فان جينشى:
ءشول دالاعا تامىر تارتىپ، جۇرەگى دۇنحۋاڭ دەپ سوققان مەملەكەت اسىلىن قورعاۋشى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ۋي يجۇن
فان جينشى دۇنحۋاڭ موگاۋ ۇڭگىرىندە (ماتەريال سۋرەت). شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان (سۇن جىجۇن تۇسىرگەن)
جاز باسىندا جياڭنان ءوڭىرى قارا ورىك جاڭبىرى ماۋسىمىنا وتەدى، حاڭجوۋدىڭ ىلعال ىستىق اۋا رايى 3000 كيلومەتردەي قاشىقتىقتاعى باتىس سولتۇستىكتەگى دۇنحۋاڭنان مۇلدە باسقاشا بولعانىمەن، اراسىن تالاي تاۋ مەن وزەن ءبولىپ جاتقان، قاراماققا ءبىر - بىرىمەن تيتتەي قاتىسى جوقتاي كورىنەتىن بۇل 2 قالا ءبىر ادامنىڭ سەبەبىنەن ءوزارا بايلانىسىپ جاتىر.
ول دۇنحۋاڭ زەرتتەۋ ورنىنىڭ قۇرمەتتى باستىعى فان جينشى ەدى. 1938 - جىلى اتا مەكەنى حاڭجوۋ بولعان فان جينشى بەيجيڭدە دۇنيەگە كەلدى، 1963 - جىلى داشۋەدەن وقۋ تاۋىسقان سوڭ، ول موگاۋ ۇڭگىرىن جارتى عاسىردان استام ۋاقىت قورعاۋ ساپارىن باستادى. ونىڭ جانە قىزمەتتەستەرىنىڭ قۇلشىنۋىندا موگاۋ ۇڭگىرى 1987 - جىلى جۇڭگودان العاشقى توپتا الەمدىك مادەنيەت مۇرالار تىزىمىنە ەنگەن مۇرا جۇرتى بولدى، سونداي - اق بىرتىندەپ الەمدىك مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ جانە پايدالانۋدىڭ الەمدىك تيپتىك ۇلگىسىنە اينالدى.
سوعىس الاپاتى مەن اۋرۋ ازابىن تارتقان ءوسپىرىم شاقتى باستان كەشكەننەن كەيىن، 1958 - جىلى فان جينشى ەمتيحان بەرىپ بەيجيڭ داشۋەسىنىڭ تاريح عىلىمى فاكۋلتەتىنىڭ ارحەولوگيا ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇستى. داشۋەدەگى كەزىندە وقىتۋشىسى سۋ بايدىڭ 10 − 20 جىلدان كەيىن، كىم سابىر ساقتاپ، تاباندىلىق كورسەتە السا، سول ۇلكەن وقۋ - بىلىمگە يە بولادى؛ ءبىر قوعامدا قالايدا عىلىممەن شۇعىلدانۋعا قۇلاي بەرىلگەن ادام بولۋى كەرەك دەگەن ءسوزى ونىڭ ساناسىنا تەرەڭ ۇيالاعان ەدى.
فان جينشى دۇنحۋاڭمەن العاش رەت 1962 - جىلى وقۋ تاۋىسۋ پراكتيكاسىندا تابىستى. سول كەزدە جەر - سۋعا كوندىگە الماۋ سەبەبىنەن پراكتيكاسىن مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتاتسا دا، ول ۇنەمى ”دۇنحۋاڭ مەنىڭ پەشەنەمە جازىلعان“ دەيتىن.
سول جىلداردا موگاۋ ۇڭگىرى سىرتقى دۇنيەدەن مۇلدەم دەرلىك وڭاشا ەدى، وسى زامانعى قاتىناس قۇرالى بولماعاندىقتان، موگاۋ ۇڭگىرىنەن دۇنحۋاڭ اۋدان قالاشىعىنا بارۋ ءۇشىن جارتى كۇننەن ارتىق جول باسۋ كەرەك بولاتىن. زەرتتەۋشىلەر تام ۇيدە تۇرىپ، كەرمەك سۋ ءىشتى، ۇڭگىر ىشىندە قابىرعا سۋرەتتەردى كوشىرىپ سىزۋ، قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، جازبا دەرەكتەردى زەرتتەۋ سياقتى قىزمەتتەرمەن اينالىستى، شارت - جاعداي ەرەكشە جاپالى ەدى.
”ەشقاشان ەكى ۇداي بولعان جوقپىن، ويىمدا ەشقانداي اۋىتقۋ - اينۋ بولعان جوق دەسەم وتىرىك ايتقان بولار ەدىم. دۇنحۋاڭدى بەيجيڭمەن، شاڭحايمەن سالىستىرساڭىز، شىنىمەن ەكى باسقا دۇنيە، ءار كۇنى تۇندە تىنىشتىققا شومعان كەزدە، قاتتى قۇلازيتىنمىن“، - دەيدى فان جينشى، - ”ايتكەنمەن ەكىنشى كۇنى تاس ۇڭگىرگە قايتا قادام تاستاعان كەزىمدە قانشالىق ماشاقاتتى بولسا دا، قانشالىق شارشاپ - قالجىراسام دا تاتيدى دەگەن ويعا كەلەمىن“.
