قارامايلى 1 - ءنومىرلى قۇدىعى كورىنىس اۋماعى (ماتەريال سۋرەت). □ سۋرەتتى قارامايلى گازەتى مەكەمەسى قامداعان
”3 - بۋىن مۇنايشى“ ارزۇ اكبارجان بالا كۇنىنەن اتاسى شەرتكەن اڭگىمەلەرگە قۇلاق قويىپ ءوستى، قارامايلى قالاسى مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسىنە (كورمە سارايى) ءتۇسىندىرۋشى بولىپ كەلگەن سوڭ، كوز الدىنداعى كورىنىستەردى اتاسى شەرتكەن اڭگىمەلەرمەن بايلانىسقاندا، ول تۇسىندىرە ءجۇرىپ ۇنەمى كوزىنە جاس الاتىن.
1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 29 - كۇنى مايبۇلاق 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنان ونەركاسىپتىك مۇناي، گاز اعىنى شىعىپ، جاڭا جۇڭگونىڭ تۇڭعىش ءىرى مۇناي الابىنىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگى جاريالاندى! شينجياڭ مۇنايشىلارى ىستىق قاندارىمەن، اقىل - پاراسات، ماڭداي تەرلەرىمەن تيانشان الابىندا اينالا شايقاس جۇرگىزىپ، قۇمدى ءشول، قۇبا تۇزبەن جان كەشتى شايقاس جۇرگىزىپ ”مۇناي ىزدەپ، گاز ىزدەپ“، كاسىپ سالاسى ارقىلى وتاننىڭ ءۇمىتىن اقتاۋداي شۇعىلالى تاريحتى جازدى. قارامايلى مۇناي الابى دا ”رەسپۋبليكا مۇنايىنىڭ تۇڭعىش ۇلى“ اتاندى.
”بالا كۇنىمدە اتام وسىناۋ شۇعىلالى تاريحتان سىر شەرتەتىن، ەسەيگەن سوڭ مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسىندەگى كونە سۋرەتتەر، بۇرىنعى كونە زاتتار الدىندا... وسى حيكايالاردى اناعۇرلىم كوپ ادامعا جەتكىزىپ، اناعۇرلىم كوپ ادامنىڭ بىلۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، اعا بۋىن مۇنايشىلاردىڭ رۋحىن ۇيرەنۋ ورايىنا يە بولعاندىعىمدى ايرىقشا ماقتانىش سەزىنەمىن“، - دەيدى ارزۇ.
وتانىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىك شەكاراسىندا ومىرگە كەلدى
قارامايلى قالاسى مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسىنە (كورمە سارايى) كىرگەنىڭىزدە ”بەلدى بەكەم بايلاپ، تەرەڭگە تامىر تارتىپ، مۇناي شىقپايىنشا العان بەتتەن قايتپايمىز“ دەيتىن الاۋلى جىلدار ونان سايىن ايقىندالا تۇسەدى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان سوڭ، سان سالالى كاسىپتى كوركەيتۋگە تۋرا كەلدى، مۇناي ونەركاسىبى دە قيىندىق قىسپاعىندا قادام باسا باستادى. سول كەزدە جۇڭگودا مۇناي تاپشى بولاتىن. 1953 - جىلى بۇكىل مەملەكەتتە شيكى مۇناي ءونىمى نەبارى 435 مىڭ توننا بولىپ، مەملەكەت قاجەتىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن عانا قاناعاتتاندىراتىن.مۇناي بولماسا، اۆتوموبيل قالاي جۇرەدى؟ اۆتوموبيل جۇرە الماسا، وندىرىلگەن زاتتاردى قالاي تاسىمالداۋ كەرەك؟ زاتتار اينالىمعا تۇسپەسە، ەكونوميكانى دامىتۋ تۋرالى قانداي ءسوز اشۋعا بولسىن!
مۇناي − حالىقتىڭ جۇرەگىندە بولدى.
سول كەزدە ورتالىقتاعى ەكونوميكالىق قۇرىلىستى باسقاراتىن چىن يۇن جولداس 2 − 3 جىل ىشىندە 1 دە 2 ءىرى مۇناي الابىن تابۋعا قۇلشىنۋىمىز كەرەك، ايتپەگەندە جۇرت كوڭىلىن ورنىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەگەندى اتاپ كورسەتتى.
