جۇڭ ياڭ:
ارمانعا قانات قاققان ”تۇقىم“
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ۋ جىندۇڭ
جۇڭ ياڭنىڭ سۋرەتى (ماتەريال سۋرەت). شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
ساحنادا «تۇقىم مەكەنى» تەاترى قويىلىمىنىڭ ەڭ جوعارى ورلەۋى − وتتەگى جەتىسپەيتىن، قاتتى بوران سوعىپ تۇرعان ناشار ورتادا جۇڭ ياڭنىڭ بويىنداعى بار قايراتىن جۇمساپ تەڭىز دەڭگەيىنەن 6000 مەتر بيىككە جەتكەن جەرىنە كەلدى. ول ۇيىققان شوپتەر مەن قار - مۇزدىڭ اراسىنان ءبىر ءتۇپ قايسار قارعالداقتى بايقاعان كەزدە، بەينە اكەنىڭ جاڭا دۇنيەگە كەلگەن نارەستەسىن كورگەنىندەي، جۇزىنەن ەرەكشە شاتتىق ەسىپ، ۇزاق كوز الماي قاراپ تۇردى...
تەڭىز دەڭگەيىنەن 6000 مەتر بيىكتىك كەزەكتەگى جۇڭگو بوتانيكتەرىنىڭ ۇلگى الۋدا جەتكەن ەڭ بيىك جەرى سانالادى.
2017 - جىلى 9 - ايدا ايگىلى بوتانيك، فۋدان داشۋەسى اسپيرانتتار شۋەيۋانىنىڭ باستىعى، فۋدان داشۋەسى تىرشىلىك عىلىمى شۋەيۋانىنىڭ پروفەسسورى جۇڭ ياڭ قىزمەت بارىسىندا قاتىناس شىرعالاڭىنا ۇشىرادى، سول جىلى 53 جاستا بولاتىن. جۇڭ ياڭ قايتىس بولعاننان كەيىن، وعان ىلگەرىندى - كەيىندى ”ءداۋىر ۇلگىسى“، ”مەملەكەتتىك تاڭداۋلى پارتيا مۇشەسى“ سياقتى اتاقتار تولىقتاپ بەرىلدى.
”ءبىر گەن ءبىر مەملەكەتتى قۇتقارا الادى، ءبىر تال تۇقىم دا قالىڭ قاۋىمدى يگىلىككە كەنەلدىرە الادى“. بۇل جۇڭ ياڭنىڭ ءتىرى كەزىندە ۇنەمى ايتاتىن ءسوزى. وقىتۋشىلىقپەن اينالىسقان 30 نەشە جىلدا، شيزاڭعا كومەكتەسكەن 16 جىلدا ول ۇجىم باستاپ 1000نان استام ءتۇرلى وسىمدىكتىڭ 40 ميلليون تۇقىمىن جيناپ، شيزاڭ داشۋەسىنىڭ حالىقارالىق باسەكەگە قاتىناسا الاتىن وسىمدىك زەرتتەۋ ۇجىمىن قۇرۋىنا كومەكتەستى. ونىڭ ءومىرى ارمانعا قانات قاققان ”تۇقىم“ ىسپەتتى.
چيڭحاي - شيزاڭ ۇستىرتىندە 2000 تۇرلىدەن استام ەرەكشە وسىمدىك بار، الايدا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن تۇقىمدىق زات بايلىق قويماسىندا ەلىمىزدىڭ شيزاڭ رايونىنداعى وسىمدىك تۇقىمى ۇزاق ۋاقىت بويى جوق بولىپ كەلگەن ەدى. 2001 - جىلى نەگىزدىك عىلمي زەرتتەۋگە جان - تانىمەن بەرىلگەن جۇڭ ياڭ جالعىز ءوزى چيڭحاي - شيزاڭ ۇستىرتىنە اتتانىپ، وسىمدىك ۇلگىسىن ىزدەپ، ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ بىرتىندەپ دامۋ بارىسىن تاپپاق بولدى. وسىدان كەيىنگى 10 جىلدان استام ۋاقىتتا شيزاڭنىڭ سولتۇستىك ۇستىرتىنەن شيزاڭنىڭ وڭتۇستىگىندەگى اڭعارعا، يەن جاتقان الي وڭىرىنەن يالۋزاڭبۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا دەيىن، بارلىق جەردە جۇڭ ياڭنىڭ شيىرلاعان ءىزى قالدى.
”نەلىكتەن سونشاما كوپ ۋاقىت جۇمساپ، سونشاما كوپ جەرلەرگە بارىپ تۇقىم جيدىڭىز؟“ دەپ ءشۇبالانا سۇراعاندارعا جۇڭ ياڭ بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: ”قازىرشە بۇدان ەشقانداي ەكونوميكالىق ونىمدىلىك بولماعانىمەن، بۇل تۇقىمدار مەملەكەتكە قاجەت، ادامزاتقا قاجەت. نەگىزدىك زەرتتەۋمەن اينالىسقاندا، بار ويلاعانىم، بۇرىنعىلاردىڭ ەڭبەگىنىڭ يگىلىگىن كەيىنگىلەر كورسە دەگەن ءۇمىت ەدى“.
