”863“ جوسپارىن العاش العا قويعاندار:
اسا كورەگەن ستراتەك عالىمدار
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى چىن فاڭ، حۋ جي
”863“ جوسپارىن العاش العا قويعاندار. سۋرەتتى شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
شەشۋشى ساتتەردىڭ بارىندە ءبىر توپ اسقار تاۋداي ابىرويى بار قارت عالىمدار باستان - اياق وتان مەن حالىقتى جادىنان شىعارماي، مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن عىلىم - تەحنيكانىڭ العا باسۋىنا باسا نازار اۋدارىپ كەلدى.
دۇنيە جۇزىندە جوعارى تەحنيكا ۇشقان قۇستاي دامىپ، كۇن سايىن شيەلەنىسكەن حالىقارالىق باسەكەنىڭ قاتاڭ سايىسى الدىندا، جۇڭگو قايتۋ كەرەك؟ ولار باتىلدىقپەن الدا ءجۇرىپ، اقىل - پاراساتىن، كۇش - جىگەرىن ارناپ، بەلسەندىلىكپەن سىندارلى اقىل - كەڭەس بەردى، ”جوعارى عىلىم - تەحنيكانى دامىتۋ“ وسىدان باستاپ ەلىمىزدىڭ عىلىم - تەحنيكانى وسىزامانداندىرۋداعى ءبىر ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋىنا اينالدى...
1986 - جىلى 3 - ايدا ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، ياڭ جياچى، چىن فاڭيۇن سياقتى 4 عالىم «شەتەلدەردىڭ ستراتەگيالىق جوعارى تەحنيكانى دامىتۋىن سوڭىنان ءتۇسىپ زەرتتەۋ جونىندەگى ۇسىنىستى» ورتاعا قويدى، جوۋ گۋاڭيا سياقتى عالىمدار دا بۇل ۇسىنىستى بارىنشا دارىپتەيدى.
جان - جاقتى دالەلدەۋ نەگىزىندە، پارتيا ورتالىق كوميتەتى، مەملەكەتتىك كەڭەس باتىل شەشىم جاسادى. وسى جوسپار ”ۇسىنىسىن“ جەبەۋدىڭ ورتاعا قويىلۋى مەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىندەگى باسشى جولداستاردىڭ بەكىتۋى تۇگەلدەي 1986 - جىلى 3 - ايدا بولعاندىقتان، بۇل جوسپار ”863“ جوسپارى دەپ اتالدى.
1987 - جىلى 3 - ايدا ”863“ جوسپارى رەسمي اتقارىلا باستادى. وسىدان باستاپ جۇڭگونىڭ جوعارى تەحنيكانى زەرتتەۋى جاڭا دامۋ ساتىسىنا قادام تاستادى. ون مىڭداعان عالىم ءتۇرلى سالالاردا سايكەسە سەلبەسىپ، بىرلەسىپ قامال الىپ، تەز ارادا قوماقتى ناتيجەگە قول جەتكىزدى.
اماليات جوعارى عىلىم - تەحنيكانى سۇراپ تا، ساتىپ تا الا المايتىندىعىن تولىق دالەلدەدى. ال ”863“ جوسپارى جاسالۋدان ىلگەرگى ءبىر مەزگىل ۋاقىتتا قوعامدا ”باسقارىلمالى بومبى جاساۋ شايعا پىسىرعان جۇمىرتقانى ساتۋعا جەتپەيدى، وپەراتسيا پىشاعىن قولعا الۋ ۇستارانى قولعا الۋعا جەتپەيدى“ دەگەن سياقتى ەمەۋرىندەر جارىققا شىققان ەدى.
جۇڭگو قايتكەندە ءوزىنىڭ ناعىز جوعارى عىلىم - تەحنيكاسىن پايدالانىپ، ستراتەگيالىق باسەكەنىڭ ىرىقتىلىق ۇقىعىن يگەرە الادى؟ ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ عىلمي زەرتتەۋىنەن قامال الۋدى باستان كەشىرگەن قارت عالىمدار ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، ياڭ جياچى، چىن فاڭيۇن قاتارلىلار بۇعان ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.
”مەنىڭ تاعاتىم تاۋسىلىپ بولدى!“ جاڭا ءبىر كەزەكتى عىلىم - تەحنيكا توڭكەرىسىنىڭ كەلۋىنە ساي، سول ۋاقىتتا جۇڭگو كەڭىستىك تەحنيكاسىن زەرتتەۋ اكادەمياسى عىلىم - تەحنيكا كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى ياڭ جياچىنىڭ تاعاتى تاۋسىلىپ، ءتۇن بويى كوز ىلە المادى.
”بۇل ءبىر رەتكى دۇنيە جۇزىلىك سيپات العان جوعارى عىلىم - تەحنيكانى دامىتۋ ورايى، مەنشە، جۇڭگو وسى ورايدى مىقتاپ يگەرۋى كەرەك“. كوزىنىڭ تىرىسىندە سۇحبات بەرگەن كەزىندە ياڭ جياچى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن وسىلاي بايىمداعان بولاتىن.
