تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   ۇيرەنۋ   ›   شولۋ

قان تامىرعا سىڭگەن سەنىم، سارقىلماس كۇش

− سوۆەتتىك رايون رۋحى جونىندە شولۋ

شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لاي شيڭ، ۋ حۇييىڭ

  1921 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ارداگەرلەرى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇردى. 10 جىلدان كەيىن، ماۋ زىدۇڭ ۋاكىل بولعان كوممۋنيستەر جياڭشيدىڭ رۇيجينىندە جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق ۇكىمەتى قۇرىلعاندىعىن جاريالادى، ولار بولاشاق جۇڭگونىڭ تۇقىمىن سەۋىپ، ەل باسقارۋدىڭ ۇلى دايىندىعىن باستادى.

  وسىدان باستاپ سانسىزداعان توڭكەرىستىك اعا بۋىندار ىستىق قانى مەن ءومىرى ارقىلى سەنىمىن بەكەمدەۋ، شىندىققا تالپىنىپ، ناقتى ءىس ىستەۋ، بار پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن ىستەۋ، پاك، كىرشىكسىز بولۋ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، بىرەگەي بولۋعا ۇمتىلۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ سياقتىلاردى باستى مازمۇن ەتكەن سوۆەتتىك رايون رۋحىن سومدادى، ول سوۆەتتىك رايون پەرزەنتتەرىنىڭ قان تامىرىنا سىڭىرىلگەن سەنىمگە اينالدى ءارى جىلدار بارىسىندا ۇزدىكسىز كەڭەيىپ، جالعاسىپ، قىزىل توپىراقتان بۇكىل جۇڭگوعا دەيىن سارقىلماس كۇش بولىپ ۇيىستى.

  (1)

  ”ول بەينە تەڭىز جاعاسىندا تۇرىپ قيىرعا كوز تاستاعاندا، تەڭىز ايدىنىنان جەلكەن اعاشىنىڭ ءدىڭى كورىنىپ كەلە جاتقان كەمە، ول بەينە اسقار تاۋدىڭ شىڭىندا تۇرىپ شالعايعا كوز جىبەرگەندە، شۇعىلاسىن شار تاراپقا توگە شىعىستان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن، ول بەينە انا قۇرساعىندا تۋلاپ جاتقان، تەز ارادا دۇنيەگە كەلەتىن نارەستە“.

  1930 - جىلى ماۋ زىدۇڭ جولداس «ۇشقىننان جالىن قاۋلايدىنى» جازىپ، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ جوعارى ورلەۋىنىڭ تەز ارادا جەتىپ كەلەتىندىگىن عىلمي بولجادى. وسىنىڭ الدىندا قىزىل 4 - ارميانىڭ نەگىزگى كۇشى قات - قابات قورشاۋدى بۇزىپ، وڭتۇستىك جياڭشيدە، باتىس فۋجياندا اينالا سوعىس سالىپ، ورتالىق توڭكەرىستىك بازا قۇرۋدىڭ شىمىلدىعىن اشتى.

  ۋاقىت ارالىعى 90 نەشە جىل بولسا دا، ءبىز ولەڭ سياقتى وسى سوزدەن ونداعى جۇرت تىلەگىن جەلپىندىرەتىن ۇلت ارمانى مەن وزىندىك سەنىم كۇشىن ءالى دە سەزىنە الامىز، بۇل ءبىر ۇلتتىڭ گۇلدەنۋگە بەت الۋىنىڭ تاريحي جاڭعىرىعى.

  مۇرات - سەنىمنىڭ بەكەمدىگى يدەيا - نازارياداعى سەرگەك ويلى بەكىمنەن كەلگەن. كوممۋنيستەردىڭ مۇرات - سەنىم جونىندەگى تالىقپاس تالپىنىسى مەملەكەت پەن حالىققا دەگەن قاراپايىم سۇيىسپەنشىلىگىنەن باستاۋ الىپ قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، ماركسيزمدىك عىلمي نازاريانى اقىلدىق شىنايى مويىنداۋ جاعىنا قۇرىلعان.

  ”جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ نەلىكتەن ىسكەر بولۋى، جۇڭگوشا سوتسياليزمنىڭ نە ءۇشىن جاقسى بولۋى، سايىپ كەلگەندە، ماركسيزمنىڭ جارامدى بولۋىندا!“. سوۆەتتىك رايون كەزىندە ماۋ زىدۇڭ جولداس ۋاكىل بولعان جۇڭگو كوممۋنيستەرى ماركسيزمنىڭ نەگىزگى قاعيداسىن جۇڭگونىڭ ناقتى امالياتىمەن ۇشتاستىرۋعا تاباندى بولدى، ول: ”جۇڭگونىڭ توڭكەرىستىك كۇرەسىنىڭ جەڭىسى جۇڭگوداعى جولداستاردىڭ جۇڭگونىڭ جاعدايىن تۇسىنۋىنە سۇيەنەدى“، - دەدى.

