انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۋاڭ يۇيجاۋ
ەكسكۋرسيالاۋشىلار كوكتوعاي 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنىڭ الدىندا نەگىزگى تاقىرىپتىق پارتيا كۇنى قيمىلىن ورىستەتۋدە. □ سۋرەتتى حۋ جينلياڭ تۇسىرگەن
جاز باسىنداعى كوكتوعايدىڭ كورىنىسى كوز سۇرىندىرەدى. كوكتوعاي اۋدان قالاشىعىنان 54 كيلومەتر جەردەگى كوكتوعاي قالاشىعى كوركەم بەينەمەن كوز تارتادى، ءموپ - ءمولدىر ەرتىس وزەنى قالاشىقتى قاق جارىپ اعىپ جاتىر. كوكتوعاي قالاشىعى التاي تاۋ سىلەمى كەن رايونىنا ورنالاسقان، بۇل اراداعى 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسى دۇنيە ءجۇزى مويىنداعان سيرەك مەتالداردىڭ ”گەولوگيالىق وقۋلىعى“ جانە ”تابيعي گەولوگيا مۇراجايى“.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى كەزدە سان سالا كوركەيتۋدى كۇتىپ تۇردى. 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسى لىقسىعان كەن بايلىعى ارقىلى اياعىن ءتاي - ءتاي باسقان جاڭا جۇڭگوعا سۇيەنىش بولىپ، جاڭا جۇڭگونىڭ سوۆەت وداعىنا قايتاراتىن سىرتقى قارىزىن قايتارۋى مەن ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ زەرتتەۋى ءۇشىن ەرەكشە ۇلەس قوستى. بۇل كۇندەرى اسا ۇلكەن كەن شۇڭقىرى مەن كەن جۇلگەسىنىڭ ىشكى قابىرعاسىن دوڭگەلەنە شىر اينالىپ تومەن تۇسكەن كولىك جولىنىڭ، كەزىندە وسى ارادا ءبىر ايبىنى كۇشتى تاريحتىڭ تۋىلعاندىعىن ءاربىر ەكسكۋرسيالاۋشىنىڭ ەسىنە سالۋدا.
قۇپيا ءارى ۇلى 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسى
4 - ايدىڭ 28 - كۇنى ءتىلشى كوكتوعاي مەملەكەتتىك كەن - تاۋ باقشاسىنىڭ تاماشالاۋ تەكشەسىنە شىعىپ الدىعا كوز تاستادى، جابىلعاننان كەيىنگى 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسى تاۋلاردىڭ قويناۋىندا تىپ - تىنىش كۇيدە ايبىندى دا تاڭ قالدىرارلىقتاي بولىپ كوزگە تۇسەدى.
”وعان تاعدىرى كوپ تارعالاڭعا ۇشىراعان، كوپ ازاپ - بەينەت شەككەن جۇڭگونىڭ ەڭسە كوتەرۋدەگى تاڭباسى باسىلعان، ول جۇڭگونىڭ ەڭسەسىن كوتەردى“. كوكتوعاي مەملەكەتتىك كەن - تاۋ باقشاسى كورىنىس ءوڭىرى جۇمىس جۇرگىزۋ ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى تان شىڭلي ەكسكۋرسيالاۋشىلارعا 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنىڭ تاريحىن باياندادى.
1935 - جىلى سوۆەت وداعى كوكتوعايدان زامارتاستىڭ مينەرالدانعان 8 ءتۇيىنىن تاپتى، بۇل جەر ءاسىلى التاي تاۋ سىلەمىندەگى ءبىر قاراپايىم جوتا بولاتىن، بارلاۋ ارقىلى مول كەن بايلىعى ساقتالعاندىعى بايقالدى. تالاي جىل قۇرۋ، اشۋ ارقىلى كەن جۇلگەسى اسىلگى جەر بەتىنەن 200 نەشە مەتر بيىك شوقىدان ۆەرتيكال تەرەڭدىگى 140 مەتردەن اساتىن تەرەڭ شۇڭقىرعا اينالدى.
