ەرلى - زايىپتى ۋاڭ جيساي، ۋاڭ شىحۋا:
ارالدى كۇزەتۋ − مەملەكەتتى كۇزەتۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى چيۋ بيڭچيڭ
ۋاڭ جيساي (1960 −2018)، ۋاڭ شىحۋا ەرلى - زايىپتىلار (ماتەريال سۋرەت). □سۋرەتتى شينحۋا اگەنتتىگى تاراتقان
تاياۋدا «ارالدى كۇزەتۋشىلەر» كينوسى بۇكىل ەلدە قويىلدى. كينو ماتەريالى ”حالىق ونەگەسى“ ۋاڭ جيساي جولداستىڭ ىزگى ىستەرىنەن الىنىپ، ەرلى - زايىپتى ۋاڭ جيساي مەن ۋاڭ شىحۋانىڭ 32 جىلدى ءبىر كۇندەي وتكىزىپ، كايشان ارالىن كۇزەتكەن شىنايى حيكاياسىن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن بايانداپ، ەرلى - زايىپتى ماحابباتىن، اكە مەن بالا سۇيىسپەنشىلىگىن، جاۋىنگەر سەرىك سۇيىسپەنشىلىگىن بايانداپ، ”ارالدى كۇزەتۋ − مەملەكەتتى كۇزەتۋدەي“ وتباسى، وتان سۇيىسپەنشىلىگىن جان - جاقتىلى كورسەتكەن.
ۋاڭ جيساي كوزى تىرىسىندە جياڭسۋ ولكەسى گۋانيۇن اۋدانى كايشان ارالىنىڭ حالىق جاساعى قاراۋىل ورنىنىڭ باستىعى بولاتىن. 1986 - جىلى 7 - ايدىڭ 14 - كۇنى اسكەرلىككە سۇيىسپەنشىلىگى تولى ۋاڭ جيساي ۋاڭ شىحۋادان جاسىرىپ، كايشان ارالىن كۇزەتۋ ”ماشاقاتتى جۇمىسىن“ ۇستىنە الادى. ءتۇن بولسا بولدى، ارالدا دۇلەي بوران سوعىپ، باسىڭ - كوزىڭ دەمەي توپەلەيدى. ول ارالعا كەلەردەن بۇرىن 4 توپتا 10 نەشە حالىق جاساعى ارالدى كۇزەتۋگە كەلگەن، ەڭ ۇزاعى 13 كۇن عانا تۇرعان.
8 - ايدىڭ 30 - كۇنى ۋاڭ شىحۋا كايشان ارالىنا كەلىپ، ”جوعالىپ كەتكەن“ كۇيەۋىن ىزدەيدى، ناتيجەدە ساقال - مۇرتى قاۋعاداي، ءون - بويىنان ساسىق ءيىس مۇڭكىگەن ”جابايى ادامدى“ تابادى. ”وزگەلەر كۇزەتپەسە، ءبىز دە كۇزەتپەيىك!“، - دەيدى ۋاڭ شىحۋا كۇيەۋىنە.
كايشان ارالى قۇرلىقتان 12 تەڭىز ميلى الىس وتانىمىزدىڭ تەڭىزدەگى شىعىس ۇلكەن قاقپاسى. شاعىن ارال 2 فۋتبول الاڭىنداي عانا، سوعىس كەزىندە قولباسشىلار، ءسوز جوق، تالاساتىن حۋاڭحايداعى الدىڭعى قاراۋىل، ستراتەگيالىق ۇرىمتال جەر، ءسوز جوق، كۇزەتۋ كەرەك. ”كەتەم دەسەڭ ءوزىڭ كەت، مەن قالۋعا بەكىدىم!“ ۋاڭ جيساي ايەلىن قايىققا شىعارىپ سالادى.
