شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ تەڭدىك ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ تەڭدىك ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　(2021 - جىلى 7 - اي)

　　جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەس اقپارات كەڭسەسى

　　مازمۇنى

　　العى ءسوز

　　ءبىرىنشى، ازاماتتىق ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　ەكىنشى، ساياسي ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　ءۇشىنشى، ەكونوميكالىق ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　ءتورتىنشى، مادەنيەت ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　بەسىنشى، قوعامدىق ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　التىنشى، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　جەتىنشى، ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　سوڭعى ءسوز

　　العى ءسوز

　　بارلىق ادامنىڭ ادامدىق ۇقىقتان تولىق يگىلىكتەنۋى − ادامزات قوعامىنىڭ ۇلى ارمانى، سونداي - اق شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىن قامتىعان جالپى جۇڭگو حالقىنىڭ ۇزاق ۋاقىت تالپىنعان، قاجىماي - تالماي كۇرەس جۇرگىزگەن ورتاق نىساناسى.

　　شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر، شينجياڭداعى ءار ۇلت جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ تامىرلاس مۇشەسى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلى باتىس حان پاتشالىعى ورتالىق ۇكىمەتى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇردى، شينجياڭ ءوڭىرى جۇڭگو تەرريتورياسىنا رەسمي ەنگىزىلىپ، جۇڭگو ءبىر تۇتاس، كوپ ۇلتتى مەملەكەتىنىڭ ايرىلماس قۇرامداس بولىگىنە اينالدى.

　　جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىن، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى تالاي تاۋقىمەتتى باستان كەشىرىپ، يمپەرياليستىك شاپقىنشى كۇشتەردىڭ، فەودال قاناۋشى تاپتاردىڭ جانە ءدىني ەرەكشە ۇقىقتى جىكتەردىڭ ەزگىسىنەن ابدەن زارداپ شەگىپ، قوعامدىق ورنى توتەنشە تومەن بولىپ، نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتان يگىلىكتەنە المادى.

　　1949 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ءار ۇلت حالقىنا باسشىلىق ەتىپ، يمپەرياليزمنىڭ، فەوداليزمنىڭ جانە بيۋروكرات كاپيتاليزمنىڭ ۇستەمدىگىن اۋدارىپ تاستاپ، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىن قۇردى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە ەڭسە كوتەرىپ، ازات بولىپ، بىرگە قوجايىن بولدى.

　　جاڭا جۇڭگو ۇلتتاردىڭ تەڭدىگىنە، ۇلتتاردىڭ ىنتىماعىنا جانە ءار ۇلتتىڭ بىرگە گۇلدەنىپ - دامۋىنا تاباندى بولۋدى ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جانە ۇلتتار قاتىناسىن ءبىر جاقتى ەتۋدىڭ نەگىزگى پرينسيبى ەتتى، سونداي - اق از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەردە ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىن اتقارۋدى بەلگىلەدى. 1954 - جىلعا دەيىن شينجياڭدا 5 اۆتونوميالى وبلىس، 6 اۆتونوميالى اۋدان قۇرىلدى. 1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى. اۆتونوميالى جەرلەردىڭ قۇرىلۋى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ قوجايىندىق دەموكراتيالىق ۇقىعىن پارمەندى قامتاماسىز ەتىپ، ءار ۇلت تەڭ، ىنتىماقتى، قارايلاسىمدى، جاراسىمدى بولعان سوتسياليستىك ۇلت قاتىناسىنىڭ جاڭا ءداۋىرىن اشتى، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋى جاڭا تاريحي كەزەڭگە ءوتىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ادامدىق ۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلادى.

　　70 نەشە جىلدان بەرى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن جۇڭگو ۇكىمەتى ”حالىقتى وزەك ەتكەن“ ادامدىق ۇقىق ۇستانىمىنا باستان - اياق تاباندى بولىپ، ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىن، دامۋ ۇقىعىن باستان - اياق ماڭداي الدى نەگىزگى ادامدىق ۇقىق ەتىپ، ادامدىق ۇقىقتىڭ جالپىعا بىردەي پرينسيبىن جۇڭگونىڭ ءىس جۇزىندىك جاعدايىمەن ۇشتاستىرىپ، شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسىن ۇزدىكسىز بايىتىپ جانە دامىتىپ، شينجياڭدى زاڭمەن جونگە سالۋعا، شينجياڭدى ىنتىماقتاسا ورنىقتىرۋعا، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋگە، حالىقتى بايىتىپ، شينجياڭدى گۇلدەندىرۋگە، شينجياڭدى باياندى كوركەيتۋگە تاباندى بولىپ، حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋدى جانە جاقسارتۋدى ماڭىزدى ءتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، ءتۇرلى ىستەردى كۇش سالا دامىتىپ، رەفورمانىڭ، دامۋدىڭ جەتىستىكتەرىنەن تەڭ يگىلىكتەندىرىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ تەڭ تۇرعىدا ات سالىسۋ، تەڭ تۇرعىدا دامۋ ۇقىق - مۇددەسىن شىنايى قامتاماسىز ەتتى، شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق ىستەرى جاڭا دامۋشىلىققا جانە ىلگەرىلەۋشىلىككە ۇزدىكسىز قول جەتكىزدى.

　　ءبىرىنشى، ازاماتتىق ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ءار ۇلتتىڭ تەرەزەسى تەڭ. ازاماتتار ۇلتىنا، جىنىسىنا، كاسىبىنە، ءبىلىم دەڭگەيىنە، ءدىني سەنىمىنە قاراماي، نەگىزگى زاڭ مەن زاڭداردا بەلگىلەنگەن ازاماتتىق ۇقىق - مۇددەلەردەن تۇگەلدەي تەڭ يگىلىكتەنەدى.

　　تىرشىلىك ۇقىعىن ءونىمدى قامتاماسىز ەتتى. تىرشىلىك ۇقىعى ادامنىڭ تۋادا بار ۇقىق - مۇددەسى، ونى بەتالدى تارتىپ الۋعا بولمايدى. ءبىر مەزگىل حالىقارالىق جاعدايدىڭ وزگەرىسى مەن لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ بۇكىل الەمدە ءورشۋىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى ”شىعىس تۇركستان“ كۇشتەرى ءوزارا استاسىپ، ۇلتتى، ءدىندى جەلەۋ ەتىپ، بۇقارانىڭ قاراپايىم ۇلتتىق، ءدىني سۇيىسپەنشىلىگىنەن پايدالانىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيانى ورشەلەنە تاراتىپ، ۇلتتىق وشپەندىلىككە جانە ۇلتتىق كەمسىتۋگە جەلىكتىرىپ، زورلىقتى كۇشتى ۋاعىزداپ، نەشە مىڭ رەت زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك دەلوسىن (وقيعا) جوسپارلاپ، اتقارىپ، قىرۋار جازىقسىز بۇقارانى زيانكەستىككە ۇشىراتىپ، نەشە جۇزدەگەن حالىق ساقشىسى قىزمەت ۇستىندە قۇربان بولىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگىنە اۋىر زالال جەتكىزىپ، ادامزاتتىڭ ار - نامىسىن اياققا تاپتادى. لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ قاتاڭ دا كۇردەلى جاعدايى مەن ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ زورلىقتى كۇش لاڭكەستىككە سوققى بەرۋىنىڭ كوكەي تەستى تالابى الدىندا، شينجياڭ «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭى»، سونداي - اق «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر ارىز - شاعىم زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭى» قاتارلى زاڭدارعا نەگىزدەلە وتىرىپ ءارى ءوزىنىڭ وڭىرلى−ك ءىس جۇزىندىك جاعدايىمەن ۇشتاستىرىپ، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ەرەجەسى» سياقتى جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەر شىعارىپ، ازاماتتاردىڭ ادامدىق ۇقىعىنا سۇعاناقتىق جاساعان، الەۋمەتتىك حاۋىپسىزدىككە زالال جەتكىزگەن زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك ارەكەت اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا، ۇشقارىلىقتان پايدالانىپ زاڭنىڭ اتقارىلۋىن بۇلدىرەتىن زاڭعا قايشى قىلمىستىق ارەكەتتەرگە زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەردى. قاينار - كوزىنەن جونگە سالۋعا ءمان بەرىپ، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن قۇرۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى ساقتانۋ سيپاتتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى ورىستەتىپ، ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ادامدىق ۇقىعىنىڭ لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراماۋىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتتى. 2016 - جىلدىڭ سوڭىنان بەرى، شينجياڭدا ۇدايى 4 جىلدان استام ۋاقىت زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك دەلوسى (وقيعاسى) تۋىلمادى، ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋى ءونىمدى تەجەلىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعى تولىق قامتاماسىز ەتىلدى.

　　ەركىندىك ۇقىعىنا قۇرمەت ەتتى جانە ونى قورعادى. ەركىندىك ۇقىعى دەگەنىمىز ازاماتتاردىڭ زاڭ كولەمىندە ءوز ەركى بويىنشا قيمىل جۇرگىزۋ ۇقىعى، وعان قول سۇعۋعا بولمايدى. ءبىر مەزگىل ءدىني ۇشقارى كۇشتەر ۇشقارى ءىس - ارەكەتتەرگە بويسۇنباعان بارلىق ادامدى ”جات دىندەگىلەر“ دەپ قاراۋعا جەلىكتىرىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيانى ازاماتتاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ءسىڭىرىپ، ءدىن اتىن جامىلىپ، ايەلدەردى نيقاپ، بۋرقا كيۋگە، ەرلەردى قابا ساقال، مۇرت قويۋعا جەلىكتىردى، ماجبۇرلەدى؛ بۇقارانى تەلەۆيزور كورمەۋگە، راديو تىڭداماۋعا، گازەت وقىماۋعا، جەرلەۋ سالتىندا جىلاماۋعا، تويدا كۇلمەۋگە ازعىرىپ، ادامداردىڭ ءان ايتۋىنا، ءبي بيلەۋىنە تيىم سالدى؛ ”مۇسىلمانشا“ ۇعىمىن بارىنشا قاپتاتىپ، ”مۇسىلمانشا ەمەس“ دەگەن اتتى جەلەۋ ەتىپ ادامداردىڭ قالىپتى تۇرمىسىن شەتكە قاعىپ جانە وعان كيلىگىپ، ازاماتتاردىڭ تۇرمىس ءتاسىلىن تاڭداۋ ۇقىعىنا زيان سالدى. ازاماتتاردىڭ ەركىندىك ۇقىق - مۇددەسىنە قول سۇعۋ جايتىنىڭ تۋىلۋىنان ءونىمدى ساقتانۋ ءۇشىن، شينجياڭ نەگىزگى زاڭ مەن زاڭدارعا، زاڭ ەرەجەلەرگە نەگىزدەلىپ، باتىل شارا قولدانىپ، ۇشقارىلىققا زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرىپ، زاڭمەن جونگە سالۋ ۇگىتىن جانە كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ تاربيەسىن بەلسەنە ورىستەتىپ، ازاماتتاردىڭ باس بوستاندىق ۇقىعىن شىنايى قورعادى. مەيلى قايسى ۇلت بولسىن، مەيلى قانداي سەنىم بولسىن، تەك زاڭ جول بەرگەن كولەمدە بولسا بولعانى، ازاماتتاردىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا ەركىن ارەكەت جاساۋىنا، ءوز ەركىمەن كاسىپ تاڭداۋىنا، ەركىن تۇرمىس كەشىرۋىنە بولادى، قاي جەرگە بارۋىنىڭ، قانداي قىزمەت ىستەۋىنىڭ، قانداي تۇرمىس كەشىرۋىنىڭ بارلىعى باسقالاردىڭ كيلىگۋى مەن شەكتەۋىنە ۇشىرامايدى، سونىمەن بىرگە شينجياڭ راديو، تەلەۆيزيا، گازەت، جۋرنالداردىڭ جۇمىسىن بەلسەنە جاقسى باسقارىپ، ينتەرنەت نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسىن زور كۇشپەن ورىستەتىپ، ءتۇرلى ينتەرنەت تۇعىرلارىن ورناتتى، ازاماتتاردىڭ وي - پىكىر جەتكىزۋ ارناسى اناعۇرلىم ىركىلىسسىزدەنىپ، وي - پىكىر جەتكىزۋ ءتاسىلى اناعۇرلىم الۋان ءتۇرلى، تالاپ - تىلەكتەرىن جەتكىزۋ اناعۇرلىم قولايلى بولدى.