”مۇناي باتىس سولتۇستىكتە“ دەگەن كوزقاراس جانە سول كەزدە قولدا بار شەكتى ماتەريالدار نەگىزىندە، مۇناي گەولوگيالىق بارلاۋ توبى باتىس سولتۇستىك وڭىرگە اتتاندى.
1950 - جىلى 9 - ايدىڭ 30 - كۇنى جۇڭگو - سوۆەت وداعى مۇناي جارنا سەرىكتەستىگى ۇرىمجىدە قۇرىلىپ، شينجياڭ مۇناي بايلىعىن بارلاۋدىڭ، اشۋدىڭ شىمىلدىعى ءتۇرىلدى. كەزىندە «جۇڭگو كەن ونىمدەرى تالپىنىس جوسپارىنا» جازىلعانىمەن، بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن مايبۇلاق نازارعا ىلىنە باستادى.
1955 - جىلى 10 - ايدىڭ 29 - كۇنى مايبۇلاق 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنان ونەركاسىپتىك مۇناي، گاز اعىنى اتقىپ شىقتى. 1956 - جىلى 5 - ايدا مايبۇلاق وڭىرىندە كەڭ كولەمدە بارلاۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. 2 -، 3 -، 4 -، 5 -، 6 -، 7 - ءنومىرلى قۇدىقتار ىركەس - تىركەس بۇرعىلانىپ، ىركەس - تىركەس جەڭىس حابارلارى جەتتى.
1956 - جىلى 9 - ايدا پارتيا 8 - قۇرىلتايى اشىلدى، مۇناي ونەركاسىبى مينيسترلىگىنىڭ مينيسترى لي جۇيكۇي سوزگە شىققاندا بىلاي دەدى: ”شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنداعى قارامايلى مۇناي الابىنىڭ اۋماعى 130 شارشى كيلومەترگە جەتەدى، مۇنايلى اۋماق ءالى كەڭەيۋدە، اشۋعا بولاتىن قور مولشەرى 100 ميلليون توننادان اسادى“.
1956 - جىلى 10 - ايدىڭ 1 - كۇنى مەملەكەت مەرەكەسىن قۇتتىقتاۋ سالتاناتىندا، ”1956 - جىلى بايقالعان ءىرى مۇناي الابى − قارامايلى“ دەگەن جازۋى بار ۇلكەن اشەكەيلى اۆتوموبيل تيان - انمىن الاڭىنان باياۋ ءجۇرىپ وتكەن كەزدە ماۋ زىدۇڭ، جوۋ ىنلاي، ليۋ شاۋچي قاتارلى پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ باسشىلارى ءالسىن - ءالى قول بۇلعادى، شەرۋگە شىققان جۇرت كوز تاستاپ، الاقايلادى.
قارامايلى مۇناي الابى جاڭا جۇڭگو مۇناي ونەركاسىبىنىڭ ءۇمىتىن ارقالاعان ”رەسپۋبليكا مۇنايىنىڭ تۇڭعىش ۇلى“ مىنە وسىلايشا وتانىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىك شەكارا وڭىرىندە دۇنيەگە كەلدى.
كەشەگى الاۋلى جىلداردى ەسكە العاندا
شينجياڭ بەيبىت ازات بولعاندا شينجياڭ مۇناي ونەركاسىبىنىڭ قولىندا بار بولعانى 150 نەشە قىزمەتشى، مۇناي شىعاتىن 2 قۇدىق ەدى، كۇنىنە ارەڭ 2 − 3 توننا مۇناي وندىرەتىن. بۇل سول كەزدەگى شينجياڭ مۇناي ونەركاسىبىنىڭ باردى - جوقتىسى ەدى.
مۇناي الابى ءوندىرىسىنىڭ قاۋىرت دامۋىمەن، قارامايلى مۇناي الابىنداعى جۇمىسشى - قىزمەتشىلەر مەن ولاردىڭ وتباسىنداعىلاردىڭ سانى كۇرت كوبەيىپ، كەن اۋماعىنىڭ كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيدى، قىزمەتشىلەر مەن ولاردىڭ وتباسىنداعىلاردىڭ ىشەر اس، تۇرعىن ءۇي، جول، كولىك ماسەلەسىن قايتكەندە ويداعىداي شەشۋ شينجياڭ مۇناي ونەركاسىبىنىڭ شەشىم قابىلداۋشىلارى تولعانعان ماسەلەگە اينالدى.