  پارتيا قۇرىلعان 100 جىلدىڭ جاڭا باستاماسىندا تۇرعان بىزدەر سوۆەتتىك رايون رۋحىن اسقاقتاتىپ، ءداۋىر تالابىنا جاۋاپ بەرىپ، امالياتتىق تاجىريبەلەردى قورىتىندىلاپ، ”ەكىنى ۇشتاستىرۋ“ بارىسىندا ماركسيزمنىڭ جۇڭگوشالانۋىن ۇزدىكسىز العا ىلگەرىلەتۋدى ءالى دە قاجەت ەتەمىز −

     ”ماركسيزمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن جۇڭگونىڭ ناقتى امالياتىمەن ۇشتاستىرۋعا، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىمەن ۇشتاستىرۋعا تاباندى بولىپ، ماركسيزممەن ءداۋىردى بارلاپ، ءداۋىردى يگەرىپ، داۋىرگە جەتەكشىلىك ەتىپ، زامانىمىزداعى جۇڭگو ماركسيزمىن، 21 - عاسىر ماركسيزمىن ۇزدىكسىز دامىتۋىمىز كەرەك!

  (2)

  حالىق تىلەگى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ماڭگىلىك ”بازاسى“.

  قانداي كۇش بۇقارانى پارتياعا ىلەسۋگە بەل بۋدىردى؟

  مۇنىڭ جاۋابى، بالكىم، ماۋ زىدۇڭ جولداستىڭ قاراپايىم دا تەرەڭ ويلى سوزدەرىندە جاتقان بولۋى مۇمكىن. 1934 - جىلى ول رۇيجيندە ”بۇقارانىڭ تۇرمىسىنا كوڭىل ءبولىپ، قىزمەت ادىسىنە نازار اۋدارۋدى“ العا قويىپ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بۇقارالىق لۋشيانىن ەگجەي - تەگجەيلى بايىمدادى: ”ناعىز قۇرىش قورعان دەگەن نە؟ بۇقارا، توڭكەرىستى شىن جۇرەك، ادال نيەتپەن قولداپ وتىرعان 10 ميلليونداعان بۇقارا“.

  ءار كۇنى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان وسى جاس ساياسي پارتيا ”بالالاردىڭ وقۋ وقىعىسى كەلەدى، ولارعا مەكتەپ اشىلىپ بەرىلدى مە“، ”قارسىداعى اعاش كوپىر تىم كىشكەنە، جۇرگەن ادام قۇلاپ كەتۋى مۇمكىن، ونى جوندەۋ كەرەك پە، جوق پا“سياقتى بۇقارانىڭ ماڭىنداعى ”ۇساق ىستەردى“ ماڭىزدى ورىنعا قويدى.

  مەيلى ۋاقىت وتكەنىمەن، ”حالىقتى بارىنەن جوعارى قويۋ“ اۋەلگى ماقساتى باستان - اياق وزگەرمەدى.

  ”ءبىز حالىق بۇقاراسىنىڭ كىشكەنە ءىسىن ءوزىمىزدىڭ ۇلكەن ءىسىمىز رەتىندە قاراۋعا تاباندى بولىپ، حالىق بۇقاراسى كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ىستەردەن باستاپ ىستەپ، حالىق بۇقاراسىن ريزا ەتەتىن ىستەردەن باستاپ ىستەپ، حالىقتى باستاپ تاماشا تۇرمىستى ۇزدىكسىز جاراتۋىمىز كەرەك!“. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ءسوزى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ حالىقتى باستان - اياق جۇرەگىنىڭ ەڭ جوعارى تورىنە قوياتىندىعىن جاندى تۇردە شەشىپ ءتۇسىندىردى.

  پاك، كىرشىكسىز بولۋ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ سوۆەتتىك رايوندا بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەگى ەڭ كورنەكتى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. ”سوۆەتتىك رايون كادرلارىنىڭ ستيلى جاقسى، ازىق - تۇلىكتەرىن وزدەرى الا ءجۇرىپ قىزمەت ىستەيدى“ دەگەن تاۋ انىندە سول جىلدارى سوۆەتتىك رايون حالقىنىڭ سوۆەتتىك رايون كادرلارىنىڭ تاماشا ستيلىن جىرلاۋ سەزىمدەرى بەينەلەنگەن.

