انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ مىڭمىڭ
مايتاۋ - كۇشار تاس جولىنىڭ كورىنىسى.
تيانشاندى ەندەي وتەتىن مايتاۋ - كۇشار تاس جولىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 562.75 كيلومەتر، 4 مۇزدى اسۋدان اسىپ وتەدى، 5 وزەننەن كەسىپ وتەدى، جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەرلەر ۇنەمى تەڭىز دەڭگەيىنەن 3000 − 4000 مەتر بيىكتىكتەگى جول بولىگىندە جول جاسادى، كەز كەلگەن ساتتە ءولىم مەن ءومىردىڭ سىناعىنا ءدوپ كەلەدى. □ سۋرەتتەردى مايتاۋ - كۇشار تاس جولى مۇراجايى بەرگەن
”مايتاۋ - كۇشار تاس جولى جۇڭگونىڭ تاس جول قۇرىلىسى تاريحىنداعى ءبىر بەلەس. وسى جولدى جاساۋ ءۇشىن، جيىنى 168 جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەر ومىرلەرىن ارنادى، ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى 31 جاستا، ەڭ كىشىسى 16 جاستا“. 5 - ايدىڭ 12 - كۇنى شۋىرما قۇرباندار قابىرستاندىعىندا نىلقى اۋداندىق ءورت ءسوندىرۋ، قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ ۇلكەن اترەتىنىڭ 20 نەشە ءورت ءسوندىرۋشى كوماندير - جاۋىنگەرلەرى جول سالۋشى ساقا جاۋىنگەر، قۇرباندار قابىرستاندىعىنىڭ باسقارۋشىسى چىن جۇنگۇيدىڭ باستاۋىندا قاھارمان قۇرباندار رۋحىن جانە جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ اۋەلگى ماقساتى مەن بورىشىن ۇعىندى.
1974 - جىلى جول سالۋشى سان مىڭ كوماندير - جاۋىنگەر تيانشانعا بارىپ، 10 جىل جاپالى كۇرەس جۇرگىزىپ، سولتۇستىكتە مايتاۋدان باستالىپ، وڭتۇستىكتە كۇشارعا تۇتاساتىن ەلىمىزدىڭ باتىس بولىك شەكارا وڭىرىندەگى العاشقى مەملەكەت قورعانىسى تاس جولى − مايتاۋ - كۇشار تاس جولى قۇرىلىسىن باستادى، 1983 - جىلى 9 - ايدا سالىنىپ بولىپ، اۆتوكولىك قاتىنادى. بۇل دۇنيەدەگى ”اسپان جولدا“ ءار 2 − 3 كيلومەتر جولدى ءبىر ادال رۋح قورعاپ جاتىر، پارتيا مەن حالىققا ادالدىعىن كوكەيدە ساقتاعان ولار جولمەن بىرگە تيانشاننىڭ قويناۋىندا قالىپ قويدى.
ءبىر بۋ نان، ومىرلىك كۇزەتۋ
نىلقى اۋدانىنداعى مايتاۋ - كۇشار تاس جولى مەن S315 مەملەكەت تاس جولىنىڭ قيىلىسىنداعى شۋىرما قۇرباندار قابىرستاندىعىندا جول سالۋشى ساقا جاۋىنگەر چىن جۇنگۇي وسى ارانى 30 نەشە جىل تاباندىلىقپەن كۇزەتتى. ەسكە الۋعا كەلگەن ەكسكۋرسيالاۋشىلارعا ءار رەت كەزدەسكەندە، ول ىلعي ”ءبىر بۋ ناننىڭ“ حيكاياسىن ايتىپ بەرەدى.
1974 - جىلى بۇرىنعى اسكەري ىستەر كوميتەتى قۇرىلىسشى اسكەرلەر 4 - قۇرىلىس رايونى بۇيرىق تاپسىرىپ الىپ، قاراستىلىعىنداعى 13 مىڭنان استام قۇرىلىسشى اسكەردى باستاپ شينجياڭنىڭ تيانشانىنا مايتاۋ - كۇشار تاس جولىن جاساۋعا بارادى.
تيانشاندى ەندەي وتەتىن مايتاۋ - كۇشار تاس جولى 4 مۇزدى اسۋدان اسىپ ءوتىپ، 5 وزەندى كەسىپ ءوتىپ، 3 اسقار تاۋ تۋنەلىن باسىپ ءوتىپ، 100 نەشە كيلومەتر قۇلاما قۇزداردان وتەدى، كوپ ساندى قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدە تاۋ تەسىپ، تاس جارۋعا تۋرا كەلەدى، جۇمىسى جاپالى، حاۋىپ - قاتەرى زور، ىلگەرىندى - كەيىندى 168 جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەر وسى ارادا قىمباتتى ومىرلەرىن ارنادى، سونىڭ ىشىندە چىن جۇنگۇيدىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرى دە بار ەدى.