40 ميلليوننان استام تۇقىمنان تىس، جۇڭ ياڭ جانە ونىڭ ۇجىمى دۇنيە جۇزىندە بار - جوعى 30 مىڭ تۇپتەن استام شيزاڭ الىپ ارشاسىن تىزىمدىككە تىركەپ، سيرەك كەزدەسەتىن الىپ ارشاعا قورعانىس قالتقىسىن تۇرعىزدى. ولار جيعان ءۇستىرت ارشاسىنان راكقا قارسى قۇرامدى الدى ءارى امەريكا ءدارى - دارمەك عىلىمى قوعامىنىڭ كۋالاندىرۋىنان وتكىزدى؛ ولار تاپقان قارلى ۇستىرتتەگى اقشەشەكشە دۇنيە ءجۇزىنىڭ بوتانيكا زەرتتەۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى...
جۇڭ ياڭدى ەسكە العاندا، كوپتەگەن زاڭزۋ وقىتۋشى - وقۋشى ول بەينە ”تىرشىلىك شەكتەلگەن وڭىردەگى“ گىساڭ گۇلىنە ۇقسايدى دەدى.
شيزاڭعا كەلگەندە جۇڭ ياڭ بۇل اراعا قاجەتتىسى تەك ءبىر بوتانيك ەمەس، ءبىر وقۋ - اعارتۋ قىزمەتكەرى ەكەندىگىن تىپتەن سەزىندى. وسىدان ونىڭ كوكەيىنەن وتانىمىزداعى ءاربىر ۇلتتان بىردەن بوتانيكا دوكتورىن تاربيەلەپ شىعۋىم كەرەك دەگەن ارمان تۋىندادى.
وسى ءۇشىن جۇڭ ياڭ جەرگىلىكتى ورىندا بۇرشىك جارىپ كەلە جاتقان ءاربىر ”تۇقىمدى“ قاعىس قالدىرعان جوق. شيزاڭعا كومەكتەسكەن كەزىندە ول جيىنى 6 دوكتور، 8 ماگيستر تاربيەلەدى، ولاردىڭ كوبى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق وڭىرلەرىنە شۇعىل قاجەتتى عىلمي زەرتتەۋ وقىتۋىنىڭ تىرەكتىلەرىنە اينالدى. ونىڭ كومەكتەسۋىندە شيزاڭ داشۋەسى بوتانيكا زەرتتەۋدىڭ ”جەرگىلىكتى اترەتىن“ قۇردى.
”ول بىرنەشە رەت لەكسيا سويلەۋ، بىرنەشە نىسان ورىنداۋ ءۇشىن كەلگەن جوق، قايتا فۋدان داشۋەسىنىڭ ناعىز ەڭ جاڭا، ەڭ جاقسى عىلمي زەرتتەۋ جانە باسقارۋ تاجىريبەلەرىن بىزگە ەش قالتقىسىز جەتكىزۋ ءۇشىن كەلدى“. شيزاڭ داشۋەسىنىڭ اسپيرانتتار باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى وۋجۋ لوبۋدىڭ نازارىندا جۇڭ ياڭ عىلمي زەرتتەۋ، وقۋ - اعارتۋ شەبىندە كۇڭ فانسىنداي ءۇن - ءتۇنسىز ەڭبەك ەتىپ، ۇلتتىق وڭىرلەردەگى وقۋ - اعارتۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇرەگىن نۇرلاندىردى.
ۇزاق ۋاقىت ۇستىرتتە تۇرمىس كەشىرۋ جانە اۋىر قىزمەت كۇشەمەلىلىگى سالدارىنان جۇڭ ياڭنىڭ جۇرەگى ۇلكەيىپ، قان تامىرلارى بارىنشا السىرەپ، مينۋتتىق جۇرەك قاعىسى نەبارى 44 رەتكە ءتۇسىپ قالدى، الايدا شيزاڭعا كومەكتەسۋ ءىسى اۋىزعا الىنسا بولدى، ول اسا كوكەي تەستىلىك تانىتاتىن. جۇڭ ياڭ ”مەنىڭ تاعى 10 جىل ۋاقىتىم بولسا عوي شىركىن“ دەپ ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن.
تۇقىم جەر قوينىنا قايتتى، الدا تىڭ تىرشىلىك باستالاتىنى داۋسىز. رۋحتىڭ الاۋى سانسىز ادامداردىڭ جۇرەگىنە جارىق شاشادى.
«تۇقىم مەكەنى» فۋدان داشۋەسى وقىتۋشى - وقۋشىلارىنىڭ جۇڭ ياڭنىڭ العاباسار ىزگى ىستەرىنەن دايىنداعان تەاتر، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 100 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ ءۇشىن، شىعارماشىلىق ۇجىمى سەناريانى قايتادان وڭدەپ شىقتى ءارى ارتيستەر قۇرامىنا ”2000 - جىلدان كەيىنگى“ جاستاردى قوستى. رەجيسسەر بۇل ”تۇقىم رۋحىنىڭ“ ماڭگى جاس ەكەندىگىنىڭ بەينەسى دەدى.
”جۇڭ ياڭ ۇستىرتتەگى قاھارمان. مەنىڭ دە كەلەشەكتە جۇڭ ياڭ مۇعالىم سەكىلدى شيزاڭ ءۇشىن، وتانىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ۇلەس قوساتىن عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرىنە اينالسام دەگەن ارمانىم بار“، - دەدى فۋدان داشۋەسىنە قاراستى ورتا مەكتەپتەگى شيزاڭدىق وقۋشى دانجىن لۇنجۋ كونسەرتتى كورگەننەن كەيىن.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 16 - كۇنى شاڭحايدان بەرگەن حابارى)