　　ءادىل سوت جۇرگىزۋ ۇقىعىن شىنايى قورعادى. ادىلدىك − زاڭمەن جونگە سالۋدىڭ جان تامىرى. شينجياڭنىڭ ءادىليا ورگاندارى قوعامدىق ادىلدىك پەن تۋراشىلدىق سىندى زاڭمەن جونگە سالۋ قۇن تالپىنىسىن مىقتاپ يگەرىپ، سوت جۇرگىزۋدى وزەك ەتكەن ارىز - شاعىم ءتۇزىمى رەفورماسىن ىلگەرىلەتىپ، بارلاۋ، ايىپتاۋ، سوت جۇرگىزۋ، اتقارۋ سياقتى بۋىنداردا ازاماتتاردىڭ ءادىل سوت جۇرگىزۋ ۇقىعىنا يە بولۋىن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنا ءاربىر ءادىليالىق دەلودان ادىلدىك پەن تۋراشىلدىقتى سەزىندىرۋگە قۇلشىندى. ارىز - شاعىم جاعىندا حالىققا قىزمەت وتەۋگە تاباندى بولىپ، ساياحات كوشپەلى سوتىنان 74ىن، ”فىڭچياۋ ۇلگىسىندەگى سوتتان“ 103ىن قۇردى، سۋديالار قىزمەت كەڭسەسى، حالىققا قولايلى قىزمەت وتەۋ پۋنكتى، كوشپەلى سوت ءتۇيىنى سياقتىلاردان 1645ىن قۇردى. دەلو قاراۋدىڭ ورتاشا پەريودى 21.6 كۇن قىسقارىپ، 1 - سوتتا ۇكىمگە مويىنسال بولىپ، ارىز - شاعىمدى اياقتاتۋ مولشەرى ％90.79تەن استى. 2020 - جىلى شينجياڭداعى ءار دارەجەلى سوت مەكەمەلەرى جالپى 604 مىڭ 900 دەلو قابىلداپ، 587 مىڭ 400 دەلونى قاراپ اياقتاتىپ، دەلونى اياقتاتۋ مولشەرى ％97.11كە جەتتى. جىلجىمالى ميكرو سوت مەكەمەسى، بۇلتتىق سوت تەرگەۋى، زەردەلى اتقارۋ سياقتى عىلىم - تەحنيكالىق تاسىلدەردەن بەلسەنە پايدالانىپ، ينتەرنەتتە دەلو تۇرعىزۋ، ءوڭىر اتتاپ دەلو تۇرعىزۋ، قاشىقتان سوت اشۋ، جەلىدە جاراستىرۋ جۇرگىزىپ، بۇقارا ۇيىنەن شىقپاي - اق سوتتاسا الاتىن بولدى. ءادىليالىق قۇتقارۋ - كومەك بەرۋ ءتۇزىمىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرىپ، قيىنشىلىعى بار بۇقارانىڭ ارىز - شاعىمدىق كومەك الۋ ۇقىعىن قامتاماسىز ەتتى. مەملەكەت تولەم بەرۋ جانە ءادىليالىق قۇتقارۋ - كومەك بەرۋ دەلوسىنان 545ىن قاراپ اياقتاتىپ، تۇرمىسىندا قيىنشىلىعى بار بۇقارانىڭ ارىز - شاعىم قاراجاتىنان جالپى 26 ميلليون 61 مىڭ 100 يۋاندى كەشەۋىلدەتىپ الدى، ازايتتى، كەشىرىم ەتتى. ءادىليانى جاريا ۇستاۋ تۇعىرىن قۇرىپ، دەلونى قاراۋ، اتقارۋ ينفورماتسياسىن دەر كەزىندە جاريالاپ، ازاماتتاردىڭ ءادىليالىق جاعدايدان حاباردار بولۋ ۇقىعىن تولىق قامتاماسىز ەتتى. قىلمىستىق ىستەر دەلولارىن ادۆوكاتتاردىڭ اقتاۋىمەن تولىق قامتۋ قىزمەتىن بەلسەنە ورىستەتتى. قىلمىس كۇماندىسىنىڭ، جاۋاپكەردىڭ اقتالۋ ۇقىعىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى.

　　ەكىنشى، ساياسي ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　شينجياڭدا ءار ۇلت حالىق سانىنىڭ كوپ - از بولۋى، تاريحىنىڭ ۇزاق - قىسقا بولۋى، دامۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى - تومەن بولۋى، سالت - ساناسىندا ايىرماشىلىق بولۋ سياقتىلارعا قاراماستان، تۇگەلدەي تەڭ ورىنعا يە بولىپ، مەملەكەت ىستەرىنە بىرگە ات سالىستى، جەرگىلىكتى ىستەردى باسقاردى، نەگىزگى ساتىنىڭ دەموكراتيالىق ۇقىقتارىن جۇرگىزدى.

　　ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىن دايەكتىلەندىردى، تياناقتاندىردى. ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى − جۇڭگونىڭ نەگىزگى ساياسي ءتۇزىمى، مەملەكەتتىڭ ءبىر تۇتاس باسشىلىعىندا، از ۇلتتار شوعىرلى قونىستانعان جەرلەردە وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزىپ، اۆتونوميا ورگاندارىن قۇرىپ، اۆتونوميا ۇقىعىن زاڭ بويىنشا جۇرگىزەتىن ءتۇزىم. ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا بەلگىلى ءبىر ۇلت جالعىز يگىلىكتەنەتىن اۆتونوميا ەمەس، ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەر استە بەلگىلى ءبىر ۇلتتا عانا بولاتىن جەر ەمەس. شينجياڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىن دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ، بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسىن، بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسىن، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىن، سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالى وبلىسىن، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىن، يانچي حۇيزۋ اۆتونوميالى اۋدانىن، شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىن، موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىن، قوبىقسارى موڭعۇل اۆتونوميالى اۋدانىن، تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانىن، باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىن قۇردى. اۆتونوميالى جەرلەر اۆتونوميا ۇقىعىن تولىق جۇرگىزەدى، جەرگىلىكتى ىستەردى ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ باسقارادى، مەملەكەت ىستەرىن باسقارۋعا تەڭ ات سالىسادى. اۆتونوميالى رايوننىڭ زاڭ ەرەجە شىعارۋ ورگاندارى نەگىزگى زاڭ مەن زاڭدارعا نەگىزدەلىپ، ادەتتەگى ولكە دارەجەلى اكىمشىلىك رايونداردىڭ جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجە شىعارۋ ۇقىعىنان يگىلىكتەنۋمەن بىرگە، ءوز ءوڭىرىنىڭ ءىس جۇزىندىگىنە نەگىزدەلىپ، اۆتونوميالىق ەرەجەلەر، ارناۋلى ەرەجەلەر جاساۋ ۇقىعىنان يگىلىكتەنەدى. 1979 - جىلدان بەرى، اۆتونوميالى رايوندىق حالىق قۇرىلتايى مەن ونىڭ تۇراقتى كوميتەتى جالپى 669 جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجە جاسادى، قازىر ونىڭ 161ى كۇشكە يە؛ زاڭ ەرەجەلىك قاراردان، قاۋلىدان جانە ەلەۋلى ىستەر جونىندەگى قاراردان، قاۋلىدان 54ىن جاسادى؛ رايون قۇرعان قالالاردىڭ، اۆتونوميالى وبلىستاردىڭ، اۆتونوميالى اۋدانداردىڭ ارناۋلى ەرەجەلەرى مەن جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەرىنەن 239ىن بەكىتتى.

　　سايلاۋ ۇقىعى مەن سايلانۋ ۇقىعىن ءونىمدى جۇرگىزدى. نەگىزگى زاڭ مەن زاڭدارداعى بەلگىلەمەلەر بويىنشا، ءار ۇلت ازاماتتارى سايلاۋ ۇقىعى مەن سايلانۋ ۇقىعىنان تەڭ يگىلىكتەندى. سايلاۋدا جاپپاي، تەڭ تۇرعىدا، تىكەلەي سايلاۋ مەن جانامالاي سايلاۋدى ۇشتاستىرۋعا، سونداي - اق پارىقتى سايلاۋ پرينسيبىن اتقارۋعا تاباندى بولدى. ءار ۇلت ازاماتتارى اۋداندىق (قالا، رايون)، اۋىلدىق (قالاشىق) حالىق قۇرىلتايلارىنىڭ ۋاكىلدەرىن تىكەلەي سايلايدى، وسى نەگىزدە ساتى - ساتى بويىنشا وبلىستىق (قالا)، اۆتونوميالى رايوندىق جانە مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايلارىنىڭ ۋاكىلدەرىن سايلايدى. شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنان مەملەكەتتىك 13 - كەزەكتى حالىق قۇرىلتايىنا 61 ۋاكىل سايلاندى، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلى 38 بولىپ، ％62.3تى يەلەدى. مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ قۇرامىنداعىلار اراسىندا شينجياڭداعى از ۇلتتاردىڭ ۋاكىلدەرى بار. شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق 13 - كەزەكتى حالىق قۇرىلتايىنىڭ جالپى ۋاكىلى 548، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلى 353، ％64.42تى ۇستايدى. شينجياڭدا قازىر وبلىستىق (قالا) حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلى 2488، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلى 1349، ％54.22تى ۇستايدى؛ اۋدان (قالا، رايون) دارەجەلى حالىق قۇرىلتايلارى ۋاكىلى 16 مىڭ 960، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلى 10 مىڭ 25، ％59.11تى ۇستايدى؛ اۋىل (قالاشىق) حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلى 43 مىڭ 204، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلى 31 مىڭ 739، ％73.46تى ۇستايدى.

　　ۇكىمەت ىسىنە ارالاسۋ، ۇكىمەت ءىسىن كەڭەسۋ ۇقىعىن تولىق جۇزەگە اسىردى. شينجياڭ جۇڭگودا ءۇش دارەجەلى اۆتونوميالى جەرلەر (اۆتونوميالى رايون، اۆتونوميالى وبلىس، اۆتونوميالى اۋدان) قۇرىلعان بىردەن - ءبىر اۆتونوميالى رايون. اۆتونوميالى جەرلەردەگى ءار دارەجەلى حالىق قۇرىلتايلارى مەن حالىق ۇكىمەتتەرى ءوز جەرلەرىنىڭ ىستەرىن باسقارۋ بيلىگىن جۇرگىزەدى. اۆتونوميالى رايوننىڭ ءتوراعاسى، اۆتونوميالى وبلىستىڭ باستىعى، اۆتونوميالى اۋداننىڭ اكىمى مىندەتىن تۇگەلدەي وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزگەن ۇلتتىڭ ازاماتى وتەيدى. كەڭەستىك دەموكراتيا ءتۇزىمى جۇلگەسىندە، شينجياڭداعى ءار دارەجەلى ساياسي كەڭەستەر ءار ۇلت، ءار سالا قايراتكەرلەرىن ۇكىمەت ىسىنە ارالاسۋعا، ۇكىمەت ءىسىن كەڭەسۋگە بەلسەنە قابىلداپ، قوعام جاعدايىن، حالىق رايىن دەر كەزىندە، دۇرىس، ءونىمدى اڭىس ەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بىرگە كەڭەسۋگە جانە دەموكراتيالىق باقىلاۋعا ات سالىسۋىن شىنايى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ساياسي كەڭەس مەملەكەتتىك 13 - كەزەكتى كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە شينجياڭدا تۇراتىن 34 مۇشە بار، مۇنىڭ 18ى از ۇلت مۇشەسى، ％52.9تى ۇستايدى. شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق 12 - كەزەكتى ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى 502، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت مۇشەسى 236، ％47تى ۇستايدى. 2021 - جىلى 3 - ايعا دەيىن شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق 12 - كەزەكتى ساياسي كەڭەستە ساياسي، ەكونوميكا، مادەنيەت، وقۋ - اعارتۋ، عىلىم - تەحنيكا، حالىق تۇرمىسى سياقتى سالالارعا ساياتىن 2588 ۇسىنىس جوبا تاپسىرىلدى.

　　نەگىزگى ساتىداعى بۇقارانىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋىن زاڭ بويىنشا ىلگەرىلەتتى. نەگىزگى ساتىداعى بۇقارانىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋى − نەگىزگى ساتىداعى دەموكراتيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزگى فورماسى، حالىقتىڭ قوجايىن بولۋىنىڭ ەڭ ءونىمدى، ەڭ كەڭ جولى. «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قالا تۇرعىندارى كوميتەتىنىڭ ۇيىمدىق زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىنىڭ ۇيىمدىق زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىن سايلاۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ قىستاق ىستەرىن جاريا ۇستاۋ ءادىسى» سياقتى جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەردىڭ جاسالىپ اتقارىلۋى نەگىزگى ساتىنىڭ دەموكراتيالىق ۇقىعىنىڭ جۇزەگە اسۋىن زاڭمەن جونگە سالۋ جاعىنان قامتاماسىز ەتتى. قازىر شينجياڭ قالالار مەن اۋىل - قىستاقتاردا جەكە - جەكە 3389 تۇرعىندار كوميتەتىن، 8906 قىستاق تۇرعىندار كوميتەتىن قۇرىپ، سول تۇرعىندار رايونىنداعى تۇرعىنداردىڭ (قىستاق تۇرعىندارىنىڭ) الەۋمەتتىك ىستەرىن نەمەسە الەۋمەتتىك يگىلىك ىستەرىن بىتىرۋگە، حالىق اراسىنداعى داۋ - شارلاردى جاراستىرۋعا، قوعام اماندىعىن قورعاۋعا كومەكتەسۋگە جاۋاپتى بولىپ، حالىق ۇكىمەتىنە نەمەسە باسقا دا وكىلەتتىك ورگاندارعا تۇرعىنداردىڭ (قىستاق تۇرعىندارىنىڭ) پىكىرىن، تالابىن اڭىس ەتەدى جانە ۇسىنىس قويادى، ت.ب. بۇكىل شينجياڭداعى قالا، اۋىل نەگىزگى ساتىلارى قالا تۇرعىندارى شارتىن، قىستاق قاعيداسىن، تۇرعىندار ۋادەسىن جاپپاي جاسادى، نەگىزگى ساتىداعى ءوزىن - ءوزى باسقارۋ ۇيىمدارىنىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋ، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ، وزىنە - ءوزى قىزمەت وتەۋ، ءوزىن - ءوزى باقىلاۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلادى.