ياڭ جياچى ايگىلى عارىش مامانى، بۇرىن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش جاساندى جەر سەرىگىن، تۇڭعىش اتوم بومبىسىن جانە قايتا ورالاتىن جاساندى جەر سەرىگىن، ”اماليات 1 - ءنومىرلى“ جاساندى جەر سەرىگىن، سونداي - اق ”ءبىر راكەتا، ءۇش جاساندى سەرىكتى“ زەرتتەپ جاساۋ جانە جوبالاۋ قىزمەتىنە قاتىناسقان، وتە - موتە، جاساندى سەرىكتى اۆتوماتتى مەڭگەرۋ جاعىندا وتانعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان.
1983 - جىلى وسى قارت اكىمشىلىك باسشىلىق مىندەتىن ەندىگارى وتەمەيتىن بولدى، وسىدان باستاپ ول بار نازارىن دۇنيە جۇزىنە كوبىرەك اۋدارىپ، مەملەكەتتىڭ ستراتەگياسى تۇرعىسىنان جۇڭگو كەڭىستىك تەحنيكاسىنىڭ بولاشاعىنا جانە جوعارى تەحنيكانىڭ دامۋ ماسەلەسىنە وي جۇگىرتە باستايدى.
ياڭ جياچىنىڭ ەسكە الۋىنشا، ءتۇرلى تالقى ماجىلىستەرىندە ءوز كوزقاراسى ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، چىن فاڭيۇن قاتارلى عالىمدارمەن جۋىقتاۋ كەلگەن. كوپشىلىك ءبىر اۋىزدان بىلاي دەپ قاراعان: ”وسى كەزدە ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق ناقتى كۇشىمىز جوعارى عىلىم - تەحنيكانى جاپپاي دامىتۋعا جەتپەگەنىمەن، ءبىراق ءىشىنارا باسىم سالالاردا الدىمەن ناتيجەگە جەتۋىمىز بۇكىلدەي مۇمكىن“.
1986 - جىلى جىل باسىنىڭ ءبىر كەشىندە، چىن فاڭيۇن ۋاڭ داحىڭنىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىن قاعادى. ۇزاق اڭگىمەدەن كەيىن، ەلىمىزدىڭ جوعارى تەحنيكاسىن دامىتۋ نىسانى جونىندەگى ۇسىنىس حاتتىڭ العاشقى نۇسقاسىن ۋاڭ داحىڭنىڭ جازۋى جونىندە ەكەۋى بەكىمگە كەلەدى.
ءتۇن اسىرىپ جۇمىس ىستەۋ چىن فاڭيۇن مەن ۋاڭ داحىڭ جونىنەن ايتقاندا، داعدىلى ءىس بولاتىن. چىن فاڭيۇن ەلىمىزدىڭ ايگىلى سىمسىز تەلەگراف ەلەكترونيكا عالىمى جانە جاساندى سەرىكتى ولشەۋ - مەڭگەرۋ مامانى، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش جاساندى جەر سەرىگى ”دۇڭفاڭحۇڭ 1 - ءنومىرلىنىڭ“ ولشەۋ، مەڭگەرۋ جۇيەسىن ول باستى جاۋاپتى بولىپ زەرتتەپ جاساعان.
ۋاڭ داحىڭ ەلىمىزدىڭ وپتيكا ىستەرىنىڭ كوشباسشىسى، 20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنىڭ باسىندا ەلىمىز ەلىمىزدىڭ اتوم بومبى، باسقارىلمالى بومبى تەحنيكاسىن دەربەس ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ دامىتۋىن ۇيعارعاندا، ۋاڭ داحىڭ ءىرى تيپتەگى وپتيكالىق وق جولىندىق باسقارىلمالى بومبى ولشەۋ جۇيەسى نىسانىنىڭ باس ينجەنەرى مىندەتىن ارقالايدى، 5 جىلدان استام ۋاقىت قۇلشىنىس جاساۋ ارقىلى تابىسقا جەتىپ، ەلىمىزدىڭ وپتيكا تەحنيكاسىنىڭ تاعى دا الدىعا قاراي زور قادام تاستاۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى.
وتاننىڭ بولاشاعى مەن تاعدىرىنا دەگەن وسكەلەڭ جاۋاپكەرشىلىك سەزىم مەن بورىشتىلىق سەزىم كەزىندە وشپەس ۇلەس قوسقان وسى قارت عالىمداردى ارەكەتكە كەلتىردى، جاسى ۇلعايسا دا اۋەلگىدەي وتاننىڭ عىلم - تەحنيكاسىنىڭ دامۋىمەن جانە العا باسۋىمەن تىلەكتەس بولدى.
”ەلىمىزدىڭ وسىزاماندانۋىن ۇزدىكسىز العا باستىرۋ ءۇشىن، ءبىز وسى جاڭا سايىستى قارسى الۋىمىز كەرەك، قۋىپ جەتۋىمىز ءتيىس، استە ەلەۋسىز قاراۋعا بولمايدى...“ ۋاڭ داحىڭ ءبىز بىرنەشەۋىمىز، مىقتاعاندا، كاتاليزاتورلىق رول اتقارا الدىق نەمەسە ”863“ جوسپارىنا ءبىر تال سىرىڭكە جاقتىق دەگەن بولاتىن.