قارامايلى قالاسى مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسىندە (كورمە سارايى) مۇنايعا جانە تۇرمىسقا قاتىستى ءبىر توپ ساندى مالىمەت بار: ادام بۇكىل عۇمىرىندا جۇرە ءجۇرىپ شامامەن 3838 كيلوگرام مۇنايدى ”ىستەتىپ“، 551 كيلوگرام مۇنايدى ”جەپ“، 290 كيلوگرام مۇنايدى ”كيىپ“، 3790 كيلوگرام مۇنايدى ”ءۇي قىلىپ تۇرىپ“ تاۋىسادى ەكەن.
بۇل ساندى مالىمەت ءبىرىنىڭ جولىن ءبىرى قۋعان سان ۇرپاق مۇنايشىلاردىڭ كۇرەس نىساناسىنا اينالعان. ءار ۇلت كادر، جۇمىسشى - قىزمەتشىلەرى قىسىمعا شىداپ، بوگەت - كەدەرگىلەردى الاستاپ، تاباندىلىقپەن ءوندىرىس جۇرگىزىپ، ءوندىرىس شايقاستارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ورىستەتىپ، مۇناي الابىنىڭ ءوندىرىس كولەمىن توقتاۋسىز ۇلعايتىپ، شيكى مۇنايدىڭ ءونىم مولشەرىن تىڭ ساتىعا كوتەردى.
مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسىندە ”مۇزارت مۇنارا، مۇز ادام“ دەگەن اتپەن ىلىنگەن سۋرەتتى ارزۇ بالا كۇنىنەن كورىپ ءوستى.
1956 - جىلى 2 - ايدىڭ 29 - كۇنى مايبۇلاق 2 - ءنومىرلى قۇدىعى بۇرعىلانىپ 500 مەترلىك جەر قاباتىنا بارعاندا، كەنەت سۋ اتقىپ شىعادى. قالشىلداعان قىس كەزى، سۋ قۇدىق تۇبىنەن اتقىپ شىعىپ، قايتا جەرگە قۇيىلعاندا قۇدىق سورەسىنە شاشىراپ، مۇز بولىپ قاتىپ، ءداۋ مۇز مۇنارا قالىپتاستىرادى. اتقىعان سۋدى تىزگىندەپ، 2 - ءنومىرلى مۇناي قۇدىعىن قاتەردەن قۇتقارۋ ءۇشىن، جۇمىسشىلار 3 گرۋپپاعا ءبولىنىپ، ءبىر گرۋپپا، ءبىر گرۋپپادان كەزەكپەن اۋىسىپ ارپالىسقا تۇسەدى. ءار جولى جۇمىسشىلار بۇرعىلاۋ تەكشەسىنە شىعىپ كوپ وتپەي، شاشىراعان سۋعا مالشىنىپ مالمانداي سۋ بولىپ، ۇستىلەرى ساۋىس مۇز بولىپ قاتىپ قالادى. سوڭىندا جۇمىسشىلار سۋدى ءوز كيىمدەرىنە شاشىپ، ءبىر قابات مۇز قىلىپ قاتىرىپ الىپ، دەنەلەرىنىڭ جىلۋىن ساقتاپ، ۇزدىكسىز شۇعىل جوندەۋ جۇمىسىنا باس قويادى.
شۇعىل جوندەۋ جۇمىسى 60 نەشە ساعاتقا جالعاسادى، تابىسقا جەتكەن سوڭ، جۇمىسشىلار بىرگە سۋرەتكە ءتۇسىپ، وسى سۋرەتتى قالدىرعان ەكەن. سۋرەتتە كوپشىلىكتىڭ ءۇستى - باسىن تۇگەل قار بەن مۇز جاۋىپ، اۋماعان قار - مۇز ءمۇسىنىنىڭ ءوزى بولىپ شىعىپتى. ولاردىڭ ارتىنداعى قۇدىق سورەسىن دە قار - مۇز قۇرساۋلاپ، مۇز مۇناراعا اينالدىرعان، دەسەدە ءار ادامنىڭ جۇزىنەن قۋانىشتىڭ كۇلكىسى ەسىپ تۇر.