1980 - جىلى 4 - ايدىڭ 8 - كۇنى تيانشاننىڭ قويناۋىندا سيرەك كەزدەسەتىن قارلى بوران بولادى. ءدال وسى جەردە مايتاۋ - كۇشار تاس جولىن جاساپ جاتقان قۇرىلىسشى اسكەرلەر بەلگىلى ءبولىمىنىڭ 1500دەن استام كوماندير - جاۋىنگەرى تيانشان قويناۋىندا قامالىپ قالادى، تەلەفون جەلىسى دە ءۇزىلىپ قالادى. نولدەن تومەن 30 نەشە سەلتسي گرادۋستىق اۋا رايىندا 21 جاستاعى جاڭا اسكەر چىن جۇنگۇي بانجاڭ جىڭ لينشۋ، ورىنباسار بانجاڭ لو چياڭ جانە جاۋىنگەر سەرىگى چىن ۋيشيڭمەن بىرگە بۇيرىق بويىنشا وسى بولىمگە كەلىپ بۇيرىقتى جەتكىزدى: ءوزىن قۇتقارۋ، ءوزارا قۇتقارۋ ورىستەتىپ، قاسات قاردى تازالاپ، جولدى اشىپ، تاۋ ەتەگىندەگى اسكەري ءبولىمنىڭ قۇتقارۋ - كومەكتەسۋىنە سايكەسۋ كەرەك.
”ءبىز تورتەۋىمىز قاسقىردان قورعاناتىن ءبىر ناگان جانە 20 نەشە بۋ نان عانا الىپپىز، جولداعى قاسات قاردىڭ ءبىر مەتردەن تەرەڭ ەكەندىگىن قايدان بىلەيىك، باستابىندا ارەڭ جۇردىك، سوڭىندا امالسىز ورمەلەدىك، تاعى قارلى بورانعا تاپ بولىپ، 3 كۇن، 2 ءتۇن قامالىپ قالدىق، الىپ جۇرگەن بۋ نانىمىزدان بىرەۋ عانا قالدى“. چىن جۇنگۇي قاردان جاسالعان تۇراقتارىنداعى سۇيەكتەن وتەتىن سۋىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەسىنەن شىقپاعانىن ايتتى.
قىسىلتاياڭ شاقتا، بانجاڭ جىڭ لينشۋ ەڭ سوڭعى بۋ ناندى الىپ شىعىپ: ”چىن جۇنگۇي جاڭا اسكەر، جاسى ەڭ كىشى، بۋ ناندى وسى جەسىن“، - دەپتى. بانجاڭنىڭ بۇيرىعىمەن چىن جۇنگۇي كوزى جاساۋراپ تۇرىپ، الگى بۋ ناندى جەپ الىپتى.
بانجاڭ جىڭ لينشۋ كوز جۇمدى، ورىنباسار بانجاڭ لو چياڭ دا كوز جۇمدى، چىن ۋيشيڭ مەن چىن جۇنگۇي اۋىر ۇسىك شالىپ، امان قالدى.
سويلەپ وسى اراعا كەلگەندە، چىن جۇنگۇي بۇرىلىپ كوز قيىعىنداعى جاستى ءسۇرتىپ قويدى، نىلقى اۋداندىق ءورت ءسوندىرۋ، قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ ۇلكەن اترەتىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى شۇي چۋاڭفىڭ ەرىكسىزدەن قولىن كوتەرىپ، قۇرمەت ءبىلدىردى.
”مايتاۋ - كۇشار تاس جولىن سالۋ ءۇشىن، توڭكەرىستىك ارداگەر قۇربانداردىڭ جىر ەتەرلىك قاھارماندىق ەرلىكتەرى ءاربىرىمىزدىڭ ەستەن شىعارماۋىمىزعا تاتيدى، مەن اناعۇرلىم بەرىك سەنىممەن، اناعۇرلىم اسقاق جىگەرمەن داڭقتى دا ۇلى ءورت ءسوندىرۋ ىستەرىنە ات سالىسامىن“، - دەدى شۇي چۋاڭفىڭ.
رۋحتى جالعاستىرىپ، كۇش - قۋاتتى جەتكىزدى
قارامايلى قالاسىنىڭ مايتاۋ رايونىنداعى مايتاۋ - كۇشار تاس جولى مۇراجايىندا ەكسكۋرسيالاۋعا كەلگەن ءار ۇلت كادر - بۇقاراسىنىڭ اياعى ۇزىلمەيدى.
”جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ اسا جاپالى شارت - جاعدايدا جول جاساپ جاتقان سۋرەتتەرىن كورىپ، ولاردىڭ حاۋىپ - قاتەردەن تايسالمايتىن، وتان ءۇشىن ءوزىن ارنايتىن رۋحىنان قاتتى اسەرلەندىم“، - دەدى قارامايلى قالالىق حالىق شيپاحاناسى (جۇڭي شيپاحاناسى) ءدارى - دارمەك ءبولىمى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى جاڭ ۋي ەكسكۋرسيالاپ بولعان سوڭ اسەرلەنىپ.
مۇراجايدىڭ كورمە سورەسىندە قۇربان لي شانگو قالدىرىپ كەتكەن ءبىر ءجۇن ءاديال مەن ءبىر قول ساعات بار ەكەن.
”لي شانگو نەگىزگى قۇرىلىس قۇرىلىسشى اسكەرلەر 12 - تارماق اترەتى 112 - تۋانى 3 - يىڭى 7 - ليانىنىڭ جەتەكشىسى، بەل سىرقاتى مەن اشقازان اۋرۋىنا شالدىققان. 1976 - جىلى 7 - ايدا قۇرىلىس كەزىندە ونىڭ ايەلى زىڭ جاۋيىڭ جۇڭي دارىلەرىن الىپ ۋحاننان وعان امانداسا كەلدى. اسكەري ءبولىمنىڭ ەرەجەسى بويىنشا ول ءاسىلى دەمالسا بولاتىن، الايدا قۇرىلىس مەرزىمى تىعىز، مىندەت اۋىر بولعاندىقتان، لي شانگو قۇرىلىس ورنىنان ايرىلمادى، قايتا جاۋىنگەر سەرىگىنە تاپسىرىپ، ايەلىن تاۋعا الىپ شىقتى. 7 - ايدىڭ 15 - كۇنى زىڭ جاۋيىڭ كەلگەننەن كەيىنگى 3 - كۇنى تۇستەن كەيىن لي شانگو قۇرىلىس ورنىندا قۇلاپ تۇسكەن تاۋ تاسىنىڭ استىندا قالىپ، باقىتقا قارسى قۇربان بولدى. ول قالدىرىپ كەتكەن ءبىر ءجۇن ءاديال مەن ءبىر قول ساعات زىڭ جاۋيىڭگە نەشە ونداعان جىل سەرىك بولدى“. مايتاۋ - كۇشار تاس جولى مۇراجايىنىڭ باستىعى بي حۇڭبيننىڭ ايتۋىنشا، 2019 - جىلى قارامايلى قالاسى مايتاۋ رايوندىق پارتكوم مەن رايوندىق ۇكىمەت مايتاۋ - كۇشار تاس جولى مۇراجايىن سالعاندا، زىڭ جاۋيىڭ وسى 2 قاستەرلى زاتىن جىلۋعا اتاعان ەكەن.
بىلتىر 6 - ايدىڭ 12 - كۇنى مايتاۋ - كۇشار تاس جولى مۇراجايى اشىلدى. 70 نەشە جاستاعى جول سالۋشى ساقا جاۋىنگەر جاۋ يۇڭي ەكسكۋرسيالاۋعا كەلدى، ونىمەن بىرگە تاعى بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنەن كەلگەن 46 جول سالۋشى ساقا جاۋىنگەر بار ەدى.
قۇربان چىن جيانلۋ قۇربان بولۋدىڭ الدىندا قالدىرىپ كەتكەن كۇندەلىك، ساقا جاۋىنگەر شيا شۇنشيدىڭ دەنەسىندە 25 جىل جۇرگەن تاس تۇيىرشىك... مۇراجايداعى جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ ارتىندا قالعان زاتتار مەن پايدالانعان بولات بۇرعى، قايلا، كەن شامى، تاعى سۋىقتان قورعانۋ ءۇشىن كيگەن تەرى ىشىكتەردى كورگەندە، جاۋ يۇڭي جاۋىنگەر سەرىكتەرىمەن بىرگە تىزە قوسىپ، مايتاۋ - كۇشار تاس جولىن سالعان كەزدەرىن ەسكە الدى.
”جولدى تەڭىز دەڭگەيىنەن 3000 − 4000 مەتر بيىك جەردەن سالاتىنبىز، ول جەردە قاسات قار جىلدار بويى ەرىمەي جاتادى، ۋلتىرا كۇلگىن ساۋلە وتە كۇشتى بولادى. اق قار كوز قاراتپاي، كوپتەگەن جاۋىنگەر سەرىكتەرىم قاردان كوز قارىعۋ اۋرۋىنا شالدىقتى، ونىڭ ۇستىنە سۋىق، وتتەگى تاپشى بولعاندىقتان، بارلىق ادامنىڭ قاباعى ءىسىپ، ەرنى ويىلىپ كەتەتىن، تاعى قار كوشكىنى، وپىرىلۋ سياقتى كەزدەيسوق جاعدايلارعا تاپ بولامىز، كەز كەلگەن ساتتە ءومىر مەن ءولىمنىڭ سىناعىنا ءدوپ كەلەتىنبىز“. جاۋ يۇڭيدىڭ تىلشىگە ايتۋىنشا، سول كەزدە اسكەري ءبولىم اراسىندا مىناداي ءسوز تارالىپتى: ”ىستىق قانىمىزدى تيانشاندا توگىپ، جان قيۋىمىز كىم ءۇشىن؟ مەملەكەتتىڭ ايبىنىن، ارميانىڭ ايدىنىن سەرپىلتۋ ءۇشىن؛ باقىت قايدا؟ سان مىڭ وتباسىنىڭ باس قوسۋىندا. سول ءۇشىن ەرلى - زايىپتىلار 10 جىل بويى بولەك تۇردى“.