　　ءۇشىنشى، ەكونوميكالىق ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　شينجياڭ ”حالىقتى وزەك ەتكەن“ دامۋ يدەياسىنا تاباندى بولدى، ەكونوميكاسى، قوعامى جەدەل دامىدى، حالىق تۇرمىسى قۇرىلىسى مەن ۇسىنىلىم سەرپىنى ۇزدىكسىز ارتتى، ءار ۇلت تەڭ دامۋ ورايىنا يە بولىپ، بىرگە وركەندەپ، گۇلدەنىپ، باقىتتى تۇرمىستان بىرگە يگىلىكتەندى، ەكونوميكالىق ۇقىق - مۇددەسى ءونىمدى قامتاماسىز ەتىلدى.

　　ەكونوميكانى دامىتۋ ۇقىعىنان تەڭ يگىلىكتەندى. دامۋ ۇقىعى − تارتىپ الۋعا بولمايتىن ادامدىق ۇقىق، ءتۇرلى ادامدىق ۇقىقتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتى شارتى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى ىنتىماقتاسا كۇرەس جاساپ، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەپ، بارلىق سالا كوركەيتۋدى كۇتىپ تۇرعان جاعدايدان گۇلدەنۋگە دەيىنگى، مۇلدەم كەدەيلىكتەن جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە دەيىنگى تاريحي زور وزگەرىستى جۇزەگە اسىردى، ەگىن، مال شارۋاشىلىعىن وسىزامانداندىرۋدىڭ دامۋى سەرپىندى بولىپ، ونەركاسىپتىڭ ينفورماتسيالانۋى، سيفرلانۋى، زەردەلىلەنۋى جەدەل توعىسا دامىپ، قىزمەت وتەۋ كاسىبىنىڭ ەكونوميكانىڭ ارتۋىنداعى ورنى مەن رولى كۇن سايىن كورنەكتىلەندى. ءار ۇلت حالقى تەڭ تۇرعىدا ات سالىسىپ، تەڭ تۇرعىدا دامىپ، بىرگە بايۋ نىساناسىنا قاراي نىق قاداممەن العا باستى. 1955 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىن شينجياڭنىڭ وڭىرلىك ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى ءبىر ميلليارد 231 ميلليون يۋاننان ءبىر تريلليون 379 ميلليارد 758 ميلليون يۋانعا ءوسىپ، جان باسىندىق وڭىرلىك ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى 241 يۋاننان 53 مىڭ 593 يۋانعا جەتىپ، تۇراقتى باعا بويىنشا ەسەپتەگەندە، جەكە - جەكە 160.3 ەسە جانە 30.3 ەسە ارتتى. 1978 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىن قالا - قالاشىق تۇرعىندارىنىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 319 يۋاننان 34 مىڭ 838 يۋانعا، اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 119 يۋاننان 14 مىڭ 56 يۋانعا كوبەيىپ، جەكە - جەكە اتامالى 108.2 ەسە جانە 116.9 ەسە ارتتى.

　　مۇلدەم كەدەيلىك ماسەلەسىن تاريحي سيپاتتى شەشتى. كەدەيلىك − ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىن مازالاعان ەلەۋلى قيىن ماسەلە، كەدەيلىكتى جويۋ − قازىرگى زامانعى ەڭ جاپالى الەمدىك ادامدىق ۇقىق ىستەرى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، تاريحي جانە جاراتىلىستىق سياقتى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، شينجياڭنىڭ دامۋى سالىستىرمالى تۇردە ارتتا قالىپ، كەدەي حالىق ءبىرشاما كوپ بولدى، اسىرەسە، وڭتۇستىك شينجياڭداعى 4 ايماق - وبلىستىڭ (حوتان ايماعى، قاشقار ايماعى، اقسۋ ايماعى جانە قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى) ەكولوگيالىق ورتاسى ناشار، ەكونوميكالىق نەگىزى ءالسىز، جۇمىستانۋ كوتەرىمدىلىگى اۋىر دارەجەدە جەتكىلىكسىز بولدى، بۇل مەملەكەت تۇراقتاندىرعان اۋىر كەدەي ءوڭىر، جۇڭگونىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋىنداعى ”قيىننىڭ - قيىنى“. ورتالىق ۇكىمەتتىڭ جانە شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسەتىن ولكە، قالالاردىڭ زور كۇشپەن قولداۋىندا، شينجياڭ كاسىپ سالاسى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، جۇمىستاندىرۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، وقۋ - اعارتۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، سالاماتتىق ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، اۋىل - قىستاقتارداعى قاتەرلى ۇيلەردى جاڭالاۋ ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، قونىس جاڭالاپ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سياقتى ءبىر قىدىرۋ پارمەندى شارالار قولداندى، كەدەيلىكتى ازايتۋدىڭ، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدىڭ ناتيجەسى كورنەكتى بولدى. 2020 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن، قازىرگى ولشەم بويىنشا شينجياڭداعى 2 ميلليون 730 مىڭ اۋىل - قىستاق كەدەي حالقى تۇگەلدەي كەدەيلىكتەن ارىلدى، 3666 كەدەي قىستاق تۇگەلدەي كەدەيلىك تىزىمىنەن شىعارىلدى، 32 كەدەي اۋداننىڭ كەدەيلىك قالپاعى تۇگەلدەي الىنىپ تاستالدى. كەدەي وڭىرلەردەگى اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كىرىسى تەز ارتىپ، تۇتىنۋ دەڭگەيى بارىنشا جوعارىلادى. 2020 - جىلى شينجياڭنىڭ كەدەي وڭىرلەرىندەگى اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 13 مىڭ 52 يۋانعا جەتىپ، 2012 - جىلداعىدان ورتا ەسەپپەن ％10.8 ارتتى؛ جان باسىندىق تۇتىنۋ شىعىسى 9007 يۋان بولىپ، 2013 - جىلداعىدان جىلىنا ورتا ەسەپپەن ％9.0 ارتتى. كەدەي جان سانىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى مەن دامۋ ۇقىعى شىنايى قامتاماسىز ەتىلدى.

　　نەگىزگى تۇرمىس دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى. نەگىزگى تۇرمىس دەڭگەيى ۇقىق - مۇددەسى ادامنىڭ ار - نامىسىنا سايادى. شينجياڭ ءار جىلى ادەتتەگى الەۋمەتتىك مەجە ەسەپ شىعىسىنىڭ ％70تەن استامىن حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە جاقسارتۋعا جۇمساپ، حالىققا ءتيىمدى ءبىرسىپىرا ينجەنەريالاردى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتتى، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تۇرمىس ساپاسى كورنەكتى جاقسارىپ، ىشەر اس، كيەر كيىم، تۇرعىن ءۇي، جول قاتىناسىندا جويقىن وزگەرىستەر جارىققا شىعىپ، نەگىزگى تۇرمىس دەڭگەيىندە تاريحي سەكىرۋ جۇزەگە استى. ازىق - تۇلىك تاپشىلىقتان جەتكىلىكتى بولۋعا، كيىم - كەشەكتە بارىن كيۋ ادەمى كيىنۋگە وزگەرىپ، شىدامدى تۇتىنۋ بۇيىمدارى جوقتان بار بولىپ، سونداي - اق ۇزدىكسىز جاڭالانىپ، بۋىن الماسىپ، تۇتىنۋ قۋاتى مەن دەڭگەيى بارىنشا جوعارىلادى. تەك ”13 - بەسجىلدىق“ مەزگىلدىڭ وزىندە، اۋىل - قىستاقتاردا جيىنى ءبىر ميلليون 206 مىڭ 500 بەيقۇت ءۇي سالىنىپ، قالا - قالاشىقتاردا قامتاماسىز ەتۋ سيپاتىنداعى ءبىر ميلليون 313 مىڭ 800 تۇرعىن ءۇي سالىنىپ، ميلليونداعان بۇقارانى يگىلىككە كەنەلتتى. بارلىق اكىمشىلىك قىستاقتارعا قاتتى جابىندى جول توسەلىپ، جولاۋشىلار اۆتوبۋزى قاتىناپ، ءۇش فازالىق ەلەكتر جەتكىزىلىپ، كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جەلىسى تارتىلدى. جوعارى جىلدامدىقتى تاس جول، جوعارى قارقىندى تەمىر جول جوقتان بار بولىپ، بارلىق ايماق، وبلىس، قالالار جوعارى جىلدامدىقتى تاس جولمەن جاپپاي قامتىلدى. 22 ازاماتتىق تاسىمال اۋەجايى سالىنىپ ءبىتىپ، ۇشاق قاتىناپ، شينجياڭ بۇكىل ەلدەگى ازاماتتىق اۋەجاي ەڭ كوپ ولكە - رايونعا اينالدى. وسىزاماندانعان قاتىناس، حابارلاسۋ قۇرالدارى جاپپاي قالا، اۋىل وتباسىلارىنا جەتىپ، جەدەل جەتكىزۋ قىزمەت وتەۋىن ”بارلىق قىستاققا جەتكىزۋ“ جەدەل ىلگەرىلەتىلدى.