”3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنىڭ اشىلۋ تاريحى وتانىمىزدىڭ ەستەلىكتەرىنە ىشكەرىلەي ەنگىزىلدى“، - دەدى تان شىڭلي. 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسى اشىلۋدان بۇرىن جاڭا جۇڭگونىڭ ءوز كۇشىمەن الىپ شىققان ءتۇستى مەتالى 10 تۇرگە جەتپەيتىن، ءتۇستى مەتالدىڭ جىلدىق ءونىم مولشەرى 15 مىڭ توننادان اسپايتىن. 1950 - جىلى جۇڭگو مەن سوۆەت وداعى سەلبەسە جۇمىس جۇرگىزىپ، كەن رايونىن زور كولەمدە اشتى، جاڭا جۇڭگونىڭ ەڭ ەرتەدەگى سيرەك مەتال ونەركاسىبى وسى ارادا شىمىلدىعىن اشتى.
”بارلىعى سىن - سايىس، الايدا ەشكىم باس تارتۋدى ويلاعان جوق“. كەزىندە كەن جۇلگەسىن بارلاۋ جانە ولشەۋگە ات سالىسقان ءبىرىنشى ۇرپاق كەن رايونى قىزمەتكەرى لي چيڭچاڭ سول كەزدەگى ىستەردى ەسكە العاندا جانارىنا جاس تولدى.
1960 - جىلى جۇڭگو قيىنشىلىق مەزگىلدە تۇرعاندا سوۆەت وداعى كەلىسىمدى جىرتىپ تاستادى ءارى جۇڭگودان شەكتى مەرزىمدە سىرتقى قارىزدى قايتارۋدى تالاپ ەتتى. بۇكىل ەل جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىنگى بۇرىن بولىپ كورىلمەگەن اسا قيىنشىلىقتى مەزگىلگە ءوتتى، كوكتوعاي ىلە - شالا ”ەكسپورتقا كەپىلدىك ەتۋ بىرىككەن شايقاسىن“ ورىستەتىپ، سىرتقى قارىزدى قايتاردى. سول كەزدە ءوندىرىس تەحنيكاسى مەشەۋ، شارت - جاعداي وتە جاپالى ەدى، تەحنيكا جانە جابدىق تاپشى جاعدايدا ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك بولدى. كوكتوعايلىقتار ءبىر جاعىنان، قاتىستى تەحنيكالاردى زەرتتەۋدى ۇيىمداستىرسا، ەندى ءبىر جاعىنان، ەڭ قاراپايىم قۇرالدارمەن رۋدا قازدى. سانسىز ادام قىستى كۇنگى نولدەن تومەن 40 − 50 سەلتسي گرادۋستىق ورتادا بالعا مەن قايلاعا سۇيەنىپ، قولمەن كوتەرىپ، يىققا سالىپ، ءوندىرىس مىندەتىن ورىندادى. 1969 - جىلى 5 - ايدىڭ 11 - كۇنى «حالىق گازەتى» ەلىمىزدىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ءبىرىنشى ”ىشكى قارىزى دا، سىرتقى قارىزى دا جوق“ مەملەكەتكە اينالعاندىعىن ماقتانىشپەن جاريالادى.
وسى كەننىڭ ادامدى ەڭ اسەرلەندىرەتىنى − ونىڭ جاڭا جۇڭگوعا وراسان زور ۇلەس قوسقاندىعى: جۇڭگونىڭ 1 - اتوم بومبىسىن ءساتتى جارۋدا پايدالانىلعان بەريللي، ءبىرىنشى سۋتەگى بومبىسىن ءساتتى جارۋدا پايدالانىلعان ليتي، 1 - جاساندى سەرىككە پايدالانىلعان تسەزي، 1 - يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەسى بىرلەسكەن سىناعىندا پايدالانىلعان تانتال - نيوبي تۇگەلدەي 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنەن الىنعان.
1950 - جىلدان 1998 - جىلعا دەيىن 3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسىندە ۇزدىكسىز كەن اشىلىپ تۇردى. مەملەكەت قورعانىسى قۇپيالىعىن ساقتاۋ قاجەتى سەبەبىنەن، ەداۋىر ۋاقىت ”كوكتوعاي“ سىندى جەر اتى بۇكىل جۇڭگو قاريتاسىنان كورىنبەي، ونىڭ ورنىن ”111“ دەگەن سىرلى سيفر باستى. تەك وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا عانا كوكتوعايدىڭ سىرى اشىلدى، جۇرت وتانىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىك شەكاراسىنداعى شاعىن قالاشىقتا وسىنداي جان بالاسى بىلمەيتىن وتكەن ىستەر بولعاندىعىن سوندا ءبىر - اق ءبىلدى.