ەڭ كورىكتى تاس جول بۇكىل ەلگە تانىلدى
ءار جىلى 5 - ايدىڭ سوڭىنان 6 - ايدىڭ باسىنا دەيىن بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنەن كەلگەن ءوز كولىگىمەن ساياحاتتاۋ اۋەسكەرلەرى شينجياڭعا كەلگەننەن كەيىن توتە مايتاۋ - كۇشار تاس جولىنا تارتادى. جارتى جىلدان استام ۋاقىت تىنىعۋ مەزگىلىنەن سوڭ، وسى ”جۇڭگوداعى ەڭ كورىكتى تاس جول“ اتالعان تيانشان تاس جولى ويانادى.
يرەلەڭدەگەن مايتاۋ - كۇشار تاس جولىندا جۇرسەڭىز، ءبىر جاعى قۇلاما، ەندى ءبىر جاعى تەرەڭ شاتقال، كورىنىسى تاڭعاجايىپ، حاۋىپتى دە كورىكتى. تاۋلى ءوڭىردىڭ اۋا رايى قۇبىلمالى، كەيدە جاڭبىر، كەيدە قار جاۋادى، ءبىر كۇندە ءتورت ماۋسىم، 10 شاقىرىمدا ۇقساماعان كۇندى كورۋگە بولادى.
مايتاۋ - كۇشار تاس جولىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 562.75 كيلومەتر، مۇنىڭ ىشىندەگى 280 كيلومەتردەن استام جول بولىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 مەتردەن بيىك اسقار تاۋ، تەرەڭ شاتقالدارعا سالىنعان، قارلى تاۋ، شاتقال، وزەن، جايلاۋ، سازدىق سياقتى كوپتەگەن كورىنىستەر كوز تارتادى، «جۇڭگو مەملەكەت جاعراپياسى» جاعىنان ”تيانشاننىڭ جوتاسىنان ەندەي وتكەن كورىنىس داڭعىلى“ دەپ باعالانعان، ەل ءىشى - سىرتىندا اسا جوعارى مارتەبەگە جانە ىقپالعا يە.
سوڭعى جىلدارى مايتاۋ - كۇشار تاس جولى ايرىقشا ۋاكىلدىك سيپاتى بار شينجياڭدا ءوز كولىگىمەن ساياحاتتاۋدىڭ ”ينتەرنەتتەگى تانىمالى تاس جولعا“ اينالدى، ساياحاتتىڭ قاۋىرت كەزىندە ءبىر كۇندە وتەتىن اۆتوكولىك 10 مىڭنان اسادى. كوپتەگەن ءوز كولىگىمەن ساياحاتتاۋشىلار وسى ”جۇڭگوداعى ەڭ كورىكتى تاس جولدا“ ءجۇرىپ، شەكسىز كورىنىستى تاماشالاپ، رۋحاني سىننان ءوتۋدى قابىلدايدى.
”بۇگىن ءبىزدىڭ وسى تاس جولدا ءجۇرۋىمىزدى سول جىلدارداعى جول سالۋشىلاردان، سول ’ەڭ سۇيىكتى ادامداردان‘ بولە قاراۋعا بولمايدى“. نىلقى اۋداندىق قوسىننان شەگىنگەن اسكەريلەر ىستەرى مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى جۋ فان بىلاي دەدى: جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەرلەر قارا قۇيرىق تا كورە سالا قاشاتىن اسۋدا تۋنەل جاساپ، جاتتىق جول سالىپ، جاي ادامداردىڭ ويىنا كەلمەيتىن جاپا - ماشاقاتتى جەڭدى. 168 جول سالۋشى كوماندير - جاۋىنگەر تيانشان قويناۋىندا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتىپ، مايتاۋ - كۇشار تاس جولىنىڭ ىرگە تاسىنا اينالدى، قارلى شىڭدار مەن شىرشالار ولاردىڭ ەڭ ادەمى كەلبەتتەرىنىڭ كۋاسىنا اينالدى.