  اۋەلگى ماقساتتى ورناتۋ وڭاي بولعانىمەن، باستان - اياق ساقتاۋ وڭاي ەمەس. پارتيا حالىق بۇقاراسىنىڭ قولداۋى مەن جاقتاۋىنا يە بولۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، پارتيانىڭ داڭقتى ءداستۇرى مەن تاڭداۋلى ستيلىن تاباندىلىقپەن ساۋلەلەندىرۋ كەرەك.

  ستيلدى دۇرىستاپ، شىرىكتەسۋگە قارسى تۇرۋ، جولبارىستى سوعىپ، شىبىندى قاعۋ، ءتۇزىم تورىن بەرىك توقۋ، شارلاۋدىڭ ”وتكىر سەمسەرىن“ بيىك ءۇيىرۋ، سەنىم نەگىزىن بەرىك بەكەمدەۋ، رۋحاني كالتسيدى تولىقتاۋ... جۇڭگو كوممۋنيستەرى ءجۇز ميلليونداعان حالىقتىڭ بەكىمىن اقتاپ، وپەراتسيا پىشاعىن تالاي رەت قولىنا الىپ، وزىندەگى دەرتتى قىرىپ الىپ تاستاپ، پارتيانى جاپپاي قاتاڭ جونگە سالۋ ارقىلى پاك ستيلدى، دۇرىس سالتتى اسقاقتاتتى، پارتيانىڭ بەكىمىن، حالىقتىڭ تىلەگىن ۇيىستىردى.

  جاڭا تاريحي باستامادا تۇرىپ، پارتيا ىستەرىنىڭ باستان - اياق باياندى گۇلدەنۋىنە قالاي شىنايى كەپىلدىك ەتۋگە بولادى؟

  ”ۇلى قوعامدىق توڭكەرىستە جاڭا جاعداي اشىپ، وزىنە ۇلى توڭكەرىس جاساۋدا الۋەتتەنۋ كەرەك“ − بۇل جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ جاريالاۋى!

  (3)

  جۇڭگو تاريحىنداعى تۇڭعىش بۇكىل مەملەكەت سيپاتىندىق جۇمىسشى - ديقان دەموكراتيالىق بيلىك رەتىندە، جۇڭحۋا سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى 12 سوۆەتتىك ءوڭىردى ءبىر تۇتاس باسقاردى، جالپى جەر اۋدانى شامامەن 400 مىڭ شارشى كيلومەتر، جالپى جان سانى شامامەن 30 ميلليون ادام.

  الايدا اۋىل اراسىنداعى 500 شارشى مەتردەن استام اۋماقتى عانا يەلەپ جاتقان شاعىن تاۋاپحانا تۇتاس قىزىل بيلىكتىڭ جەتەكشى ورگانى بولىپ ورنادى. رۇيجيننىڭ يەپيڭ قالاشىعىنداعى شيە اۋلەتى تاۋاپحاناسىنا بارساڭىز، اعاش تاقتايمەن بولىنگەن 10 نەشە شاعىن بولمەنى كورەسىز، كولەمى شاعىن بولعانىمەن، ەسىمى ەلەڭ ەتكىزەرلىك: ديپلوماتيالىق حالىق القاسى ءبولىمى، ءادىليالىق حالىق القاسى ءبولىمى بار...

  ءدال وسىنداي ماشاقاتتى ورتادا قالىڭ سوۆەتتىك رايونداعى پارتيالى كادرلار ”ءبىرىنشى دارەجەلى قىزمەت“ جاراتۋداي العا باسۋ رۋحىمەن سانالى تۇردە اۆانگارد ۇلگىلىك رولىن سانالى ساۋلەلەندىرىپ، سوۆەتتىك رايوننىڭ ءتۇرلى ىستەرىنىڭ زور دامۋشىلىققا يە بولۋىنا تۇرتكى بولدى.

  تاريحي ماتەريالدا ەستەلىككە الىنۋىنشا، سول كەزدەگى سوۆەتتىك رايونداعى وزىق اۋدانداردىڭ وقۋشىلارىنىڭ وقۋعا ءتۇسۋ سالىستىرماسى %60كە جەتكەن، ال اق رايون اتالعان وقۋ - اعارتۋى ەڭ دامىعان جياڭسۋ ولكەسىندە شامامەن نەبارى %10 بولعان. مۇنان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى بيلىگىنىڭ ساياسي ابزالدىلىعى مەن ءتۇزىم ابزالدىلىعىنىڭ سوۆەتتىك رايون مەزگىلىنەن باستاپ كورنەكتىلەنگەندىگىن كورۋگە بولادى.

