ەكسكۋرسيالاۋشىلار اق تەرەك قاراۋىلحاناسىنىڭ كورمە سارايىن ەكسكۋرسيالاۋدا (4 - ايدىڭ 20 - كۇنى تۇسىرىلگەن).
□ سۋرەتتى انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ياڭ شۋحان تۇسىرگەن
”قاراۋىلحانا جانىندا اق تەرەك تۇر مىزعىماي، تەرەڭگە تارتقان تامىرى، ءدىڭى دە بەرىك شويىنداي، سولتۇستىك شينجياڭدى كۇزەتىپ...“ «اق تەرەك» ءانىنىڭ شىرقالۋىمەن بۇكىل ەلگە تانىمالى بولعان اق تەرەك قاراۋىلحاناسى بۇگىنگى تاڭدا ايباتتى دا كەڭ كوسىلگەن بارلىق تاۋىنىڭ ەتەگىندە باياعىسىنداي قاسقايىپ تۇر، ونىڭ شەكارا وڭىرگە ءۇنسىز تامىر تارتۋ، شەكارا ءوڭىردى قورعاۋ رۋحى ۇلى قورعاننىڭ ءىشى - سىرتىنا، چاڭجياڭنىڭ وڭتۇستىك - سولتۇستىگىنە تەگىس تارالدى.
1962 - جىلى تاستى شەكارا قورعانىس ليانى وسى ارادا پۋنكت قۇردى، العاشقى توپتاعى شەكارا قورعانىس كوماندير - جاۋىنگەرلەرى يىقتارىنا كوتەرىپ، ارقالارىنا سالىپ، قولدارىمەن قازىپ دەگەندەي، ەلسىز يەن تاۋدا 1 - توپتاعى اسكەري لاگەر سالدى. 1982 - جىلى جاۋىنگەرلەر قۇرعاقشىلىق جانە قۇمدى بوران سياقتى سۇركەيلى شارت - جاعدايدا العاشقى اق تەرەكتى ءساتتى قاتارعا قوستى.
نەشە 10 جىلدان بەرى، اق تەرەكتەر بايتەرەك بولىپ، تالاي ۇرپاق ادامنىڭ شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋىنىڭ، قالتقىسىز ءوزىن ارناۋىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى.
بالاپان تەرەك شەكارا قورعاۋشىلاردى شابىتتاندىردى
4 - ايدىڭ 20 - كۇنى لياۋنيڭ ولكەسى جينجوۋ قالاسىنان شاعانتوعاي اۋدانىنا باعىتتامالى كومەكتەسۋگە كەلگەن شينجياڭعا كومەكتەسۋشى كادرلار مەن شاعانتوعاي اۋداندىق 1 - بالاباقشاداعى بارلىق پارتيا مۇشەلەرى اق تەرەك قاراۋىلحاناسىن ەكسكۋرسيالاپ قىزىل تاربيە قابىلدادى.
”سول كەزدە شارت - جاعداي شىنىمەن جاپالى ەكەن، جاۋىنگەرلەردىڭ شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋ، قالتقىسىز ءوزىن ارناۋ رۋحى ادامدى سۇيىندىرەدى!“، - دەدى اق تەرەك قاراۋىلحاناسى كورمە سارايىندا كورمە بۇيىمدارىن كورگەن ەكسكۋرسيالاۋشى ياڭ حۋاگۋاڭ اسەرلەنىپ.
اق تەرەك قاراۋىلحاناسىنىڭ بۇرىنعى اتى تاستى قاراۋىلى بولىپ، شينجياڭ تارباعاتاي اسكەري بولىمشە رايونىنا قارايتىن. 1962 - جىلى 8 - ايدا تاستى شەكارا قورعانىس ليانىنىڭ جاۋىنگەرلەرى ەلسىز يەن تاۋدا اسكەري لاگەر سالدى، قورشاعان ورتاسى سۇركەيلى بولعاندىقتان بۇل ارادا قىلتاناق شىقپايتىن.
1982 - جىلى كوكتەمدە قاراۋىلحانادا اسكەري مىندەت وتەيتىن سىبە ۇلتى جاۋىنگەرى چىڭ فۋشىڭ اۋىلىنا قايتىپ تۋىسشىلاعاندا قاراۋىلحانانىڭ اينالاسىنداعى ورتانى جانە كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ مەملەكەتتى قورعاۋ، شەكارانى كۇزەتۋ حيكاياسىن شەشەسىنە ايتىپ بەرەدى، بالاسىن الاڭسىز شەكارانى كۇزەتۋگە شابىتتاندىرۋ ءۇشىن شەشەسى 10 ءتۇپ اق تەرەك كوشەتىن ارنايى تاڭداپ، ۇلىنا قاراۋىلحاناعا الا بارىپ وتىرعىزۋدى ايتادى. ول ۇلىنا، ءسوزسىز، اق تەرەك سياقتى شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋدى تاپسىرادى.