”نولدەن تومەن 30 − 40 سەلتسي گرادۋس ايازدا 3 كۇن، 2 ءتۇن شۇعىل جوندەۋمەن اينالىسىپ، جۇمىس بىتكەندە ولاردىڭ جۇزدەرىندە شۇعىل جوندەۋدە تابىسقا جەتكەننەن كەيىنگى قۋانىش كۇلكىسى عانا بولدى. ءار جولى وسىنى ايتقان كەزىمدە ءتانتى بولۋمەن قوسا، ولاردى اياپ كەتەتىنمىن“، - دەدى ارزۇ.فىڭ شۋە دە ”3 - بۋىن مۇنايشى“، شينجياڭ مۇناي الابى مۇناي الۋ 2 - زاۆودىندا ىستەيتىن ”90 - جىلداردىڭ تۇلەگى“ تەحنيك كادر بولعان ول ۇنەمى جۇڭگو مۇناي كاسىپورىندارىنىڭ رۋحاني تاربيە بازاسى − شينجياڭ مۇناي الابى 101 جەر تولەنىڭ ەسكى جۇرتىنا بارىپ، مۇناي الابىنىڭ تاريحى تۋرالى مىندەتتى تۇسىنىك جاساپ تۇرادى.
فىڭ شۋەنىڭ اتاسى فىڭ ي 1958 - جىلى حىبەيدىڭ باۋديڭىنەن قارامايلىعا كەلىپتى، ول شاقتا شارت - جاعداي وتە جاپالى ەدى، ول مۇناي بىلىمدەرىن ۇيرەنە ءجۇرىپ قىزمەت ىستەيدى. قۇبا تۇزدە كۇندىز قۇرعاق بۋ نان جەپ، تۇندە شاتىردا ۇيىقتاپ ءجۇردى، شاتىردى ءتۇن ورتاسىندا ۇنەمى جەل ۇشىرىپ كەتە بەرەتىن. كەيىن جەر تولەدە تۇرىپ، بۇرىنعىداي قاتتى سۋىق بولماعانىمەن، جەر تولەنىڭ ۇستىنەن سوندا دا ۇنەمى بوران ازىناپ، استىن قۇمعا تولتىرىپ تاستايتىن. بوران باسىلعان سوڭ ۇيىلگەن قۇمدى ارشىعان سوڭ عانا ەسىكتەن اتتاپ باسۋعا بولاتىن. وسىنشاما جاپالى جاعداي دا فىڭ يدىڭ ىستىق ىقىلاسىن سوندىرە العان جوق، ول بەلسەندىلىكپەن پارتياعا كىرىپ، قىزمەتتەستەرىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ ايانباي ىستەپ، جارتى عۇمىرىن مۇناي ىستەرىنە ارنادى.
”اتامنىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدەگى ەڭ اۋىر قيىنشىلىق اۋىز سۋ تاپشىلىعى بولىپتى. قىستا تاماق ىستەۋگە قاردىڭ سۋىن پايدالانسا، جازدا 4 − 5 كيلومەتر قاشىقتاعى توعاننان سۋ تاسىعان. سۋ ەرەكشە لاس، سۋدى تۇندىرعان سوڭ عانا ىشۋگە نەمەسە تاماق ىستەۋگە بولادى ەكەن“، - دەيدى فىڭ شۋە، - ”بالا كۇنىمنەن ۇلكەندەردىڭ مۇنايشىلار تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ ءوستىم، مىنە قازىر مەن دە مۇنايشى بولىپ شىقتىم، بۇنى ايرىقشا ماقتانىش ەتەمىن“.
ايانباي ىستەۋ رۋحى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستى
”قازىر مۇنايلى الاپتاعى تۇرمىستىڭ، قىزمەتتىڭ بارلىعى وتە قولايلى، اۆتوكولىكپەن جارتى ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا مۇنايلى الاپتان قارامايلى قالا اۋماعىنا جەتىپ باراسىڭ. بۇرىنعىلار قاجىرلىلىقپەن شايقاس جۇرگىزگەن جەرلەر بۇگىنگى تاڭدا كورىنىس تۇيىندەرىنە اينالعان“، - دەيدى فىڭ شۋە.