　　ەڭبەك ەتۋ ۇقىعىن شىنايى قامتاماسىز ەتتى. ەڭبەك ەتۋ − ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى، بارلىق ادام ەڭبەك ەتۋگە، تاماشا تۇرمىس جاراتۋعا قۇقىلى. شينجياڭ ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋدى جەبەۋدى ەڭ ۇلكەن حالىق تۇرمىسى ينجەنەرياسى ەتۋگە تاباندى بولىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ جۇمىستانۋىن، بازاردىڭ جۇمىستانۋدى رەتتەۋىن، ۇكىمەتتىڭ جۇمىستانۋدى جەبەۋى مەن شارۋاشىلىق قۇرۋعا ىنتالاندىرۋىن ۇشتاستىرىپ، جۇمىستاندىرۋدى الدىمەن ويلاستىرۋ ستراتەگياسى مەن بەلسەندى جۇمىستاندىرۋ ساياساتىن زور كۇشپەن اتقاردى. جۇمىستانۋعا باۋلۋ سەرپىنىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك - تەحنيكالىق شۋەيۋاندار، ورتا دارەجەلى كاسىپتىك - تەحنيكالىق مەكتەپتەر، تەحنيك جۇمىسشىلار مەكتەپتەرى، جۇمىستانۋعا باۋلۋ ورتالىقتارى، كاسىپورىن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىن باۋلۋ ورتالىقتارى، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىقتارى سياقتى كاسىپتىك وقۋ - اعارتۋ جانە باۋلۋ قۇرىلىمدارىن دامىتۋ ارقىلى ەڭبەك ساپاسى مەن شەبەرلىككە باۋلۋدى بەلسەنە ورىستەتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ جۇمىستانۋ قابىلەتىن كۇش سالا جوعارىلاتتى. اۋىر كەدەي وڭىرلەر مەن جوعارى مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلار، قالا، اۋىلدارداعى ارتىق ەڭبەككۇشتەر، كەدەي وتباسىلارىنداعى ەڭبەككۇشتەر، جۇمىستانۋى قيىن ادامدار، اۋىل - قىستاق ايەلدەرى سياقتى ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋداعى ءتۇيىندى قاۋىمداردى سۇيەمەلدەۋ سەرپىنىن ارتتىردى. جۇمىستانۋى قيىن ادامدار مەن بىردە - ءبىر ادامى جۇمىستانباعان وتباسىلارىن شىن اتى - جونىمەن يكەمدى باسقارىپ جانە تۇرگە ايىرىپ دالمە - ءدال كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەپ، ءار وتباسىندا كەمىندە ءبىر ادامنىڭ جۇمىستانۋىن جۇزەگە اسىردى. ەڭبەكشىلەردىڭ جۇمىستانۋ تىلەگىنە تولىق قۇرمەت ەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ سول جەردىڭ وزىندە، جاقىن ماڭدا جۇمىستانۋىنا، تارتىپپەن قالاعا كىرىپ جۇمىستانۋىنا جانە ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ شارۋاشىلىق قۇرۋىنا شارت - جاعداي ازىرلەپ، ەڭبەك قابىلەتى بار جان سانىنىڭ تولىق جۇمىستانۋىن نەگىزىنەن جۇزەگە اسىردى. 2014 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىن، شينجياڭدا ەڭبەكپەن جۇمىستانعان جالپى ادام سانى 11 ميلليون 352 مىڭ 400دەن 13 ميلليون 560 مىڭعا كوبەيىپ، ％19.4 ارتتى؛ قالا - قالاشىقتاردا جۇمىستانعاندار جىلىنا ورتا ەسەپپەن جاڭادان 470 مىڭ ادامنان ارتتى، مۇنىڭ ىشىندە وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندە 149 مىڭ ادام بولىپ، ％31.72تى ۇستادى؛ اۋىل - قىستاقتاعى ارتىق ەڭبەككۇشتەردەن باسقا سالاعا ويىسىپ جۇمىستانعاندار جىلىنا ورتا ەسەپپەن 2 ميلليون 818 مىڭ 200 ادام - رەتتەن استى، مۇنىڭ ىشىندە وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندە ءبىر ميلليون 731 مىڭ 400 ادام - رەت بولىپ، ％61.44تى ۇستادى. جۇمىستانۋدى كۇش سالا جەبەۋمەن بىرگە، شينجياڭ ەڭبەكشىلەردىڭ تەڭ جۇمىستانۋى، ەڭبەكاقى الۋى، قوعامدىق قامسىزداندىرۋعا قاتىناسۋى، دەمالۋى، دەمالىس الۋى جانە كاسىپتىك حاۋىپسىزدىگى سياقتى زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن زاڭ بويىنشا قاتاڭ قامتاماسىز ەتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قورعايتىن باقىلاۋ - تەكسەرۋ ءتۇزىمى جۇيەسىن ورناتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ ەڭبەكاقىنى بەرمەي قويۋ نەمەسە كەشەۋىلدەتۋ، ەڭبەك توقتامىن جاساسپاۋ، جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىنە قول سۇعۋ سياقتى جاقتارداعى اشكەرەلەۋلەرىن، ارىز - شاعىمدارىن بەلسەنە قابىلدادى. ءادىليا ورگاندارى، ادام كۇشى بايلىعى جانە قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ تاراۋلارى، جۇمىسشى ۇيىمدارى تىعىز سايكەسىپ، ەڭبەك ۇقىق - مۇددەسىنە قول سۇعاتىن دەلولاردىڭ بەلسەنە الدىن الىپ جانە ونى تەكسەرىپ ءبىر جاقتى ەتىپ، ەڭبەك ۇقىق - مۇددەسىن قورعاۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلادى.

　　ءتورتىنشى، مادەنيەت ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　شينجياڭ ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جاڭعىرتۋعا، جالعاستىرۋعا جانە قورعاۋعا ايرىقشا ءمان بەرىپ، الەۋمەتتىك مادەنيەت بويىنشا قىزمەت وتەۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زور كۇشپەن جالپىلاستىرىپ، ءار ۇلتتى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە شابىتتاندىرىپ، ازاماتتاردىڭ ءبىلىم الۋ ۇقىعىن شىنايى قامتاماسىز ەتتى.

　　ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جالعاستىردى جانە قورعادى. جۇڭگوداعى ءار ۇلت حالقى شۇعىلالى جۇڭحۋا مادەنيەتىن بىرگە جاراتقان، ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار زاڭى» سياقتى زاڭداردىڭ، سونداي - اق «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالاردى قورعاۋ ەرەجەسى» سياقتى جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەلەردىڭ شىعارىلۋى شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىن قورعاۋعا بەرىك زاڭمەن جونگە سالۋ قامتاماسىزدىعىن ۇسىندى. مادەنيەت مۇرالارى ءونىمدى قورعالىپ، گاۋچاڭ بايىرعى قالاسى، جياۋحى بايىرعى قالاسى، بەيتيڭ بايىرعى قالاسىنىڭ ەسكى جۇرتى، قىزىل تاس ۇڭگىر، قىزىل قاعا بەلگى وتى، سۋ باسى بۇتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارى ”جىبەك جولى: چاڭان − تيانشان ءدالىزىنىڭ جول تورىنا“ ەنگىزىلدى. شينجياڭ ۇيعۇر مۇقامى كوركەمونەرى، قىرعىز ەپوسى «ماناس» بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ ”ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك تۋىندىلارى تىزىمدىگىنە“، ۇيعۇر ءماشىرابى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ ”شۇعىل قورعاۋعا ءتيىستى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمدىگىنە“ ەنگىزىلدى، ءار ۇلتتىڭ بارلىعىنان ۋاكىلدىك بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا نىساندارى مەملەكەت دارەجەلى جانە اۆتونوميالى رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى، قازىر مەملەكەتتىك ءتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنىنان 133ى بار. ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى مادەنيەت ءداستۇرى جالعاستىرىلىپ، دامىتىلىپ، حانزۋ ۇلتىنىڭ ”يۋانشياۋ شام ساۋىعى“، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ”ءماشىرابى“، قازاق ۇلتىنىڭ ”ايتىسى“، قىرعىز ۇلتىنىڭ ”قومىز ايتىسى“، موڭعۇل ۇلتىنىڭ ”نادام جينالىسى“، حۇيزۋ ۇلتىنىڭ ”حۋا - ىر“ ساۋىعى سياقتى ۇلتتىق سالت - سانا قيمىلدارى كەڭىنەن ورىستەتىلدى. ءار ۇلتتىڭ ءداستۇرلى دەنە تاربيەسى ارشىندى دامىپ، جەر - جەر تۇرلىشە فورماداعى سپورت جارىستارىن ۇيىمداستىرىپ، ءداستۇرلى مەرەكە - مەيرامداردا بالۋان، ات بايگەسى، ساداق اتۋ، كوكپار، داۋاز سياقتى ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە ءداستۇرلى دەنە تاربيە جارىستارى مەن ويىندارىن وتكىزدى، ءار ۇلت بۇقاراسى بىرگە ات سالىسىپ، ءبىر الاڭدا ونەر جارىستىرىپ، ءوزارا ۇيرەنىپ، بىرگە شاتتىققا شومدى. شينجياڭنىڭ ۇلتتار ادەبيەتىندەگى ءتول جاسامپازدىق جانە از ۇلت پەن حانزۋ تىلىندەگى تۋىندىلاردى ءوزارا اۋدارۋ ينجەنەرياسىن اتقارىپ، ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ ارالاسۋى، ىشتەسۋى، توعىسۋى ۇزدىكسىز تەرەڭدەدى.

　　ءتىل - جازۋدىڭ الۋان تۇرلىلىگىن ءونىمدى قورعادى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ زاڭىنا» ساي، مەملەكەت مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن پۋتۇڭحۋانى جالپىلاستىرادى، ازاماتتاردا مەملەكەت بويىنشا ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ جانە قولدانۋ ۇقىعى بولادى، مەملەكەت ازاماتتاردىڭ مەملەكەت بويىنشا ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋىنە، قولدانۋىنا شارت - جاعداي ازىرلەيدى، ءار ۇلتتىڭ ءوز ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگى بار. شينجياڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى زور كۇشپەن جالپىلاستىرىپ، ءار ۇلتتى ءوزارا ءتىل - جازۋ ۇيرەنۋگە دارىپتەپ جانە شابىتتاندىرىپ، ءار ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ توعىسۋىن، جۇرەكتەرىنىڭ توعىسۋىن ۇزدىكسىز جەبەدى. قازىر شينجياڭداعى ۇلتتار 10 نەشە ءتۇرلى ءتىل مەن جازۋدى قولدانىپ وتىر، از ۇلت ءتىل - جازۋى ءادىليا، اكىمشىلىك، وقۋ - اعارتۋ، اقپارات - باسپا ءسوز، راديو - تەلەۆيزيا، ادەبيەت - كوركەمونەر، قوعامدىق، الەۋمەتتىك ىستەر سياقتى سالالاردا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردە از ۇلت ءتىل - جازۋ ساباعى اشىلعان. ءار ۇلت ازاماتتارى ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىمەن سايلاۋ جۇرگىزۋگە نەمەسە ارىز - شاعىم بەرۋگە ۇقىقتى. شينجياڭنىڭ ءوز دارەجەسىندە جانە اۆتونوميالى وبلىس، اۆتونوميالى اۋدان ورگاندارىندا ۇكىمەت قىزمەتىن اتقارۋدا، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ مەن وڭىرلىك اۆتونوميا جۇرگىزگەن ۇلتتىڭ ءتىل - جازۋى قاتار قولدانىلادى. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋمەن جانە ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، موڭعۇل، سىبە سىندى 6 ءتۇرلى ءتىل - جازۋمەن گازەت، كىتاپ، دىبىس - بەينە بۇيىمدارى جانە ەلەكتروندىق باسىلىمدار شىعارىلادى. 100دەن استام گازەت، 200دەن استام مەرزىمدى باسىلىم باسپادان شىعادى، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت تىلىندەگى گازەت 52 ءتۇرلى، مەرزىمدى باسىلىم 120 ءتۇرلى. شينجياڭ راديو - تەلەۆيزيا ستانسياسىندا 4 تىلدە تەلە باعدارلامالار، 5 تىلدە راديو باعدارلامالارى بار، «شينجياڭ گازەتى» 4 تىلدە باسپادان شىعادى، تيانشان سايتى سياقتى ءار دارەجەلى، ءار ءتۇرلى پورتال سايتتارى كوپ ءتۇرلى ءتىل - جازۋمەن تاراتىلادى. ساۋدا دۇكەنى، پوچتا - تەلەگراف، ەمدەۋدەن قىزمەت وتەۋ، جول قاتىناسى بەلگىسى سياقتى قوعامدىق، الەۋمەتتىك سالالاردىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن كوپ ءتىلدى، كوپ جازۋلى قولايلى قىزمەت وتەۋدى كەزدەستىرۋگە بولادى.

　　ءبىلىم الۋ ۇقىعىن جاپپاي قامتاماسىز ەتتى. ءبىلىم الۋ ۇقىعى ازاماتتار يگىلىكتەنەتىن ءارى مەملەكەت جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى ۇقىق - مۇددە. ورتالىق ۇكىمەتتىڭ قولداۋىندا، شينجياڭ ءتۇرلى شارالار قولدانىپ وقۋ - اعارتۋ ىستەرىن زور كۇشپەن دامىتىپ، وقۋ - اعارتۋدىڭ دامۋ جەتىستىكتەرىنەن ءار ۇلت بۇقاراسىن اناعۇرلىم كوپ، اناعۇرلىم ءادىل يگىلىكتەندىردى. 2020 - جىلى شينجياڭدا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە بويىنشا بالاباقشاعا ءتۇسۋدىڭ جالپى مولشەرى ％98.19كە، 9 جىلدىق مىندەتتى وقۋ - اعارتۋدىڭ بەكەمدەلۋ مولشەرى ％95.69كە، ورتا مەكتەپ ساتىسىنداعى جالپى وقۋعا ءتۇسۋ مولشەرى ％98.87كە جەتتى. وڭتۇستىك شينجياڭداعى 4 ايماق - وبلىس بالاباقشادان ورتا مەكتەپكە دەيىن 15 جىل تەگىن وقىتۋدى جولعا قويدى. بۇكىل شينجياڭنىڭ بارلىق قىستاعىندا بالاباقشا بار ءارى وندا تاڭعى اس پەن تۇسكى اس تەگىن بەرىلەدى. وتباسىندا ەكونوميكالىق قيىنشىلىعى بار وقۋشىلاردىڭ كومەكتەسۋگە تيىستىلەرىنە بارىنشا كومەك بەرىلىپ، بىردە - ءبىر وقۋشىنىڭ وقۋسىز قالماۋىنا، وقۋدان قول ۇزبەۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتتى. اۋىل - قالاشىقتارداعى جاتاقتى مەكتەپ قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، شەت - شالعاي ەگىن، مال شارۋاشىلىق رايوندارىنداعى بالالاردىڭ وقۋعا ءتۇسۋى قيىن بولۋ ماسەلەسىن شەشتى. وقۋ - اعارتۋعا ۇسىنىلىمدى ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، ادەتتەگى الەۋمەتتىك مەجە ەسەپتەگى وقۋ - اعارتۋ قاراجاتىنا ۇسىنىلىم 2020 - جىلى 101 ميلليارد 800 ميلليون يۋانعا جەتتى، مۇنىڭ ىشىندە وقۋشىلارعا قارجىلاي كومەك بەرۋ قارجىسى 9 ميلليارد 131 ميلليون يۋان بولىپ، ودان 6 ميلليون 663 مىڭ 400 ادام - رەت يگىلىكتەندى. رايون سىرتىنداعى شينجياڭ تولىق ورتا كلاسىن، ورتا دارەجەلى كاسىپتىك كلاسىن اشىپ، 2020 - جىلعا دەيىن جيىنى 160 مىڭ 200 وقۋشى تاربيەلەدى، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت وقۋشىلارى 138 مىڭ 500 بولىپ، ％86.45تى ۇستادى. وسى زامانعى كاسىپتىك وقۋ - اعارتۋ جۇيەسى نەگىزىنەن قۇرىلدى، قازىر جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك (ارناۋلى ماماندىق) مەكتەپتەرىنەن 37سى، ورتا دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپتەردەن 147سى بار، مۇنىڭ ىشىندە شينجياڭداعى ساپالى جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپ 11، ورتا دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپ 11، مەملەكەت دارەجەلى ساپالى جوعارى دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپ 3. جوعارى دارەجەلى وقۋ - اعارتۋ جۇيەسى كۇن سايىن كەمەلدەندى، قازىر 56 ادەتتەگى جوعارى مەكتەپ بار، 2020 - جىلعا دەيىن ادەتتەگى جوعارى مەكتەپتەردەن جالپى 2 ميلليون 115 مىڭ وقۋشى تاربيەلەندى، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت وقۋشىلارى 767 مىڭ، ％36.3تى ۇستادى.