ءبىر ايعا جەتپەي، ۋاڭ شىحۋا وقىتۋشىلىق قىزمەتىن تاستاپ، قىزىن ەنەسىنە قالدىرىپ، جۇكتەرىن ارقالاپ ارالعا قايتا كەلەدى. سودان باستاپ ۋاڭ جيساي ارالدى كۇزەتەدى، ۋاڭ شىحۋا كۇيەۋىن كۇزەتەدى، ۋاڭ جيسايدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بىرگە بولادى. 32 جىلدا ءبىر سۋ ساقتايتىن ۇرا، 3 كۇشىك، 4 ءجۇزۋ بەلگى شىراعى، ونداعان جەل قيسايتىپ كەتكەن مەليا اعاشى، شىعارا - شىعارا كونەرىپ كەتكەن 200 نەشە مەملەكەت تۋى ولاردىڭ ارالدى كۇزەتكەن كەزدەرىنە سەرىك بولدى.
ۋاڭ جيساي ەرلى - زايىپتىلاردىڭ ءار كۇنى ەڭ الدىمەن ىستەيتىن شارۋاسى ارالدا بەس جۇلدىزدى قىزىل تۋدى شىعارۋ ەدى.
ەشكىم ولارعا تۋ شىعار دەمەدى، الايدا ۋاڭ جيساي وسى ارالدا مەملەكەت تۋى بارلىعىنان ماڭىزدى دەپ قارايدى: ”مەملەكەت تۋىن شىعارۋ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بۇل ارا جۇڭگونىڭ جەرى ەكەندىگىن بىلدىرەدى، ەشكىم دە ءبىزدى باسىنامىن دەپ ويلاماسىن!“
ءبىر رەت تايفىڭ داۋىلى سوققاندا مەملەكەت تۋىن قورعاۋ ءۇشىن ۋاڭ جيساي اياعى تايىپ 17 باسپالداقتان قۇلاپ ءتۇسىپ، ەكى قابىرعاسى سىنادى، الايدا ول مەملەكەت تۋىن مىقتاپ ۇستاپ قولىنان شىعارمايدى. ول بىلاي دەدى: ”ارالدى وسىنشاما كوپ جىل كۇزەتتىم، كايشان ارالى مەنىڭ ءۇيىم، ەگەر الدا - جالدا كوز جۇمار بولسام، مەنى وسى ارالعا جەرلەڭدەر، مەملەكەت تۋىمەن ماڭگى بىرگە بولايىن!“.
كايشان ارالى تاس تاۋ، وندا سۋ، ەلەكتر، استىق جوق، تەك بىرنەشە كونە اسكەري تۇراق عانا بار. جەرگىلىكتى ادامدار ارالدى كۇزەتكەندى قويىپ، وندا جاساۋدىڭ ءوزى وتە قيىن دەيتىن. ەرلى - زايىپتى ەكەۋى العان بەتىنەن قايتپادى. سۋ جوق بولعاندا، سۋ ساقتايتىن ۇراعا جينالىپ قالعان جاڭبىر سۋىن ءىشتى؛ ەلەكتر جوق بولعاندا، ولار كەشتە بالاۋىز شام جاقتى؛ استىق جوق بولعاندا، ولار ارالعا كوكونىس ەگىپ، بالىق اۋلادى، ۇلكەن قىزى جاعالاۋدا ”قامداۋ اترەتىنىڭ باستىعى“ بولىپ، ۋاق - ۋاق نارسە ساتىپ الىپ بالىقشىلاردان جىبەرىپ تۇردى...
ارالداعى وتباسى قايسارلىقپەن تابانداپ تۇردى، جاعالاۋداعى بالالارى دا ماشاقاتتى تۇرمىس كەشىردى. ۋاڭ جيساي مەن ايەلى ارالدا تۇرىپ، 3 بالاسى جاعادا قالدى. جازدىڭ ءبىر كەشىندە ماسا ىستاعىش ماسالىقتى تۇتاتىپ جىبەرىپ، 3 بالاسى كۇيىپ قالۋعا شاق قالادى. بۇل جاعدايدان حابار تاپقان ۋاڭ جيساي ىشتەي كۇيزەلسە دە، شىداپ ارالدان كەتپەيدى. ولار ءۇشىن الىپ ايتقاندا ارالدى كۇزەتۋ مەملەكەتتى كۇزەتۋ، ارالدى كۇزەتۋدە وتباسىن كۇزەتۋ ەدى.