20 - عاسىردىڭ باسىندا جۇڭگونىڭ بايىرعى زامانىنىڭ 50 مىڭنان استام قولجازباسى ساقتالعان دۇنحۋاڭ ءدىني جازبالار ۇڭگىرى تابىلدى، كەيىن قىرۋار مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ شەتەلگە جىلىستاتىلعان تاريحى عىلىم سالاسىنىڭ، اۋەلى، تۇتاس ۇلتتىڭ جۇيكەسىن شىمىرلاتتى، ءتىپتى، بىرەۋلەر ”دۇنحۋاڭ ەلىمىز عىلىمىنىڭ كوكىرەكتى قارس ايىرار تاريحى بولدى - اۋ“، - دەدى.
مىنە وسىنداي جاعدايدا چاڭ شۋحۇڭ، دۋان ۋىنجيە باستاعان اعا بۋىن دۇنحۋاڭشىلار قاجىرلىلىقپەن ەڭبەك ەتىپ، ۇدەرە العا باستى. نەشە 10 جىل تەر توگۋدىڭ ارقاسىندا ەلىمىز وقىمىستىلارى دۇنحۋاڭداعى تاريح، ءتىل - جازۋ، ادەبيەت، ارحەولوگيا، كوركەمونەر، ءدىن، عىلىم - تەحنيكا، سونداي - اق جۇڭگومەن شەتەلدىڭ مادەنيەت اۋىس - كۇيىسى سياقتى سالالاردا تەلەگەي ەڭبەك ەتىپ، ءبىر قىدىرۋ ماڭىزدى زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىنە قول جەتكىزدى، ”دۇنحۋاڭ جۇڭگودا، دۇنحۋاڭتانۋ شەتەلدە بولعان“ جاعدايدا تۇبەگەيلى بۇرىلىس جارىققا شىقتى.
فان جينشى كەزىندە بىلاي دەگەن ەدى: ”موگاۋ ۇڭگىرىن قورعاۋ بۇكىل عۇمىرىڭدى ارناۋعا تاتيتىن ارداقتى كاسىپ، ءسوزسىز، بۇكىل عۇمىرىڭدى ارناۋعا ءتيىستى ماشاقاتتى ءىس، سونداي - اق ءاربىر ۇرپاق ادامداردىڭ ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسىپ ۇلەس قوسۋىن قاجەت ەتەتىن ماڭگىلىك ءىس“. ونىڭ ”ءبىر كاسىپتى تاڭداپ، بۇكىل عۇمىرىن ارناعان“ رۋحى سان ۇرپاق وقىمىستىلاردى ۇزدىكسىز ىنتالاندىرىپ كەلەدى.
8 جىلدىڭ الدىندا دۇنحۋاڭ زەرتتەۋ ورنىنىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان كەزدەگى جاعداي دۇنحۋاڭ زەرتتەۋ ورنى دۇنحۋاڭ جازبا دەرەكتەرىن زەرتتەۋ ورنى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى، زەرتتەۋ قىزمەتكەرى ۋاڭ دۇڭنىڭ ەسىندە ءالى اپ - انىق، ”فان مەكەمە باستىعى اعا بۋىن دۇنحۋاڭشىلاردىڭ زەرتتەۋ تاريحىن بايانداعاندا مەنىڭ جانارىم ىستىق جاسقا شىلاندى، انە سولاردىڭ اۋەلگى ماقساتتان اينىماعان جەتەكشىلىگى بولعاندىقتان دا، مەن ’ءشول دالانى كۇزەتىپ، ۇلەس قوسۋعا پەيىل بولۋ، باتىلدىقپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ، ءورىس اشا العا ۇمتىلۋ‘ سىندى موگاۋ رۋحىنىڭ ىشكى ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىندىم“.
”فان جينشىنىڭ تۇلا بويىنان مەن سەنىمنىڭ نۇر - شۇعىلاسىن كوردىم، دۇنحۋاڭتانۋ ماماندىعى كاسىبىنىڭ وقۋشىسى رەتىندە، مەن موگاۋ رۋحىن جالعاستىرىپ، دەن قويا عىلىممەن شۇعىلدانىپ، عىلىم سالالارىنىڭ ۇزدىكسىز دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، عىلمي زەرتتەۋدىڭ العا باسۋى ءۇشىن جاس بۋىننىڭ كۇشىن بەلسەندىلىكپەن ارنايمىن“، - دەيدى جىجياڭ داشۋەسى بايىرعى زامان تاريحىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ ماگيستر اسپيرانتى دۋان جينيۇن.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 15 - كۇنى حاڭجوۋدان بەرگەن حابارى)