جۋىقتا ونەركاسىپ جانە ينفورماتسيالاندىرۋ مينيسترلىگى مەملەكەت ونەركاسىبىنىڭ 4 - توپتاعى مۇرالار ءتىزىمىن جاريالادى، قارامايلى قالاسى مايتاۋ مۇناي ايىرۋ زاۆودى سول تىزىمنەن ويىپ ورىن الدى. قارامايلى بۇكىل شينجياڭ بويىنشا ونەركاسىپ ساياحاتىن ەڭ ەرتە دامىتقان قالالاردىڭ ءبىرى، سونداي - اق زەرتتەۋ، وقۋ، ساياحاتتاۋدى ءبىرشاما ەرتە ورىستەتكەن جەر. 1955 - جىلى بۇرعىلانعان 1 - ءنومىرلى قۇدىق قارامايلى تاريحىنىڭ جادىگەرى بولىپ، مۇنايشىلاردىڭ قاجىرلىلىقپەن جول اشۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ رۋحىن جالعاستىرىپ، بازارلى كورىنىس اۋماقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. مايبۇلاق دۇنيە جۇزىندە سيرەك كەزدەسەتىن تابيعي مۇناي اشىق كورىنىپ جاتاتىن جەرلەردىڭ ءبىرى سانالادى، ءار جىلى قىرۋار ساياحاتشىلار ونىڭ اتاعىنا جىعىلىپ كەلىپ قايتادى. قارامايلى قالاسى مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسى (كورمە سارايى) قارامايلى مۇناي ونەركاسىبىنىڭ وكشە كوتەرۋدەن قانات قاعىپ كوككە سامعاۋىنا دەيىنگى بارىستى كورسەتەدى، سارايعا 1 - بۋىن مۇنايشىلار تۇرعان جەر تولەنىڭ، قولدانعان ماي شامنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەن ۇلگىسى قويىلعان...
تاريح − ەڭ تاماشا وقۋلىق. 5 - ايدىڭ 18 - كۇنى حالىقارالىق مۇراجاي كۇنىندە قارامايلى قالاسى مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسى (كورمە سارايى) كەشەگى وتكەن كۇندەر جايلى اعا بۋىندار شەرتكەن اڭگىمەلەردى تىڭداۋ، مۇناي تۋرالى عىلمي ساۋات - بىلىمدەر لەكسياسى سياقتى ءبىرسىپىرا جەلىلەس قيمىلدار ورىستەتتى. ”قيمىلدا ءبىز ءبىر توپ ەرىكتىلەردى ءتۇسىندىرۋشى بولۋعا شاقىردىق، ولاردىڭ بارلىعى قارامايلىنىڭ اعا بۋىن مۇنايشىلارى. ولار جاندى حيكايالارىمەن ەكسكۋرسيالاۋشىلاردى سوناۋ الاۋلى جىلدارداعى وتكەن ىستەر ەلەسىنە جەتەلەدى“. قىزمەتكەر لي نانىڭ تانىستىرۋىنشا، 5 - ايدىڭ 24 - كۇنىنە دەيىن وسى مادەنيەت جانە مۇراجاي مەكەمەسى بيىل جيىنى 16 مىڭ ادامنان (رەت) استام ەكسكۋرسيالاۋشىنى قابىلداعان.
1980 - جىلى تۋعان ”3 - بۋىن مۇنايشى“ جاڭ گى اسكەردەن قايتقان سوڭ سىرتتا قىزمەت ىستەۋ ورايىنان باس تارتىپ، مۇناي الابىنا قايتا ورالدى. ”1955 - جىلى اتام قىزمەتتەستەرىمەن بىرگە مايبۇلاق 1 - ءنومىرلى قۇدىعىنىڭ سورەسىن ورناتىپتى، قازىر ول ارا نىشاندىق كورىنىس تۇيىنىنە اينالعان. مەن ۇنەمى ەكسكۋرسيالاۋعا قىزىمدى ەرتىپ بارامىن، ول بالا كۇنىنەن وسى تاريحتى ءبىلىپ وسسە، قازىرگى تۇرمىسىمىزدى قادىرلەپ جانە وعان العىس ايتىپ، قىزىل گەندى جالعاستىرىپ، العا باسۋىنا كۇش - قۋات السا ەكەن دەيمىن“، - دەيدى جاڭ گى.