سەنىم شۇعىلاسىن ۇزدىكسىز جالعاستىردى
كوكتوعاي كەننىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلدى، كەنگە سۇيەنىپ گۇلدەندى. نەشە ونداعان جىلدىڭ الدىندا كوكتوعاي ءۇنسىز جاتقان ەدى؛ بۇل كۇندەرى كوكتوعاي گەولوگيالىق كورمە سارايى سوناۋ اسقاق سەزىمدى جىلداردى جۇرتقا بايانداپ بەرۋدە.
گەولوگيا كورمە سارايىنىڭ 1 - قاباتىنداعى كورمە زالىنا كىرسەڭىز، كەن قازۋشى جۇمىسشىلاردىڭ ءمۇسىنى اسقاق رۋحتى جايدارى جۇزبەن قاسقايىپ تۇر، ولار ادامداردى قارا تەرگە مالشىنعان، سەنىمدى شىڭداعان ماشاقاتتى جىلدارعا الىپ بارادى.
”ءسىز كورىپ تۇرعان مىنا بىرنەشە سۋرەت وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا دالادا كەن قازعان كەزدە تۇسىرىلگەن. سول كەزدە لوم تەمىر مەن شوي بالعا كەن اشۋ قۇرالى ەدى، كوكتوعايدىڭ ىزعارلى قىسىندا جۇمىس ىستەلەدى، تايعاناۋدان ساقتانۋ ءۇشىن، جۇمىسشىلاردىڭ شاقايىنىڭ تابانىنا قالىڭ رازىنكە دوڭگەلەك قيقىمى جاپسىرىلادى. جۇمىسشىلاردىڭ لوم تەمىردى قىسا ۇستاعان قوس قولىن قولعاپ كيىپ السادا اياز قارىپ كەتەدى، تەرلەگەن قولداعى قولعاپتى شەشسە بولعانى تەرىسىن سىلىپ اكەتەدى، ۇسىك شالۋ ۇنەمى تۋىلىپ تۇراتىن“. تان شىڭلي كورمە سارايىنىڭ 1 - قاباتىنداعى كورمە زالىنىڭ قابىرعاسىنداعى ءبىر رەڭسىز سۋرەتتى نۇسقاپ تۇرىپ، اسقاق سەزىممەن كۇرەس جاساعان وتكەن ىستەردى بايىپپەن باياندادى. ءار جىلى كوپتەگەن ادام كورمە سارايىنا كەلىپ ەكسكۋرسيالاپ، ونداعى زاتتاردى كورىپ، ەسكە ءتۇسىرىپ، ساعىنىشپەن ەسكە الىپ سول جىلدارداعى كەن رايونى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساعان، قالتقىسىز ءوزىن ارناعان سەنىم شۇعىلاسىن سەزىنەدى.
3 - ءنومىرلى كەن جۇلگەسىنىڭ ارداگەرلەرى تۋرالى ايتقاندا، تۇسىندىرۋشىلەردىڭ ەڭ كوپ ايتاتىنى: ”ءوزىمىز بەينەت تارتساق تا مەملەكەتكە بەينەت تارتقىزباۋىمىز، ءوزىمىز قىسىلساق تا مەملەكەتتى قىسىلىتپاۋىمىز، ءوزىمىز قيىنشىلىق تارتساق تا مەملەكەتكە قيىنشىلىق تارتقىزباۋىمىز كەرەك“. وسى ءسوز تامعا ۇران ەتىپ جازىلىپ، سول ايبىنى اسقاق كۇرەس تاريحى اسەرلى دە جاندى ەتىلىپ، سان ۇرپاق كەن رايونى قىزمەتكەرلەرىن ۇزدىكسىز كۇرەس جاساۋعا جىگەرلەندىرىپ كەلەدى.
70 جىلدىڭ الدىنداعى شىلىڭگىر جازدىڭ ءبىر كۇنى كوكتوعاي كەن رايونىندا العاشقى پارتيا ياچەيكاسى قۇرىلدى. تان شىڭلي بىلاي دەدى: ”1951 - جىلى كوكتوعاي كەن رايونىنىڭ العاشقى پارتيا ياچەيكاسىندا نەبارى 8 ادام بار ەدى. 1956 - جىلعا كەلگەندە ادام سانى 583كە كوبەيدى، وسى مەزگىلدە پارتيا مۇشەلەرى قوسىنى جەدەل دامىپ زورايدى“.