　　الەۋمەتتىك مادەنيەت بويىنشا قىزمەت وتەۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى. شينجياڭ وسى زامانعى الەۋمەتتىك مادەنيەت بويىنشا قىزمەت وتەۋ جۇيەسىن جەدەل ورناتىپ، الەۋمەتتىك مادەنيەت بويىنشا قىزمەت وتەۋدىڭ بىركەلكىلەنۋىن بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، مادەنيەت ونىمدەرىمەن قامداۋدى ۇزدىكسىز بايىتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ مادەنيەت قاجەتىن ءونىمدى قاناعاتتاندىردى. ورتالىق ۇكىمەتتىڭ زور كۇشپەن قولداۋىندا، شينجياڭ راديو - تەلەۆيزيانى بارلىق قىستاقتارعا جەتكىزۋ ينجەنەرياسى مەن تىكە تاراتۋ جاساندى سەرىگىن بارلىق وتباسىلارىنا جەتكىزۋ ينجەنەرياسى، اقپارات - باسپا ءسوز ”شىعىس جەلى ينجەنەرياسىن“، ”اۋدان دارەجەلى مادەنيەت سارايلارىن، كىتاپحانالاردى جوندەۋ ينجەنەرياسى“، ”مادەنيەت ينفورماتسيا بايلىعىنان تەڭ يگىلىكتەنۋ ينجەنەرياسى“، ”اۋىل - قالاشىق كەشەندى مادەنيەت پۋنكتى ينجەنەرياسى“ سياقتى ءبىر قىدىرۋ مادەنيەتتىك نەگىزدىك ينجەنەريالاردى اتقاردى. 2019 - جىلعا دەيىن شينجياڭدا الەۋمەتتىك كىتاپحانا 112گە، مۇراجاي مەن ەسكەرتكىش ساراي 106عا، عىلىم - تەحنيكا سارايى 29عا، اسەمونەر سارايى 60قا، مادەنيەت سارايى 130عا، اۋىل - قالاشىق كەشەندى مادەنيەت پۋنكتى 1350گە جەتتى، ءار دارەجەلى، ءار ءتۇرلى راديو - تەلەۆيزيا ستانسيالارىنان 102سى بولىپ، راديو مەن تەلەۆيزيانىڭ جان سانىن قامتۋ مولشەرى جەكە - جەكە ％98.68كە جانە ％98.85كە جەتىپ، اۆتونوميالى رايون، ايماق(وبلىس، قالا)، اۋدان (قالا، رايون)، اۋىل (قالاشىق، ءمالى)، قىستاق (الەۋمەتتىك اۋماق) سىندى 5 دارەجەنى قامتىعان الەۋمەتتىك مادەنيەت بويىنشا قىزمەت وتەۋ جۇيەسى قالىپتاستى. مادەنيەت سارايى، كىتاپحانا، مۇراجاي، اۋىل - قالاشىق (ءمالى)، مادەنيەت پۋنكتى سياقتى الەۋمەتتىك مادەنيەت قۇرىلعىلارى قوعامعا تەگىن اشىلدى. بارلىق وتباسىلارىنا راديو - تەلەۆيزيا جەتكىزۋ، اۋىل - قىستاقتاردا كينو قويۋ، شارۋالار كىتاپ وقۋ ءۇيىن جاپپاي قامتۋ نەگىزىنەن جۇزەگە اسىرىلىپ، نەگىزگى ساتىداعى مادەنيەت قيمىلدارىنىڭ مازمۇنى بايىپ،ءتۇرى مولايدى. ادەبيەت - كوركەمونەر جاسامپازدىعى ۇزدىكسىز كوركەيىپ، تاڭداۋلى تۋىندىلار ىركەس - تىركەس جارىق كوردى. ءار جىلى باسپادان شىققان گازەت - جۋرنال، كىتاپ، دىبىس - بەينە بۇيىمدارى مەن ەلەكتروندىق باسىلىمدار 10 مىڭ تۇردەن اسسا، جىلىنا ورتا ەسەپپەن 5000 بولىمنەن استام تەلە فيلم، قۋىرشاق فيلم از ۇلت تىلىنە اۋدارىلىپ جاسالدى. ينتەرنەت ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ۇيرەنەتىن، قىزمەت ىستەيتىن، تۇرمىس كەشىرەتىن جاڭا كەڭىستىگىنە، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋگە قول جەتكىزەتىن جاڭا تۇعىرعا اينالۋ ۇستىندە. 2020 - جىلى شينجياڭدا 9318 سايت، 8 ميلليون 839 مىڭ تۇراقتى كەڭ جولاقتى ينتەرنەت جەلىسىن تۇتىنۋشى، 23 ميلليون 592 مىڭ جىلجىمالى ينتەرنەت تۇتىنۋشىسى بولدى.

　　بەسىنشى، قوعامدىق ۇقىق - مۇددەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　شينجياڭ جالپى حالىقتى قامتيتىن قوعامدىق قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن ورناتىپ، سالاماتتىقتى قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىن ايتارلىقتاي جوعارىلاتىپ، توسىن تۋىلعان الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ وقيعالارىنا توتەپ بەرۋ قابىلەتىن كورنەكتى كۇشەيتىپ، قوعامدىق قۇتقارۋ - كومەكتەسۋدى دەر كەزىندە ءونىمدى جۇرگىزىپ، از ۇلتتاردىڭ تۋىت ۇقىعىن پارمەندى قامتاماسىز ەتتى.

　　قوعامدىق قامتاماسىز ەتۋ سەرپىنىن ۇزدىكسىز ارتتىردى. شينجياڭ زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋى، ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى، جۇمىس ۇستىندە جارالانۋ قامسىزداندىرۋى، جۇمىسسىزدىق قامسىزداندىرۋى، ەڭ تومەنگى تۇرمىستى قامتاماسىز ەتۋ سياقتى قوعامدىق قامسىزداندىرۋ جانە قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ ءتۇزىمىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرىپ، كەڭ كولەمدى قامتيتىن، نەگىزدى قامتاماسىز ەتەتىن، كوپ ساتىلى قوعامدىق قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن ورناتتى. 2011 - جىلى قالا مەن اۋىل ءبىر تۇتاس جوسپارلانعان، جالپى حالىقتى قامتىعان نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋى، نەگىزگى ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى ءتۇزىمىن بۇكىل ەل بويىنشا ەڭ الدىمەن ورناتىپ، بارلىق ادامنىڭ نەگىزگى قوعامدىق قامتاماسىز ەتۋدەن يگىلىكتەنۋىن جۇزەگە اسىردى. نەگىزگى ەمدەۋ قامسىزداندىرۋى، سالماقتى ناۋقاس قامسىزداندىرۋى، ەمدەۋ - قۇتقارۋ سىندى ءۇش قاباتتى قامتاماسىزداندىرۋدى اتقارىپ، كەدەي جان سانىنىڭ اۋرۋ كورسەتە الۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتتى. جالپى حالىقتى قامسىزداندىرۋعا قاتىناستىرۋ جوسپارىن اتقارىپ، قالا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىنا قاتىناسۋ مولشەرىن تۇراقتى تۇردە ％95تەن جوعارى ساقتاپ، جۇمىسسىزدىق، جۇمىس ۇستىندە جارالانۋ جانە تۋىت قامسىزداندىرۋى ءتۇزىمى كاسىپتىك ادامداردى تولىق قامتىپ، كەدەي جان سانىنىڭ نەگىزگى ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىنا، زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىنا جانە سالماقتى ناۋقاس قامسىزداندىرۋىنا قاتىناسۋ مولشەرى ％100كە جەتتى. 2020 - جىلعا دەيىن شينجياڭدا 5 ميلليون 865 مىڭ 400 ادام قالا - قالاشىق جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىنىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىنا، 7 ميلليون 262 مىڭ 400 ادام قالا، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىنا، 23 ميلليون 167 مىڭ 500 ادام ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىنا، 3 ميلليون 22 مىڭ 300 ادام جۇمىسسىزدىق قامسىزداندىرۋىنا، 3 ميلليون 490 مىڭ ادام جۇمىس ۇستىندە جارالانۋ قامسىزداندىرۋىنا قاتىناستى؛ 293 مىڭ ادام قالاداعى ەڭ تومەنگى تۇرمىستى قامتاماسىزداندىرۋدان، ءبىر ميلليون 660 مىڭ ادام اۋىل - قىستاقتاعى ەڭ تومەنگى تۇرمىستى قامتاماسىزداندىرۋدان يگىلىكتەندى. 2020 - جىلى شينجياڭ ەڭ تومەنگى تۇرمىستى قامتاماسىزداندىرۋ ولشەمىن جوعارىلاتتى، بۇل ولشەم قالا تۇرعىندارى ءۇشىن ورتا ەسەپپەن ادام باسىنا ايىنا 500 يۋاننان، اۋىل - قىستاق تۇرعىندارى ءۇشىن ادام باسىنا جىلىنا 4100 يۋاننان جوعارى بولىپ، 2010 - جىلداعىدان جەكە - جەكە ％184 جانە ％396 ارتتى. نەگىزگى زەينەتاقىنى ۇيلەسىمدى رەتتەۋ مەحانيزمىن ورناتىپ، كاسىپورىنداردان زەينەتكە شىققانداردىڭ نەگىزگى زەينەتاقى دەڭگەيىن ورنىقتى قاداممەن جوعارىلاتتى، 2020 - جىلى كاسىپورىنداردان زەينەتكە شىققانداردىڭ نەگىزگى زەينەتاقى دەڭگەيى 2005 - جىلداعىنىڭ 4.6 ەسەسىندەي بولدى. 2020 - جىلى قالا، اۋىلداعى قيىنشىلىعى بار بۇقاراعا جيىنى 9 ميلليارد 428 ميلليون يۋان قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ جاردەماقىسى ورنالاستىرىلىپ، ودان ءبىر ميلليون 953 مىڭ ادام - رەت يگىلىكتەندى.

　　جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنەن ءونىمدى ساقتاندى جانە ونى تىزگىندەدى. شينجياڭ ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگى مەن دەنساۋلىعىن باستان - اياق ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ كىرۋىنەن جانە تارالۋىنان دالمە - ءدال ساقتانىپ جانە ونى تىزگىندەپ، جۇعىمدالعان ناۋقاستاردى عىلمي قۇتقارىپ ەمدەدى. جالپى حالىققا تەگىن حىسۋان تەكسەرۋ جانە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ۆاكسيناسىن ەگۋ قىزمەتىن ورىستەتتى. سونىمەن بىرگە، قيىنشىلىعى بار ءار ۇلت بۇقاراسىنا قۇتقارۋ - كومەك بەرۋ قىزمەتىن كۇشەيتىپ، ءار ادامعا ايىنا 450 يۋاندىق ولشەم بويىنشا، ىندەتتىڭ ىقپالىنا ۇشىراۋ سەبەبىنەن كىرىسى، تۇرمىس قاينارىنان ايىرىلعان، نەگىزگى تۇرمىسى قىسىلتاياڭ كۇيگە كىرىپتار بولعان قيىنشىلىعى بار بۇقارانى دەر كەزىندە قامتاماسىز ەتۋ كولەمىنە ەنگىزدى؛ اۋىل - قالاشىقتا (ءمالى) ۋاقىتتىق قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ زاپاس قورى ءتۇزىمىن جاپپاي ورناتۋدى ىلگەرىلەتىپ، قۇتقارۋ - كومەكتەسۋدىڭ ۋاقىت ونىمدىلىگىن جوعارىلاتتى؛ قوعامدىق قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ جانە قامتاماسىزداندىرۋ ولشەمىن زات باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىمەن بايلانىستىرىپ سايكەسە وزگەرۋ مەحانيزمىن دەر كەزىندە ىسكە قوسىپ، باعاعا ۋاقىتتىق قوسىمشا قاراجات تاراتتى. 2020 - جىلى شينجياڭ اۋرۋ، اپات، ىندەت ىقپالىنا ۇشىراعان قيىنشىلىعى بار قاۋىمعا ۋاقىتشا قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ قوسىمشا قاراجاتىنان 2 ميلليارد 113 ميلليون يۋان ورنالاستىرىپ، ودان 3 ميلليون 853 مىڭ 400 ادام - رەت يگىلىكتەندى.