چىڭ فۋشىڭ كوشەتتى قاراۋىلحاناعا الىپ قايتقاننان كەيىن، جاۋىنگەر سەرىكتەرى كوشەتتى قاراۋىلحانا ءۇيىنىڭ الدى - ارتىنا باپپەن وتىرعىزادى ءارى كەزەكپەن 10 نەشە كيلومەتر الىستان قارا توپىراق تاسىپ اكەلەدى. سول كەزدەن باستاپ ءبىر كيلومەتردەن استام جەردەگى وزەننەن سۋ تاسىپ ىشەتىن جاۋىنگەرلەر ءتىس شوتكىلەگەندە ءتىس پاستاسىن ىستەتپەي، بەت جۋعاندا ءيىس سابىن ىستەتپەي، ۇنەمدەپ قالعان سۋمەن كوشەتتى سۋاردى، سونداي - اق كوشەتكە ىقتاسىن داۋال تۇرعىزدى. وسىلاي ىستەسە دە ول ارانىڭ كۇنى اياز، بورانى قاتتى، جەرى قۇرعاق، سۋى تاپشى بولعاندىقتان، كوشەتتەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى قۋراپ قالادى دا تەك قاراۋىلحاناعا ەڭ جاقىن وتىرعىزىلعان ءبىر ءتۇپ اق تەرەك قانا قايسارلىقپەن قاتارعا قوسىلادى.
وسى اق تەرەك قاراۋىلحاناداعى كوماندير - جاۋىنگەرلەرگە كۇندىز - ءتۇنى سەرىك بولدى، ءبىر جاۋىنگەر اق تەرەكتى تالاي ۇرپاق كوماندير - جاۋىنگەرلەردىڭ قالتقىسىز ءوزىن ارناپ، وتاننىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن وتاننىڭ شەكارا قورعانىس شەبىندە ءۇن - ءتۇنسىز مىزعىماي تۇرعاندىعىمەن بايلانىستىرا ويلاپ، اق تەرەكتىڭ ەرەكشەلىگى ارقىلى ادام بويىنداعى قاسيەتتى بەينەلەپ، قاراۋىلحانانىڭ دوسكاسىنا ولەڭ جازىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ تىلەگىن بەينەلەيدى. 1983 - جىلى بۇرىنعى باس ساياسي ءبولىم ءان - ءبي ۇيىرمەسىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتكەرلەرى قاراۋىلحاناعا ءومىر ۇيرەنۋگە كەلەدى، ءان ءماتىنىن جازۋشى لياڭ شاڭچۋان وسى ولەڭدى كورىپ قاتتى تەبىرەنىپ، تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن «اق تەرەك» اتتى ءان ءماتىنىن جازادى. ايگىلى كومپوزيتور شىشين ءان سوزىنە مۋزيكا جازادى. كەيىن كەلە انشىلەر شىرقايدى، اق تەرەك قاراۋىلحاناسى دا وسى انگە ىلەسە بۇكىل ەلگە تانىمال بولدى.
بۇگىنگى تاڭدا كەشەگى بالاپان اق تەرەك بيىكتىگى 40 مەترگە جۋىق ءزاۋلىم اعاش بولىپ جەتىلدى. اق تەرەك شەكارا قورعانىس مادەنيەتىنىڭ ايگىلى ماركاسىنا اينالىپ، تالاي ۇرپاق ادامداردى وسى ارادا ادالدىقپەن شەكارانى قورعاۋدىڭ شۇعىلالى تاراۋىن جالعاستىرىپ جازۋعا ىنتالاندىرۋدا.
اق تەرەك حيكاياسى بار الاپقا تارالدى
”اق تەرەك“ مادەنيەتىمەن ۇزاق ۋاقىت شىڭدالعان، قوسىننان بوساعانىنا تالاي جىل بولعان چىڭ فۋشىڭ ارميا قاتارىندا بولعان وسى كەشىرمەسىن الىگە دەيىن ۇمىتپاي كەلەدى. ”قالاي ۇمىتپاقپىن؟ مەيلى قايدا جۇرسەم دە، ادامدارعا اق تەرەك حيكاياسىن ايتىپ بەرەمىن، ءتىپتى دە كوپ ادامداردىڭ اق تەرەك سياقتى قايسار، قارىشتاپ العا ۇمتىلاتىن ومىرشەڭدىككە يە بولۋىن ءۇمىت ەتەمىن“، - دەدى 4 - ايدىڭ 21 - كۇنى چىڭ فۋشىڭ تىلشىگە بەرگەن سۇحباتىندا.
اۋىلعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىنگى 20 نەشە جىلدا چىڭ فۋشىڭ ءار جىلى ۋاقىت شىعارىپ كونە ليان - دۇيگە كەلىپ، تالاي - تالاي جاۋىنگەر سەرىكتەرىنە سول جىلدارداعى كەشىرمەسىن بايانداپ وتىردى. ول تاعى مەكتەپتەرگە، زاۆودتارعا بارىپ بايانداما جاساپ، كوپشىلىكتى اق تەرەك سياقتى وتان ەڭ قاجەت ەتكەن جەرلەرگە تامىر تارتۋعا شابىتتاندىردى.
بيىل 3 - ايدىڭ 11 - كۇنى چىڭ فۋشىڭ ۇسىنىسپەن چيڭداۋ قوناق ءۇي باسقارۋ كاسىپتىك تەحنيكالىق شۋەيۋانىنا بارىپ، وقىتۋشى - وقۋشىلارمەن بىرگە اق تەرەك ەگىپ، ولارعا اق تەرەك حيكاياسىن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن ايتىپ بەردى.
اق تەرەك حيكاياسىنىڭ ىقپالىندا چيڭداۋ قوناق ءۇي باسقارۋ كاسىپتىك تەحنيكالىق شۋەيۋانى ينفورماتسيا ينجەنەريا تەحنيكاسى شۋەيۋانىندا ”اق تەرەك“ جۇلدىزدار حيكايالارى، ”اق تەرەك“ پسيحيكالىق سۇحبات كۇنى، ”اق تەرەك“ اتا - انالار جيىنى سياقتىلاردى قامتىعان ”اق تەرەك“ جەلىلەس قيمىلدارىن ورىستەتتى.
ال چىڭ فۋشىڭنىڭ اتا مەكەنى − شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىندا جەرگىلىكتى ۇكىمەت ”اق تەرەكتىڭ“ باۋراۋ قۋاتى ارقىلى قىزىل تاربيە ورىستەتتى. چىڭ فۋشىڭنىڭ كونە تۇراعى اق تەرەك شەكارا قورعاۋ مادەنيەت ەسكەرتكىش سارايى بولىپ وزگەرتىلدى، سارايعا كىرسەڭىز ”وتانعا ادال بولۋ، شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋ، اتا مەكەندى گۇلدەندىرۋ، قارىشتاپ العا باسۋ“ دەگەن ادامدى جىگەرلەندىرەتىن وسى سوزدەر الدىمەن كوزگە تۇسەدى، چىڭ فۋشىڭنىڭ شەشەسىنىڭ كوشەت بەرۋى سياقتى كلاسسيكالىق حيكايا تالايلاعان كونە زاتتار، كونە سۋرەتتەر ارقىلى ادامداردىڭ كوز الدىندا ايگىلەندى.
چىڭ فۋشىڭ بىلاي دەدى: كوپشىلىك تاعى وزدىكتەرىنەن ”اق تەرەك حور ۇيىرمەسىن“ قۇردى، حور ۇيىرمەسىندە قازىر 100دەن استام ادام بار، اۋدان، اۋىل ۇيىمداستىرعان ءتۇرلى قيمىلدارعا ۇنەمى قاتىناسىپ، نەگىزگى ساتى بۇقاراسىنا وتانشىلدىق اندەرىن ورىنداپ بەرەدى.
رۋحتى جالعاستىرىپ، شەكارا وڭىرگە تامىر تارتتى
شاعانتوعاي اۋداندىق حالىق پروكۋراتۋراسىنىڭ ورىنباسار باس پروكۋرورى شۇي دىڭجوۋدىڭ كوپتەگەن ساباقتاستارى باسقا ولكە، رايونداردا قىزمەت ىستەيدى، كىرىستەرى جوعارى، تۇرمىسى ىرعىن. ىلگەرى ول دا باسقا جەرگە اۋىسىپ دامۋدى ويلاسا دا، ءبىر ءىس ونى وسى ويىنان تۇبەگەيلى ۋاز كەشتىردى.