ەشكىم ولارعا ارالدى كۇزەتە بەرىڭدەر دەپ بۇيرىق بەرمەسە دە، ولار ەشقاشان كەتۋدى ايتقان ەمەس. سول 30 نەشە جىلدا كوپتەگەن ازعىرۋلار مەن ورايلار بولدى. اتكەزشى قىلمىسكەر ۋاڭ جيسايمەن پايدانى تەڭ بولىسپەكشى بولادى، شەكارادان جاسىرىن وتكىزۋشىلەر ونى قورقىتىپ جانە الداپ، ۇرىپ - سوعادى، ول ەشقاشان سولقىلداقتىق ىستەمەدى؛ جاعالاۋدا ەكونوميكا قارىشتاي دامىپ، رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ ماڭايداعى ادامداردى بايىتتى، ولار سوندا دا كەتپەدى...
جىل ارتىنان جىلدار ءوتتى، ارالدى كۇزەتۋ ”مەرزىمدى مىندەتتەن“ ”ومىرلىك بورىشقا اينالدى“.
2018 - جىلى 7 - ايدىڭ 27 - كۇنى زورىعىپ ناۋقاسقا شالدىققان ساقا حالىق جاساعى ۋاڭ جيساي كايشان ارالىنىڭ باسپالداعىندا قۇلاپ تۇسەدى. ۋاڭ جيسايعا ”مەملەكەتتىك تاڭداۋلى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى“ اتاعى تولىقتاپ بەرىلەدى، 2019 - جىلى ”حالىق ونەگەسى“ مەملەكەت داڭق اتاعى بەرىلدى. ەرلى - زايىپتى ۋاڭ جيساي مەن ۋاڭ شىحۋا ”ەڭ ارداقتى كۇرەسكەر“، ”ءداۋىر ۇلگىسى“، ”وتاندى ءسۇيىپ، ارميانى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك ۇلگىسى“ سياقتى اتاقتارعا يە بولادى.
ول قۇلاپ تۇسكەن جەردە ايەلى ۋاڭ شىحۋا مەن جاڭادان كەلگەن حالىق جاساقتارى ارالدى ءالى دە تاباندىلىقپەن كۇزەتۋدە.
42 جاستاعى يان بيڭ 3 - توپتاعى ارالدى كۇزەتۋشى حالىق جاساعىنىڭ ءبىرى، ”ۋاڭ جيسايدىڭ ارالدى كۇزەتىپ، مەملەكەتتى قورعاعان اسەرلى ىزگى ىستەرى ءبىزدىڭ جەردە قاتتى ىقپال تۋدىردى، مەن ودان ايرىقشا اسەر الىپ، ارالدى كۇزەتۋگە تىزىمدەلدىم“. يان بيڭ بىلاي دەدى: ەرلى - زايىپتى ۋاڭ جيساي مەن ۋاڭ شىحۋانىڭ ارالداعى تۇرمىسىنىڭ قانشالىقتى جالعىزسىراۋمەن، قۇلازۋمەن وتەتىندىگىن سەزىندىم، ولاردىڭ جان دۇنيەسىندە جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ، تاباندىلىق ىستەۋ ەركى بولعاندىقتان، 30 نەشە جىلدان استام تاپجىلماي كۇزەتە الدى.
2020 - جىلى 11 - ايدىڭ 2 - كۇنى ارالعا كەلگەن كۇننەن باستاپ، ءار رەت مەملەكەت تۋى شىعارىلعان كەزدە يان بيڭ ”ارالدى كۇزەتۋ − مەملەكەتتى كۇزەتۋدىڭ“ ءمانىن تەرەڭ سەزىنەدى: ”ۋاڭ جيسايدىڭ ءىزىن باسىپ، ونىڭ پارتيانى ءسۇيۋ، وتاندى ءسۇيۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ رۋحىنان ۇيرەنىپ، كايشان ارالىن ويداعىداي كۇزەتەمىن“.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 21 - كۇنى نانجيڭنەن بەرگەن حابارى)