　　سالاماتتىقتى قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىن زور مولشەردە جوعارىلاتتى. سالاماتتىق − باقىتتى تۇرمىستىڭ نەگىزگى العى شارتى. شينجياڭ حالىقتىڭ سالاماتتىعىن وزەك ەتۋگە تاباندى بولىپ، ”سالاماتتى جۇڭگو“ ستراتەگياسىن تياناقتاندىرىپ، سالاماتتى شينجياڭ قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتىپ، قالا، اۋىل ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەت وتەۋ جۇيەسىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرىپ، ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەت وتەۋ ساپاسىن جوعارىلاتتى. 2019 - جىلعا دەيىن شينجياڭدا جيىنى 18 مىڭ 376 ەمدەۋ قۇرىلىمى، 186 مىڭ 426 ناۋقاس توسەگى بولىپ، ءار مىڭ ادامعا 7.39 ناۋقاس توسەكتەن، 2.7 كاسىپتىك شيپاگەردەن اينالدى. قالا مەن اۋىلدى جاپپاي قامتىعان نەگىزگى ساتى ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەت وتەۋ تورىن ورناتىپ، اۋىل، قالاشىق شيپاحانالارىنىڭ، قىستاق ەمحانالارىنىڭ ولشەمدەندىرىلىپ سالىنۋىن ％100كە جەتكىزىپ، بارلىق قىستاقتا شيپاگەر بولۋدى جۇزەگە اسىردى. جالپى حالىق سالاماتتىق ينفورماتسيا تۇعىرىن ورناتتى ءارى بۇكىل شينجياڭداعى ءار دارەجەلى تۇعىرلاردى ولشەمدەندىرىپ، ارناعا ءتۇسىرىپ باسقارۋدى جۇزەگە اسىردى. اۆتونوميالى رايون، ايماق (وبلىس، قالا)، اۋدان (قالا، رايون) ءۇش دارەجە بويىنشا الىستان ەمدەۋمەن جاپپاي قامتۋدى جۇزەگە اسىرىپ، اۋىل - قالاشىق شيپاحانالارى مەن الەۋمەتتىك اۋماق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەت وتەۋ ورتالىقتارىنىڭ الىستان ەمدەۋمەن قامتىلۋ اۋماعىن ％85تەن اسىردى. وتباسى شيپاگەرى، ”ينتەرنەت +كۇتىمدەۋ قىزمەت وتەۋى“، بەينە ەكراندا دياگنوز قويۋ سياقتى ”ينتەرنەت + ەمدەۋ، سالاماتتىعى“ جاڭاشا ەمدەۋ قىزمەت وتەۋ ۇلگىسىن قولدانۋدى اناعۇرلىم جالپىلاستىردى. قالا، اۋىل تۇرعىندارىن 14 تۇردەگى مەملەكەتتىك نەگىزگى الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەت وتەۋىمەن تەگىن قامداپ، تۇرعىنداردىڭ ءومىرىنىڭ تۇتاس بارىسىن نەگىزىنەن جاپپاي قامتىدى. 2016 - جىلدان باستاپ، جيىنى 8 ميللليارد 180 ميلليون يۋان دەنساۋلىق تەكسەرۋ قاراجاتىن ءبولىپ، بۇكىل شينجياڭنىڭ قالا، اۋىلدارىنداعى تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىن جىل سايىن ءبىر رەت تەگىن تەكسەرىپ، اۋرۋدى ەرتە بايقاۋدى، ەرتە دياگنوز قويۋدى، ەرتە ەمدەۋدى جۇزەگە اسىردى. ەلەۋلى جۇقپالى اۋرۋلار مەن جەرگىلىكتى اۋرۋلاردى ءونىمدى تىزگىندەدى. اۋىل - قىستاق نوپوسىنداعى ادامدار ءارقايسى ايماق، وبلىس، قالا، اۋدان، قالا، رايون كولەمىندە بەلگىلەنگەن ەمدەۋ قۇرىلىمدارىندا بالنيتساعا جاتقاندا ”الدىمەن دياگنوز قويۋ - ەمدەۋ، ارتىنان اقى تولەۋ“ بويىنشا قىزمەت وتەۋ ۇلگىسى مەن ”ءبىر بەكەت ۇلگىسىندە“ ەسەپ جابۋدى جۇرگىزىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ اۋرۋ كورسەتۋى قيىن بولۋ، اۋرۋ كورسەتۋى قىمبات بولۋ ماسەلەسىن ءونىمدى شەشتى. ”ۇيىرمە فورماسىنداعى“ ەمدەۋ كومەكتەسۋ ۇلگىسىن زور كۇشپەن ىلگەرىلەتىپ، شينجياڭنىڭ ءىشى - سىرتىنداعى 3 - دارەجەلى 63 شيپاحانانى شينجياڭنىڭ كەدەي اۋداندارىنداعى 56 اۋدان دارەجەلى شيپاحانامەن كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ قاتىناسىن ورناتۋعا ۇيىمداستىرىپ، كەدەي وڭىرلەردىڭ ەمدەۋ قىزمەت وتەۋ قابىلەتى مەن باسقارۋ دەڭگەيىن جەدەل جوعارىلاتتى. ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ سالاماتتىق جاعدايىن بارىنشا جاقسارتتى. شينجياڭدا ادامداردىڭ ورتاشا مەجەلىك عۇمىرى 1949 - جىلعى 30 جاستان 2019 - جىلعى 74.7 جاسقا جوعارىلادى.

　　از ۇلتتاردىڭ بالا ءسۇيۋ ۇقىعىن تولىق قامتاماسىز ەتتى. جۇڭگونىڭ نەگىزگى زاڭىندا، زاڭدارىندا ازاماتتار بالا ءسۇيۋ ۇقىعىنان يگىلىكتەنەدى، سونىمەن بىرگە ەرلى - زايىپتى ەكى جاقتىڭ جوسپارلى تۋىتتى اتقارۋ بورىشى بار دەپ بەلگىلەنگەن. جوسپارلى تۋىت جۇڭگونىڭ نەگىزگى مەملەكەت ساياساتى. جوسپارلى تۋىتتا تۋۋ - ءوسۋ سالاماتتىعىنا ءمان بەرىلەدى، ساپالى تۋۋ، ساپالى تاربيەلەۋ باسا دارىپتەلەدى، جىنىستىق تەڭدىككە، ايەلدەرگە ۇقىق بەرۋگە، كەدەيلىكتى ازايتۋعا جانە باياندى دامۋعا تىكە سايادى. جۇڭگونىڭ جوسپارلى تۋىتى الدىمەن ىشكى وڭىرلەردە، سوڭىنان شەكارا وڭىرلەردە، الدىمەن قالالاردا، سوڭىنان اۋىل - قىستاقتاردا، الدىمەن حانزۋ ۇلتىندا، سوڭىنان از ۇلتتاردا جۇرگىزىلۋ بارىسىن باستان وتكەرىپ، از ۇلتتارعا حانزۋ ۇلتىنان پارىقتى تۇردە سالىستىرمالى كەڭ ساياسات اتقارىلدى. شينجياڭ مەملەكەتتىڭ زاڭدارىنا، زاڭ ەرەجەلەرىنە نەگىزدەلىپ، جەرگىلىكتى ءوڭىردىڭ ءىس جۇزىندىگىمەن ۇشتاستىرىپ جوسپارلى تۋىتقا قاتىستى ساياساتتاردى جاسادى. 20 - عاسىردىڭ 70 - جىلدارىنىڭ باسىندا حانزۋ ۇلتى جان سانىندا جوسپارلى تۋىت الدىمەن اتقارىلدى؛ 80 - جىلداردىڭ ورتا، سوڭعى مەزگىلىنەن باستاپ از ۇلتتار اراسىندا جوسپارلى تۋۋ شابىتتاندىرىلدى. 1992 - جىلى جاريالانعان «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ جوسپارلى تۋىت ادىسىندە» قالا، قالاشىقتاعى حانزۋ ۇلتى تۇرعىندارىنا قاراتا ءبىر جۇپ ەرلى - زايىپتىنىڭ ءبىر بالالى بولۋىنا، شارۋالاردىڭ 2 بالالى بولۋىنا بولادى؛ قالا، قالاشىقتاعى از ۇلت تۇرعىندارىنا قاراتا ءبىر جۇپ ەرلى - زايىپتىنىڭ 2 بالالى بولۋىنا، شارۋالاردىڭ 3 بالالى بولۋىنا بولادى؛ جان سانى ءبىرشاما از ۇلتتارعا جوسپارلى تۋىت جۇرگىزىلمەيدى دەپ ايقىن بەلگىلەندى. بۇل پارىقتى تۋىت ساياساتى شينجياڭداعى از ۇلتتاردىڭ جان سانىنىڭ ءبىرشاما تەز ارتۋدى ساقتاۋىنداعى ماڭىزدى سەبەپ. ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋعا جانە ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بالا ءسۇيۋ تىلەگىنىڭ ۇقساستىققا بەيىمدەلۋىنە ىلەسە، 2017 - جىلى شينجياڭ «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ جان سانى جانە جوسپارلى تۋىت ەرەجەسىنە» وزگەرىس ەنگىزىپ، ءار ۇلتقا ءبىر تۇتاس جوسپارلى تۋىت ساياساتىن اتقارۋدى بەلگىلەدى، ياعني قالا، قالاشىقتاعى ءبىر جۇپ ەرلى - زايىپتىنىڭ 2 بالالى بولۋىنا بولادى، اۋىل - قىستاقتاعى ءبىر جۇپ ەرلى - زايىپتىنىڭ 3 بالالى بولۋىنا بولادى دەپ بەلگىلەندى. مەملەكەتتىڭ جان سانى جانە جوسپارلى تۋىت زاڭ، ساياساتىنىڭ رەتتەلۋ جاعدايىنا ساي، شينجياڭ جەرگىلىكتى ءوڭىردىڭ جان سانى جانە جوسپارلى تۋىت زاڭ ەرەجە، ساياساتىن ىشكەرىلەي رەتتەيدى جانە كەمەلدەندىرەدى.

　　التىنشى، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　ايەلدەرگە قۇرمەت ەتۋ، بالالاردى قورعاۋ قوعامدىق وركەنيەتتىڭ العا باسقاندىعىنىڭ ماڭىزدى بەلگىسى. شينجياڭ ايەلدەر مەن بالالار قىزمەتىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ، ايەلدەر مەن بالالار ىستەرى دامۋى بارىسىنداعى كورنەكتى ماسەلەلەردى كۇش سالا شەشىپ، ايەلدەر مەن بالالار ىستەرىنىڭ ورنىقتى دامۋىن جەبەپ، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەلەرىن ءونىمدى قامتاماسىز ەتتى.