بۇل ۇسىنىس حاتتى ۋاڭ داحىڭ باس - اياعى ءبىر ايدان استام ۋاقىت جازدى، قايتا - قايتا وڭدەپ، رەتتەپ، ەڭ سوڭىندا «شەتەلدەردىڭ ستراتەگيالىق جوعارى تەحنيكانى دامىتۋىن سوڭىنا ءتۇسىپ زەرتتەۋ جونىندەگى ۇسىنىستىڭ» العاشقى نۇسقاسىن جازدى. العاشقى نۇسقا جازىلىپ بولعاننان كەيىن، ۋاڭ داحىڭ دەرەۋ چىن فاڭيۇنگە پىكىر قوسۋعا بەرەدى، چىن فاڭيۇن ۇسىنىس حاتقا جوعارى عىلىم - تەحنيكا جانە حالىق شارۋاشىلىعى مازمۇنىن تولىقتاپ قوسادى. سونان كەيىن ۇسىنىس حات ۋاڭ گانچاڭ مەن ياڭ جياچىعا جەكە - جەكە جەتكىزىلەدى.
ۋاڭ گانچاڭ ايگىلى يادرو فيزيكا عالىمى، ىلگەرى 20 - عاسىردىڭ 50 - ، 60 - جىلدارىندا فانشيگىما تەرىس گيپەروندى بايقاعان. 1961 - جىلدان 1978 - جىلعا دەيىن ۋاڭ گانچاڭ جۇڭگونىڭ تۇڭعىش اتوم بومبىسىن زەرتتەپ جاسايدى، قۇپيالىقتىڭ قاجەتىنە ساي، ول ءوزىنىڭ اتىن ۋاڭ جيڭ دەپ وزگەرتىپ، اتى - ءجونىن 17 جىل بويى جاسىرادى.
ۋاڭ داحىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازعان ۇسىنىس حاتتى كورگەننەن كەيىن، ۋاڭ گانچاڭ مەن ياڭ جياچى تولىق قۇپتايتىندىقتارىن بىلدىرەدى. ۇسىنىس حاتتىڭ ءاربىر ءسوز - سويلەمىن وي ەلەكتەرىنەن وتكىزگەننەن كەيىن، 4 عالىم سالتاناتتى تۇردە ءوزىنىڭ اتى - جوندەرىن جازىپ، ۋاڭ داحىڭ، ۋاڭ گانچاڭ، ياڭ جياچى، چىن فاڭيۇن دەپ قول قويادى.
”حالىقارالىق وزىق ورەگە جەتۋدە“، ”قازىرگى بار جوعارى تەحنيكا تىرەكتىلەرىنىڭ رولىن ساۋلەلەندىرۋدە“ ”كوكەي تەستىلىك سەزىم بولۋ كەرەك، جوعارى تەحنيكانى دامىتۋ ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى، كەشىرەك قيمىلداۋ ءوزىمىزدى - ءوزىمىز كەنجە قالدىرۋمەن تەڭ، قايتا باستاۋ قيىنعا سوعادى...“. بۇل كۇندەرى ادامدار 4 قارت عالىم جازعان العاشقى نۇسقانى قايتالاي وقىعاندا ولاردىڭ كوپتەگەن ماڭىزدى تۇجىرىمدارىنىڭ ۋاقىتىنىڭ ءالى وتپەگەنىن سەزىنەدى.
”863“ جوسپارى رەفورما جاساعاننان، ەسىك اشقاننان بەرى ەلىمىزدىڭ ورتاعا قويعان مەملەكەت مۇددەسىن نىسانا ەتكەن جوعارى تەحنيكانى دامىتۋ جوسپارى، ول جالپى جاعدايلىق، ورتا، ۇزاق مەزگىلدىك، كەلەلى ستراتەگيالىق مىندەت ارقالاعان، ەلىمىزدىڭ جوعارى تەحنيكانى زەرتتەۋ سالاسىنداعى تۇيىننەن اۋماققا بەت الۋدى، سوڭىنا تۇسۋدەن جاڭالىق اشا دامىتىپ باسىپ وزۋدى جۇزەگە اسىرىپ، عىلىم - تەحنيكادا ءوزىن قۇدىرەتتەندىرۋدىڭ، ءوزىن - ءوزى الۋەتتەندىرۋدىڭ ءبىر ماڭىزدى تاريحي بەلەسىنە اينالىپ، باستان - اياق عىلىم - تەحنيكادا قۋاتتى مەملەكەت قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋدىڭ جويقىن قوزعاۋشى كۇشى بولدى.
ادامدار 35 جىلدىڭ الدىنداعى سول ءبىر كوكتەمدە، وتاننىڭ زور ىسىنە ىنتا - ىقىلاسىن ارناعان 4 قارت عالىمنىڭ اسا كورەگەن ماڭىزدى ۇسىنىسىن ەستە ماڭگى ساقتاۋى ءتيىس.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 13 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
