزىمدەرىن بىلدىرەدى.
”قاۋىرسىن، اق شىت، ۇساق - تۇيەك تاۋلارعا جول اشقان، اتويشى بولىپ اقتادىڭ ءۇمىت سەنىمىن، جينحۋا، چۇيجوۋ جەرىندە تۋىپ ءوستىڭ سەن اسقاق، مەيىرىن توگىپ تەلەگەي تۇنىق سەزىمنىڭ“. 2019 - جىلى 10 - ايدىڭ 23 - كۇنى شيە گاۋحۋا اۋرۋ سەبەبىنەن قۇتقارۋ ءونىم بەرمەي، 88 جاسىندا حاڭجوۋدا ومىردەن ءوتتى. ازا زالىنداعى وسى جوقتاۋ شيە گاۋحۋانىڭ ءومىرىن قورىتىندىلادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 5 - كۇنى حاڭجوۋدان بەرگەن حابارى)