　　ايەلدەردىڭ ورنىن جوعارىلاتۋعا ءمان بەردى. شينجياڭ ەر - ايەل تەڭدىگى نەگىزگى زاڭ پرينسيبىنە تاباندى بولىپ، ايەلدەردىڭ مەملەكەت پەن قوعامدىق ىستەرگە دەموكراتيالىق شەشىم جاساۋعا، دەموكراتيالىق باسقارۋعا جانە دەموكراتيالىق باقىلاۋعا ات سالىسۋ ۇقىعىن قامتاماسىز ەتتى. ايەل كادرلاردى باۋلۋعا جانە تاڭداپ وسىرۋگە ءمان بەردى، الەۋمەتتىك ىستەردى باسقارۋعا ات سالىسقان ايەلدەر سانى ۇزدىكسىز ارتىپ، ايەل كادرلار 1955 - جىلدىڭ باسىنداعى 16 مىڭ 338دەن 2019 - جىلعى 460 مىڭ 600گە ارتتى. 2020 - جىلدىڭ باسىندا شينجياڭداعى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلدەرى اراسىندا ايەلدەر سانى 13 بولىپ، ％22.41تى ۇستادى؛ اۆتونوميالى رايوندىق حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلدەرى اراسىندا ايەلدەر سانى 146 بولىپ، ％27.24تى ۇستادى؛ شينجياڭداعى مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس مۇشەلەرى اراسىندا ايەلدەر سانى 8 بولىپ، ％23.5تى ۇستادى. ايەلدەردىڭ نەگىزگى ساتى دەموكراتياسىنا جانە كاسىپورىن شارۋاشىلىعىن باسقارۋعا ات سالىسۋ رولى ونان ارى كۇشەيدى. 2020 - جىلى الەۋمەتتىك اۋماق تۇرعىندار كوميتەتى مۇشەلەرى اراسىندا ايەلدەر ％64.7تى ۇستادى، قىستاق تۇرعىندار كوميتەتى مۇشەلەرى اراسىندا ايەلدەر ％30.5تى ۇستادى. ايەلدەردىڭ تەڭ جۇمىستانۋ ۇقىعى قامتاماسىز ەتىلىپ، ەر مەن ايەل بىردەي جۇمىس ىستەپ، بىردەي ەڭبەكاقى الۋ جۇرگىزىلدى. ايەلدەردىڭ جۇمىستانۋ كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيدى. 2019 - جىلى قالا، قالاشىقتا جاڭادان جۇمىستانعاندار 480 مىڭ 900، مۇنىڭ ىشىندە ايەلدەر 228 مىڭ 100 بولىپ، ％47.43تى ۇستادى. قالىڭ ايەلدەر ءار سالادا بارعان سايىن ماڭىزدى رول اتقارىپ، قوعامدىق ورنى، وتباسىلىق ورنى كورنەكتى جوعارىلادى.

　　ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن پارمەندى قامتاماسىز ەتتى. شينجياڭ ايەلدەر سالاماتتىعى بويىنشا جالپى بەتتىك تيىمدىلىك جەتكىزۋ نىسانىن كەڭىنەن اتقارىپ، ومىراۋ بەزى راگىن، جاتىر موينى راگىن تەگىن سارالاپ تەكسەرۋدى بەلسەندىلىكپەن ىلگەرىلەتتى، ايەلدەردىڭ سالاماتتىعىنا قىزمەت وتەۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، ايەلدەردىڭ سالاماتتىق جاعدايى كورنەكتى جاقساردى. جۇكتى ايەلدەردى كۇتىمدەۋ دەڭگەيى كورنەكتى جوعارىلادى، 2000 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىن جۇكتى ايەلدەردى بوسانۋدان بۇرىن تەكسەرۋ مولشەرى ％80.14تەن ％98.53كە جوعارىلادى، بالنيتسادا جاتىپ بوسانۋ مولشەرى ％59.69تەن ％99.82كە جوعارىلادى. جوسپارلى تۋىتتى زاڭ بويىنشا جۇرگىزۋ بارىسىندا ءار ۇلت بۇقاراسى جۇكتىلىكتەن ساقتانۋ شاراسىن قولدانۋ - قولدانباۋدى، قانداي جۇكتىلىكتەن ساقتانۋ شاراسىن قولدانۋدى تۇگەلدەي جەكە ادام ءوز ەركىمەن، ءوز قالاۋىمەن بەلگىلەيدى، ۇكىمەت حاۋىپسىز، قولجەتىمدى تۋۋ - ءوسۋ سالاماتتىعى قىزمەت وتەۋىن ازىرلەيدى. شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا جانە حالىق تۇرمىسى دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا ىلەسە، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بالا ءسۇيۋ كوزقاراسىندا كورنەكتى وزگەرىس تۋىلدى، ءوز قالاۋىمەن جاي ۇيلەنۋ، جاي پەرزەنت ءسۇيۋ، از تۋۋ، ساپالى تۋۋ قوعامداعى جالپى بەتتىك قۇبىلىسقا اينالدى. شينجياڭ ءار دارەجەلى ايەلدەر بىرلەستىگى ۇيىمدارىنىڭ ايەلدەردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قورعاۋداعى رولىن بەلسەندىلىكپەن ساۋلەلەندىرىپ، ايەلدەردىڭ پىكىرىن تىڭداپ، ايەلدەردىڭ تالاپ - تىلەگىن جەتكىزىپ، ايەلدەردىڭ قىزمەتىنە، تۇرمىسىنا كوڭىل ءبولىپ، ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددە ماسەلەسىن شەشۋدى جەبەدى. ايەلدەرگە وتباسى زورەكەرلىگىن جۇرگىزۋدىڭ الدىن الدى جانە تيدى، 2020 - جىلى «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وتباسى زورەكەرلىگىنە قارسى تۇرۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسىن» جاساپ اتقاردى. قازىر زورەكەرلىككە ۇشىراعان ايەلدەرگە، بالالارعا قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ (قورعاۋ) قۇرىلىمىنان 226سى بار، وتباسى زورەكەرلىگىنىڭ زيانداۋىنا ۇشىراعاننان كەيىن ۋاقىتشا ۇيىنە قايتا الماعان ايەلدەرگە زاڭدىق اقىل - كەڭەس بەرىپ، پسيحيكالىق جەتەكتەۋ جۇرگىزىپ، ۋاقىتتىق قوعامدىق قۇتقارۋ - كومەكتەسۋمەن قامداپ، ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن پارمەندى قامتاماسىز ەتتى.

　　بالالاردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن شىن مانىندە قورعادى. شينجياڭ بالالاردى الدىڭعى ورىنعا قويۋ پرينسيبىنە تاباندى بولىپ، اۋدان، اۋىل، قىستاق ءۇش دارەجەلى بالالارعا قىزمەت وتەۋ جۇيەسىن كەمەلدەندىرىپ، بالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعىن جانە دامۋ ۇقىعىن جالپى بەتتىك قامتاماسىزداندىرىپ، بالالار ىستەرىن ارشىندى دامىتتى. بالالاردى كۇتىمدەۋ دەڭگەيى كورنەكتى جوعارىلادى، 2020 - جىلعا دەيىن نارەستەلەردىڭ شەتىنەۋ مولشەرى 2000 - جىلعى ‰23.5تەن ‰6.75كە تومەندەدى. بالالاردىڭ قورەكتىگىن جاقسارتۋ نىسانىن ۇزدىكسىز اتقارىپ، اۋىل - قىستاقتارداعى نارەستە، جاس بالالارعا قورەكتىك قوراپشاسىن تەگىن تاراتىپ، بالالاردىڭ سالاماتتىق، قورەكتىك جاعدايى جالپى بەتتىك جاقساردى. ۆاكسينا ەگۋ مولشەرى ۇزدىكسىز ءبىرشاما جوعارى دەڭگەيدى ساقتاپ، يممۋنيتەت جوبا بويىنشا ەگۋ مولشەرى ％90تەن اسىپ، بالالار اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ قابىلەتى كۇشەيدى. 2020 - جىلى كاجيەمياۋ ۆاكسيناسىنىڭ، جۇلىن سۇرى زاتى قابىنۋ ۆاكسيناسىنىڭ (3 - دوزا)، كوكجوتەل - كۇل - سىرەسپە ۆاكسيناسىنىڭ (3 - دوزا) ەگىلۋ مولشەرى جەكە - جەكە ％99.4، ％99.63، ％97.39 بولدى. قالا مەن اۋىلداعى قيىنشىلىقتا قالعان بالالارعا باعىتتالعان، زورلىقتى مالىمدەۋدى، شۇعىل جاعدايدا ءبىر جاقتى ەتۋدى، باعالاپ كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋدى، قاراۋعا - كۇتىمدەۋگە ارالاسۋدى قامتىعان قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ، قورعاۋ مەحانيزمىن ورناتتى. سەرگەلدەڭ بالالارعا قۇتقارۋ - كومەكتەسۋ، باسقارۋ، اۋىلىنا قايتارۋ جانە ورنالاستىرۋ قامتاماسىزدىق ءتۇزىمىن اقاۋسىزداندىردى. جەتىم بالالاردى شوعىرلى باعىپ - قاعۋدى جالپى بەتتىك جۇزەگە اسىرىپ، بالالار يگىلىك قۇرىلىمدارىنىڭ جەتىم بالالاردى باعىپ - قاعۋداعى نەگىزگى تۇرمىستىق قامتاماسىزدىق قاراجاتىنىڭ ورتاشا ولشەمىن 2012 - جىلعى ءار ادامعا ايىنا 900 يۋاننان (جەرگىلىكتى ورىندا ءار ادامعا ايىنا 900 يۋان، بيڭتۋاندا ءار ادامعا ايىنا 1000 يۋان) 2020 - جىلعى ءار ادامعا ايىنا 1100 يۋانعا جوعارىلاتتى. بالالاردى زاڭىمەن قورعاۋ تەبىنىن كۇشەيتىپ، ازامات جاسىنا تولماعاندارعا زاڭدىق كومەك بەرۋ قىزمەت پۋنكتىنەن 73ىن قۇردى. ادەتتەگى مەكتەپتەردە كلاسقا ىلەستىرىپ وقىتۋ، ەرەكشە تاربيەلەۋ مەكتەپتەرىندە وقىتۋ، وقۋ - اعارتۋدى وتباسىلارعا جەتكىزۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى مۇگەدەك بالالاردىڭ مىندەتتى وقۋ - اعارتۋدان يگىلىكتەنۋىن قامتاماسىزداندىردى. 2020 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىن مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ كەزەڭىندەگى مۇگەدەك بالالاردىڭ مەكتەپتە وقىعاندارىنىڭ سانى 28 مىڭعا جەتىپ، مەكتەپكە كىرۋ جالپى مولشەرى ％98.5 بولدى. 32 ەرەكشە تاربيەلەۋ مەكتەبىن سالىپ، ولاردا 5000 ادام وقىدى. قازىر مۇگەدەك بالالاردى ساۋىقتىرۋ قۇرىلىمىنان 165ى بار، 2020 - جىلى جيىنى 2850 مۇگەدەك بالا ساۋىقتىرۋ بويىنشا قۇتقارۋ - كومەككە يە بولدى.

　　جەتىنشى، ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىق - مۇددەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى

　　ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتۋ جانە ونى قورعاۋ − جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق نەگىزگى مەملەكەت ساياساتى. شينجياڭ زاڭدىلارىن قورعاۋ، زاڭسىزدارىن تەجەۋ، ۇشقارىلىقتى اۋىزدىقتاۋ، سىنالاپ كىرۋگە قارسى تۇرۋ، قىلمىسقا سوققى بەرۋ پرينسيبىنە تاباندى بولىپ، ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىن جاپپاي دايەكتىلەندىردى، تياناقتاندىردى، قالىپتى ءدىني قيمىلداردى زاڭ بويىنشا قورعاپ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىق - مۇددەسىن ءونىمدى قامتاماسىز ەتتى.

　　ءدىني سەنىم ەركىندىگى ۇقىق - مۇددەسىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى. ءدىني سەنىم ەركىندىگى − ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ۇقىق - مۇددەسى. نەگىزگى زاڭدا بىلاي دەپ بەلگىلەنگەن: ”جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىندا ءدىني سەنىم ەركىندىگى بولادى“، ”مەملەكەت قالىپتى ءدىني قيمىلداردى قورعايدى“. شينجياڭدا ازاماتتاردىڭ دىنگە سەنۋ ەركىندىگى دە، دىنگە سەنبەۋ ەركىندىگى دە بولادى؛ مىنا دىنگە سەنۋ نەمەسە انا دىنگە سەنۋ ەركىندىگى بولادى؛ ۇقساس ءبىر ءدىننىڭ ىشىندە مىنا مازھاپقا نەمەسە انا مازھاپقا سەنۋ ەركىندىگى بولادى؛ بۇرىن دىنگە سەنسە، قازىر دىنگە سەنبەۋ ەركىندىگى دە، بۇرىن دىنگە سەنبەسە، قازىر دىنگە سەنۋ ەركىندىگى دە بولادى. ءارقانداي مەملەكەت ورگانىنىڭ، قوعامدىق ۇيىمنىڭ جانە جەكەنىڭ ازاماتتاردى دىنگە سەنۋگە نەمەسە دىنگە سەنبەۋگە ماجبۇرلەۋىنە، دىنگە سەنگەن نەمەسە دىنگە سەنبەگەن ازاماتتاردى كەمسىتۋىنە بولمايدى، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە سۇعاناقتىق جاساۋ سايكەستى زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىك ارقالايدى. ازاماتتار دىنگە سەنۋ نەمەسە دىنگە سەنبەۋ سەبەبىنەن كەمسىتۋگە نەمەسە ادىلەتسىز مامىلەگە ۇشىرامايدى.