ەكسكۋرسيالاۋعا كەلگەن كوكتوعاي اۋدانى قۋەرتىس قالاشىعى مادەنيەت شىعىس جولى الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ پارتيا مۇشەسى لي حۇڭشيا: ”كوپتەگەن تاڭداۋلى كوممۋنيستەر جۇرەكتىلىكپەن جۇرت الدىندا ءجۇرىپ، جاپادا الدا بولعاندىقتان دا كوكتوعايلىقتار جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ تالايلاعان شۇعىلالى ناتيجەلەر جاراتتى“، - دەدى.
كورمە سارايىن ارالاعانىڭىزدا، ءبىر - بىرلەگەن ۇراندار، ءبىر - بىرلەگەن كونە سۋرەتتەر، ءبىر - بىرلەگەن كونە بۇيىمدار، ءبىر - بىرلەگەن ماتەريال جازبالار سول سىرعا تولى جىلدارعا وزگەشە ءمان ۇستەگەندىگىن كورەسىز.
كورمە سارايىنىڭ 2 - قاباتىنا كوپتەگەن كونە بۇيىمدار قويىلعان، كوبى ”2 - ۇرپاق كەنشى“ باقىتبەك جاسىمقان ساقتاعان زاتتار. 2016 - جىلى گەولوگيالىق كورمە سارايىنىڭ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، جاڭالاندى، 2017 - جىلى 7 - ايدىڭ 1 - كۇنى سىرتقا اشىلعاننان كەيىن، باقىتبەك ءوزى ساقتاعان كوكتوعايعا قاتىستى كونە بۇيىمدار مەن باعالى ماتەريالداردى تۇرگە ايىرىپ رەتتەگەن سوڭ، تۇگەلدەي كورمە سارايعا ۇسىندى. تەك بۇل عانا ەمەس، ول تاعى كورمە سارايىنىڭ ءتۇسىندىرۋشىسى بولدى.
”اعا بۋىن كوكتوعايلىقتار سەنىم ساۋلەسىمەن مەملەكەتتىڭ قيىنشىلىعىن ءبولىسۋ، مەملەكەتكە داڭق اپەرۋ سىندى ماڭىزدى مىندەتتى ارقالادى، وسى تاريحتى ءاربىرىمىز ەستە بەرىك ساقتاۋىمىز كەرەك“. باقىتبەكتىڭ ايتۋىنشا، ول ءاربىر بۇيىمدى كوكتوعايدىڭ تاريحىنا ىشكەرىلەي ءۇڭىلۋ ءۇشىن ساقتاپتى. ءوز قۇلشىنىسى ارقىلى بارلىق جۇڭگولىقتاردىڭ مەملەكەتكە داڭق اپەرگەن وسى قۇتتى مەكەندى ەستەرىنە بەرىك ساقتاۋىنا مۇمكىندىك جاساۋدى ءۇمىت ەتەدى ەكەن.
قىزىل بازا تاعى دا جاڭاشا كاسىپ اشتى
بۇگىنگى كوكتوعايدىڭ سىرلى قۇپياسى الدەقاشان اشىلدى، سان ۇرپاق ادامداردىڭ قاجىماي قۇلشىنۋىنىڭ ارقاسىندا بۇل ارادا وراسان زور وزگەرىس تۋىلدى. 2013 - جىلى كوكتوعاي كەن رايونى شينجياڭداعى تۇڭعىش مەملەكەتتىك كەن - تاۋ باقشاسىنا اينالدى، كەيىن تاعى وتانشىلدىق تاربيە بازاسى بولدى. كەن رايونى كورىنىس وڭىرىنە وزگەرىپ، ”قىزىل ءتۇس“ بۇل ارانىڭ نەگىزگى تۇسىنە اينالىپ، شاعىن قالاشىقتى ماڭگى تىنباي العا ىلگەرىلەۋگە جىگەرلەندىردى.
قالىندى كەن ءۇيىندىسى توپىراقپەن جابىلىپ، وسىمدىك جامىلعىسى قالپىنا كەلتىرىلدى، قالاشىق رايونىنا تۇتاسقان تەگىس تە ءتۇزۋ تاۋ جولى سالىندى، ءداۋىر بەلگىسىن ارقالاعان كەن جۇلگەسى، كەن ۇڭگىرى، جەر استى تەرەڭ سۋ ەلەكتر ستانسياسى سياقتىلار تابىلا بەرمەيتىن ساياحات بايلىقتارىنا اينالدى. ءار جىلى كوكتەم مەن جاز ارالىعىندا كوكتوعاي ساياحاتتىڭ قاۋىرت مەزگىلىنە وتەدى، كوپتەگەن ادامدار وسىندا كەلىپ جاڭا جۇڭگونىڭ العاشقى شارۋاشىلىق قۇرۋشىلارىنىڭ كەن رايونداعى قاجىرلى كۇرەس جاساعان، مەملەكەتتىڭ قيىنشىلىعىن ءبولىسىپ، سىرتقى قارىزدى قايتارعان، ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىككە“ دەم بەرگەن شۇعىلالى بارىسىنا ۇڭىلەدى.