”العاش قىزمەتكە قاتىناسقان كەزىم، بىردە مەن الەۋمەتتىك ايىپتاما ءبولىمىنىڭ پروكۋرورىمەن دەلو ىستەۋگە باردىم، سول كەز 4 - ايدىڭ باس شەنى بولاتىن، ءبىز تاستى وزەنىنەن ءوتىپ قارسى جاقتاعى مالشىلار ۇيىنە باردىق“. شۇي دىڭجوۋ بىلاي دەپ ەسكە الدى: مەن اياق كيىمىمدى، بايپاعىمدى شەشىپ مۇزداي وزەندى كەشكەنىمدە ارتقا قايتىپ كەتەيىن دەگەن وي ورالا كەتتى، الدىڭعى جاقتاعى قىزمەتتەستەرىم ماعان بىرنەشە سەكۋند شىداساڭ بولدى ءبارى ءوتىپ كەتەدى دەپ شابىت بەردى. مەن شىداپ وزەننىڭ ورتاسىنا جەتكەنىمدە، سۇيەكتەن وتەتىن سۋىق سۋ تىزەمە دەيىن كەلدى، ولار قالاي ايتسا دا ارى قاراي جۇرگىم كەلمەدى. ”جارتىسىنا كەلىپ جەتتىڭ، ارتىڭا قايتساڭ دا، كەلەر جولى تاعى كەلەسىڭ، ونان دا نەشە 10 سەكۋند شىدا...“ وسىنداي دەمەۋدىڭ ارقاسىندا، قىزمەتتەستەرىنىڭ مىزعىماس تۇلعاسىن كورگەن ول تاباندىلىق كورسەتىپ وزەننەن ءوتتى.
”ءبىزدىڭ مەكەنىمىز اق تەرەك حيكاياسى شىققان جەر، ەگەر وزىمىزدە باتىل سەنىم بولماسا، وندا شاعانتوعاي اۋدانىنا سىرتتان كەلىپ ءبىزدىڭ اتا مەكەنىمىزدى گۇلدەندىرۋىمىزگە كومەكتەسەتىن ادامدار قايتپەك؟“. شۇي دىڭجوۋ قىزمەتتەستەرىنىڭ ايتقان وسى ءسوزىن قازىرگە دەيىن ەستە ساقتاپ كەلەدى. وسىدان كەيىن ول وسى اراعا تامىر تارتۋعا بەكىپ، وسىندا تابانى كۇرەكتەي 24 جىل ىستەدى.
بۇگىنگى تاڭدا اعا بۋىنداردىڭ ىقپالى مەن ۇندەۋىندە زور توپتاعى جاستار كوكىرەك تولى سەنىممەن وسى اراعا تامىر تارتتى.
4 - ايدىڭ 20 - كۇنى مەملەكەتتىك سالىق باس مەكەمەسى شاعانتوعاي اۋداندىق سالىق مەكەمەسىنىڭ كادرلارى اق تەرەك قاراۋىلحاناسىنا كەلىپ ەكسكۋرسيادا بولىپ، سول ءبىر داڭقتى جىلداردى قايتا ەسكە الدى.
شاعانتوعاي اۋداندىق سالىق مەكەمەسىنىڭ كادرى ليۋ ياڭ حىبەي ەكونوميكا - ساۋدا داشۋەسىنەن وقۋ تاۋىسىپ، 26 جاسىندا شاعانتوعاي اۋدانىنا كەلگەن، وسى ارادا قىزمەت ىستەگەنىنە 15 جىل بولدى. ”اق تەرەك ءبىز جاستاردى قايراتقا ءمىنىپ، ىسكەرلىك كورسەتۋگە، شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋعا شابىتتاندىراتىن قىزىل ىزگە اينالدى“، - دەدى ول.
سول كۇنى حۋبەيدان ات ارىتىپ كەلگەن جىن يوۋشين سياقتى 10 نەشە ساياحاتشى اق تەرەك قاراۋىلحاناسىندا ەكسكۋرسيادا بولىپ، ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇستى. كورمە ىشكابىنا تىزىلگەن زاتتار، تاريحي سۋرەتتەر ولاردى اسەرلەندىردى.
جىن يوۋشين بىلاي دەدى: ”ءبىز «اق تەرەك» ءانىنىڭ داڭقىن ەستىپ كەلگەنبىز، شىنىمەن ولجالى ساپار بولدى. مەن، ءسوز جوق، اق تەرەك حيكاياسىن الا قايتامىن، وپىق - وكىنىشى جوق، اۋەلگى ماقساتتان اينىماعان وسىنداي اسقاق سەزىم، ۇلى مۇراتتى، ءتىپتى، كوپ ادامدارعا ايتىپ بەرەمىن. اتا مەكەنىمدەگى جاستارعا ءبىزدىڭ وتانىمىزدا نەگىزگى ساتىعا تامىر تارتاتىن، ءوزىن ارناۋعا پەيىل ادامدار بولعاندىقتان عانا ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاماشا تۇرمىسىمىز بولعاندىعىن ۇعىندىرامىن.