　　زاڭدى ءدىني قيمىلداردى قورعادى. شينجياڭدا ءىسلام ءدىنى، بۇددا ءدىنى، حريستيان ءدىنى، كاتوليك ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، پراۆوسلاۆيە ءدىنى سياقتى كوپ ءتۇرلى ءدىن بار. ازاماتتاردىڭ قالىپتى ءدىني قيمىلدارى، مىسالى، ناماز وتەۋ، بۇدقا تابىنۋ، ميسسا، ءمىناجات ەتۋ، نوم وقۋ سياقتىلاردىڭ ءبارىن ءدىني ۇيىمدار مەن ازاماتتار وزدەرى ىڭعايلايدى، زاڭنىڭ قورعاۋىندا بولادى، ءارقانداي ۇيىمنىڭ جانە جەكەنىڭ وعان كيلىگۋىنە بولمايدى. جۇڭگو ءىسلام ءدىنى قوعامى ءار جىلى دىنگە سەنەتىن ازاماتتاردى ساۋد ارابياسىنا قاجىشىلاۋعا ۇيىمداستىرادى، قاجىشىلاعاندارعا ەمدەۋ، اۋدارماشىلىق سياقتى جاقتاردا قارجىلاي كومەك كورسەتەدى ءارى قىزمەت وتەۋدى، قامتاماسىزداندىرۋدى ويداعىداي ىستەپ، قاجىشىلاۋ قيمىلىنىڭ حاۋىپسىز، ءتارتىپتى بولۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتەدى. ءار جولعى ۇلكەن ءدىني مەرەكەلەردىڭ بارىندە داعدى بويىنشا ءتۇرلى ءدىني قيمىلدار وتكىزىلەدى. ورازا ايى كەزىندە مۇسىلمانشا اسحانالاردىڭ جۇمىسىن توقتاتۋىن نەمەسە تيجارات جۇرگىزۋىن بۇكىلدەي يەسى ءوزى بەلگىلەيدى، ءارقانداي ۇيىمنىڭ جانە جەكەنىڭ كيلىگۋىنە بولمايدى. جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى كەزىندە جەر - جەردەگى ءدىني قيمىل ورىندارى قىزمەت وتەۋدى، قامتاماسىزداندىرۋدى جانە ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋ شارالارىن كۇشەيتكەندىكتەن، دىنگە سەنەتىن ازاماتتاردىڭ ناماز وتەۋ، ورازا ۇستاۋ سياقتى ءدىني قيمىلدارى ورنىقتى دا ءتارتىپتى بولدى.

　　ءدىني ءبىلىم الۋ جولىن قامتاماسىز ەتتى. مەملەكەت ءىسلام ءدىنى، بۇددا ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، حريستيان ءدىنى سياقتى دىندەردىڭ كلاسسيكالىق كىتاپتارىن كوپ ءتۇرلى ءتىل - جازۋعا اۋدارىپ باسپادان شىعارىپ تاراتتى. «دازاڭجيڭ»، «جۇڭحۋا داۋزاڭ»، «لاۋزى جيچيڭ» سياقتى كولەمدى ءدىني بايىرعى شىعارمالار مەن جازبا ماتەريالدار رەتتەلىپ باسپادان شىعارىلدى، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋداعى جانە 11 ءتۇرلى از ۇلت جازۋىنداعى، سونداي - اق سوقىرلار جازۋى نۇسقاسىنداعى «ءىنجىل» باسىپ شىعارىلدى. قازىرگە دەيىن شينجياڭدا تاراتىلعان از ۇلت جازۋى نۇسقاسىنداعى ءىسلام ءدىنى تۇرىندەگى باسىلىمدار 40 نەشە تۇرگە جەتتى. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋداعى جانە ۇيعۇرشا، قازاقشا، قىرعىزشا سياقتى كوپ ءتۇرلى جازۋ نۇسقاسىنداعى «قۇران كارىم» ، «بۇحاري حاديستەرىنىڭ ناقتى ەستەلىككە الىنعان جاۋھارلارى» سياقتى ءدىني كلاسسيكالىق كىتاپتار اۋدارىلىپ باسپادان شىعارىلدى، حانزۋشا، ۇيعۇرشا 2 ءتۇرلى جازۋداعى جەلىلەس «جاڭا نۇسقاداعى ۋاعىزدار جيناعى» رەداكسيالانىپ، تاراتىلدى. ۇكىمەت ارناۋلى قاراجات ءبولىپ، «قۇران كارىم»، «مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىربايانى»، «مايتري سميت» سياقتى بايىرعى شىعارمالاردى قورعادى جانە رەتتەدى، «قيساسۇل انبيە»، «جينگۋاڭ ميڭجين ەكىنشى بۋماسى»، «مايتري سميت» سياقتى كوپتەگەن ءدىني تۇردەگى بايىرعى شىعارمالار «مەملەكەتتىك باعالى بايىرعى شىعارمالار تىزىمدىگىنە» ەنگىزىلدى. مۇنان تىس، جۇڭگو ءىسلام ءدىنى قوعامى جۇڭگو ءتىلى نۇسقاسىنداعى جانە ۇيعۇر ءتىلى نۇسقاسىنداعى سايتىن اشتى. ءارقانداي ادامنىڭ زاڭدى جولدارمەن ءدىني بىلىمدەردى ۇيرەنۋىنە جانە بىلۋىنە بولادى.

　　ءدىني قيمىل ورىندارىنىڭ قۇرىلعى شارت - جاعدايىن جاقسارتتى. ءدىني قيمىل ورىندارىن زاڭ بويىنشا قورعادى. قاشقار ايتكار مەشىتى، موڭعۇلكۇرە شىڭيوۋ بۇتحاناسى، قۇلجا بايتوللا مەشىتى، حىجيڭ بالعىنتاي حۋاڭمياۋ بۇتحاناسى، حوتان ءجاما مەشىتى، ءۇرىمجى ياڭحاڭ مەشىتى سياقتى مەملەكەتتىڭ جانە شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى تىزىمىنە ەنگىزىلگەن ءدىني قيمىل ورىندارىن ۇكىمەت ارناۋلى قارجى ءبولىپ جوندەدى. ۇزاق جىل جوندەلمەگەن ءدىني قيمىل ورىندارىن ۇكىمەتتىڭ قاتىستى تاراۋلارى «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قالا، اۋىلداردى جوبالاۋ زاڭى» بويىنشا ءارى دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ تىلەگىنە قۇرمەت ەتىپ، قايتادان سالۋ، كوشىرىپ سالۋ، كەڭەيتىپ سالۋ سياقتىلار ارقىلى حاۋىپسىزدىك كومەسكى قاتەرى ماسەلەسىن شەشىپ، قالىپتى ءدىني قيمىلداردىڭ ءساتتى جۇرىلۋىن قامتاماسىز ەتتى. ءدىني قيمىل ورىندارىنىڭ شارت - جاعدايى ۇزدىكسىز جاقسارتىلدى، مەشىتتەردىڭ ىشىندە تۇگەلدەي سۋ، توك، جول، گاز، حابارلاسۋ، راديو - تەلەۆيزيا سياقتى قۇرىلعىلار بار، ەمدەۋ جانە دارى - دارمەك بويىنشا قىزمەت وتەۋ، ەلەكتروندى ەكران، كومپيۋتەر، ەلەكتر جەلدەتكىش نەمەسە اۋا رەتتەگىش، ءورت ءسوندىرۋ جانە ورتتەن ساقتانۋ قۇرىلعىسى، سۋسىنداۋ جابدىعى سەپتەلگەن، جۇما مەشىتتەرىندە تاعى تازالانۋ قۇرىلعىلارى، سۋمەن شايىلاتىن دارەتحانا بار، دىنگە سەنەتىن بۇقاراعا ايرىقشا قولايلىلىق ازىرلەدى.

　　ءىسلام ءدىنى ءدىني وقىتۋشى - قىزمەتكەرلەرىن باۋلۋ جۇيەسىن كەمەلدەندىردى. شينجياڭ جۇڭگو ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانى، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانى، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى مەكتەبى سياقتىلار ارقىلى ءدىني وقىتۋشى - قىزمەتكەرلەردى باۋلىدى. ۇكىمەت 200 ميلليون يۋاننان استام قارجى شىعارىپ، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانىنىڭ جاڭا مەكتەپ اۋماعىن سالىپ، 2017 - جىلى رەسمي پايدالانۋعا بەردى، ىلەدە، سانجىدا، ۇرىمجىدە، تۇرپاندا، اقسۋدا، قىزىلسۋدا، قاشقاردا، حوتاندا 8 بولىمشە شۋەيۋانىن جاڭادان سالدى. شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانىن ورتالىق، ءارقايسى بولىمشە شۋەيۋانداردى تىرەك ەتكەن تاربيەلەۋ، باۋلۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى. ”باعىتتامالى، مولشەر بويىنشا قاجەتكە ساي باۋلۋ“ پرينسيبى بويىنشا باۋلۋ جوسپارىن جاساپ، باۋلۋ نىساناسىن تۇراقتاندىرىپ، ءبىر توپ ءبىرشاما جوعارى ساپالى ءىسلام ءدىنى دارىندىلارىن باۋلىپ، ءىسلام ءدىنىنىڭ اقاۋسىز، ءتارتىپتى جالعاستىرىلۋىن تولىق قامتاماسىز ەتتى. قازىر جۇڭگو ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانى، شينجياڭ ءىسلام ءدىنى شۋەيۋانى جانە ءارقايسى بولىمشە شۋەيۋاندارى جيىنى 4000نان استام ادامدى باۋلىپ شىعاردى.

　　سوڭعى ءسوز

　　تەڭدىك − ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك تالپىنىسى، ۇلتتار تەڭدىگى − جۇڭگونىڭ مەملەكەت قۇرۋداعى ءتۇبىرلى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىرى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى باستان - اياق حالىقتىڭ تەڭدىگى مەن باقىتىن جۇزەگە اسىرۋدى مىندەت ەتىپ، ۇزدىكسىز ىزدەنىس جانە اماليات بارىسىندا ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جۇڭگوشا دۇرىس جولىمەن ءجۇردى، ءار ۇلت حالقى تەڭدىك ۇقىق - مۇددەسىنە شىنايى يە بولدى.

　　جۇڭگو ۇكىمەتى حالىقارالىق ادامدىق ۇقىق شارتى مىندەتىن بەلسەنە امالياتتا ايگىلەپ، ءتۇزىم ابزالدىلىعىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، ءار جاقتىڭ كۇشىن جاپپاي ۇيىستىرىپ، شينجياڭ ىستەرىنىڭ جەدەل دامۋىن پارمەندى جەبەدى. شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتۋ جانە قامتاماسىز ەتۋ سىندى نەگىزگى زاڭ پرينسيبىن ىشكەرىلەي دايەكتىلەندىردى، ۇلتتار بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جاساپ، بىرگە گۇلدەنىپ دامىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ساياسي، ەكونوميكا، قوعام، مادەنيەت سياقتى ۇقىق - مۇددەلەرى شىن مانىندە قامتاماسىز ەتىلدى.

　　ءبىر مەزگىلدەن بەرى حالىقاراداعى ءىشىنارا كۇشتەر جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ءار ۇلتتىڭ تەڭدىك ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋدە كورسەتكەن وراسان زور قۇلشىنىسىن ەلەڭ عۇرلى كورمەي، شينجياڭنىڭ ادامدىق ۇقىق ىستەرىندە قول جەتكىزگەن تاريحي ىلگەرىلەۋشىلىكتەرىن ەلەپ - ەسكەرمەي، شىندىقتى بۇرمالاپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، شينجياڭعا ساياتىن تاقىرىپتاردى ورشەلەنە دابىرا ەتىپ، وسى ارقىلى جۇڭگونىڭ وبرازىنا كۇيە جاعىپ، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگىپ، جۇڭگونىڭ دامۋىن تەجەپ، شينجياڭنىڭ گۇلدەنۋىن، ورنىقتىلىعىن بۇلدىرۋگە ۇرىندى. بۇل شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىن قامتىعان بۇكىل جۇڭگو حالقىنىڭ قاتتى زىعىردانىن قايناتىپ، باتىل قارسىلىعىنا ۇشىراپ قالماستان، حالىقارالىق قوعامداعى ادىلەتتى كۇشتەردىڭ دە جازعىرۋىنا ۇشىرادى.

　　بۇگىنگى تاڭدا شينجياڭ قوعامدىق كەلەلى جاعداي ءۇرتىس ورنىقتى بولعان، ءار ۇلت حالقى تاتۋ بىرگە تۇرىپ، تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرگەن تاريحتاعى ەڭ تاماشا دامۋ مەزگىلىندە تۇر. شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، شينجياڭ بۇكىل ەلمەن بىرگە جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتتى ءارى جاپپاي سوتسياليستىك وسىزاماندانعان مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا ساپارىن باستادى، بۇل اناعۇرلىم زور دارەجەدە، اناعۇرلىم جوعارى ورەدە ءار ۇلتتىڭ تەڭدىك ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتەدى، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى، ءسوز جوق، اناعۇرلىم باقىتتى دا تاماشا بولاشاقتى قارسى الاتىن بولادى.

　　(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 14 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)