”ءبىز وسىنى وراي ەتىپ، وزەكتى كورىنىس تۇيىندەرىن تۇتاستىرىپ، كوپتەگەن قىزىل ساياحات جەلىلەرىن اشتىق“، - دەدى تان شىڭلي. 2015 - جىلى كوكتوعاي مەملەكەتتىك كەن - تاۋ باقشاسى جارتى عاسىر شاڭ باسىپ جاتقان ايگوز كەن قۇدىعىن اشىپ، ونداعان جىل تىنىش جاتقان كەن قۇدىعىنىڭ كەزىندەگى كەرەمەتىن قايتا كورسەتتى.
”3 - ءنومىرلى كەن جەلىسى، گەولوگيالىق كورمە سارايى، ايگوز كەن قۇدىعى، سوۆەتتىك ۇلگىدەگى كونە اعاش كوپىر بارلىعى قىزىل ساياحاتتىڭ دۋماندى جەرى“. تان شىڭليدىڭ ايتۋىنشا، 4 - ايدان بەرى كورمە سارايى ساياحاتشىلاردى توپ - توبىمەن قارسى العان، ەڭ كوپ بولعاندا ءبىر كۇندە سارايعا كىرگەن ادام سانى 1000نان اسقان.
وسى جىلدارداعى ۇزدىكسىز ىشكەرىلەي اشۋ جانە بىرىكتىرۋ ارقىلى كوكتوعاي مەملەكەتتىك كەن - تاۋ باقشاسى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ ساياحات مازمۇنى ۇزدىكسىز تولىقتانىپ، فورماسى ۇزدىكسىز جاڭارا ءتۇستى. ”ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ەكسكۋرسيالاۋشىلاردىڭ قىزىل بازانىڭ تاريحي ءمانى مەن داۋىرلىك قۇنىن تەرەڭدەي تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، كەن رايونى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاھارماندىق ىزگى ىستەرىن ەستە بەرىك ساقتاپ، اعا بۋىنداردىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىن جالعاستىرۋ“، - دەدى تان شىڭلي.
قىزىل حيكايالارعا قۇلاق ءتۇرىپ، قىزىل ىزدەرگە ءۇڭىلدى. 5 - ايدىڭ 1 - كۇنى ءبىر توپ جاستار مەن ورەندەر كوكتوعاي مەملەكەتتىك كەن - تاۋ باقشاسى كورىنىس وڭىرىندە زەرتتەۋدە، ۇيرەنۋدە ساياحاتتا بولىپ، كەن رايونىنىڭ سول جىلدارداعى جالىنداعان ىنتاسىن سەزىندى.
كوكتوعايدىڭ قىزىل مادەنيەت ساياحات بايلىعى مول، جاستار مەن ورەندەردىڭ وتانشىلدىق سۇيىسپەنشىلىگى مەن جالپى ساپاسىن جەتىلدىرۋ جونىنەن ايرىقشا باسىمدىققا يە. سول تاريحقا ساي كوكتوعاي جەر اۋماعى 29 مىڭ مۋ كەلەتىن زەرتتەۋ، ۇيرەنۋ، امالياتتان وتكىزۋ لاگەرىن قۇرىپ، زەرتتەۋ، ۇيرەنۋ، ساياحاتتاۋ قيمىلىن زور كۇشپەن ورىستەتتى.
كوكتوعاي زەرتتەۋ، ۇيرەنۋ، امالياتتان وتكىزۋ لاگەرىنىڭ ورىنباسار باس ديرەكتورى لياۋ بينجيان: بيىل ءبىز پارتيا تاريحىن ۇيرەنۋ تاربيەسىمەن ۇشتاستىرىپ، قىزىل تاربيە جانە ۇجىم قۇرىلىسى قيمىلىن ونان ارى زەرتتەپ اشىپ، وتانشىلدىق سۇيىسپەنشىلىك پەن رۋحاني كۇش - قۋاتتىڭ جاستار مەن ورەندەردىڭ كوڭىل تۇكپىرىنە تەرەڭ تامىر تارتۋىنا مۇمكىندىك جاسايمىز، - دەدى.