  رۇيجيننەن بەيجيڭگە دەيىنگى قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساۋدىڭ قىزىل جەلىسى كوممۋنيستەردىڭ كونە دۇنيەنى اۋدارىپ تاستاۋ، جاڭا جۇڭگو قۇرۋ امالياتىن ساباقتاستىردى. ۇزدىكسىز كۇرەس جاساۋ بارىسىندا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جۇڭگو حالقىن باستاپ، دامىعان ەلدەر نەشە 100 جىل ءجۇرىپ وتكەن ونەركاسىپتەندىرۋ بارىسىن نەشە 10 جىلدا باسىپ ءوتىپ، دۇنيە ءجۇزى جان سانىنىڭ بەستەن بىرىنە جۋىعىن يەلەيتىن جۇڭگودا مۇلدەم كەدەيلىكتى جاپپاي جويىپ، جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىندا جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتتى.

  بۇگىنگى تاڭدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جۇڭگو حالقىن ىنتىماقتاستىرىپ، باستاپ، ەكىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاڭا ەمتيحان تاپسىرۋ جولىنا تاعى قادام تاستادى. ساپار الىس، تەك قانا قاجىرلىلىقپەن شايقاس جاساپ، قاجىماي - تالماي كۇرەس جاساعاندا عانا، ”ءبىرىنشى دارەجەلى قىزمەتتى“ ۇزدىكسىز جاراتۋعا بولادى.

  (4)

  يۇيدۋحى وزەنىنىڭ سۋى بەينە تۋلاعان جۇرەكتەي تولقىن اتا وركەشتەنىپ جاتىر.

  جاسى عاسىردان اسقان، قىزىل ارميا قۇربانىنىڭ جەسىرى دۋان گۇيشيۋ ۇنەمى ءۇيىنىڭ الدىنداعى شاعىن الاڭقىدا وتىرىپ قىستاققا كىرەتىن جولعا قاراي بەرەدى. ”مەن ۇزاسا 3 تە 5 جىلدا ورالامىن، سەن ۇيدەگىلەرگە جاقسى قارا، ورالۋىمدى، ءسوز جوق، كۇت“. كۇيەۋىنىڭ 80 نەشە جىلدىڭ الدىندا ايرىلىسار ساتتە ايتقان وسى ءسوزى ونى عۇمىر بويى سارىلا كۇتتىرگەن ەدى.

  ورتالىق سوۆەتتىك رايوندا عۇمىر بويى وتباسىنداعىلاردىڭ ورالۋىن كۇتكەن حيكايالار كوپتەپ كەزدەسەدى. وڭتۇستىك جياڭشيدە اتى - ءجونى بار قۇربانداردان 108 مىڭنان استامى بار، مۇنىڭ ىشىندە 32 مىڭنان استامى سولتۇستىككە جورىق بارىسىندا ءىز - دەرەكسىز كەتكەن؛ ۇزاق جورىق بارىسىندا ورتالىق قىزىل ارميانىڭ باس ارتقى قورعاۋشى مىندەتىن وتەگەن قىزىل 34 - شىداعى 6000نان استام ادام نەگىزىنەن باتىس فۋجيان پەرزەنتتەرى ەدى، شياڭجياڭ شايقاسىندا بۇكىل شىداعىلار دەرلىكتەي قۇربان بولدى... سوۆەتتىك رايونداعى پارتيالى كادرلار جانە قالىڭ بۇقارا وزىندە بارىن تۇگەل ارناپ، جۇڭگو توڭكەرىسى ءۇشىن زور ۇلەس جانە قۇرباندىق بەرىپ، دۇيىم جۇرتتى تەبىرەنتتى.

  ”ەگەر ءبىز ادامزات ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىگى ەڭ جوعارى كاسىپتى تاڭداعان بولساق، وندا اۋىر جۇك ءبىزدى باسىپ الماس ەدى، ويتكەنى بۇل كوپشىلىك ءۇشىن بەرىلگەن قۇرباندىق...“ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا ماركس بىلاي دەپ جازعان: ”ءبىزدىڭ ىستەرىمىز تىپ - تىنىش كۇيدە قالا بەرگەنىمەن، ءبىراق ول رولىن ماڭگى ساۋلەلەندىرەدى، ال سۇيەك كۇلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان اسىل جاندار كوزدەرىنە ىستىق جاس الاتىن بولادى“.

  حالىقتىڭ باقىتى ءۇشىن جاڭا داۋىردەگى قالىڭ پارتيالى كادرلار وكىنىشسىز ۇلەس قوسۋ جولىندا ”مەن وزىممەن ساناسپاي، حالىقتىڭ ءۇمىتىن اقتايمىن“ دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى: كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدان بەرى قاراي 1800دەن استام پارتيا مۇشەسى، كادر كەدەيلىكتى ازايتۋ ءىسى جولىندا قىمباتتى ءومىرىن ارناپ، ءىس جۇزىندىك ارەكەتى ارقىلى حالىق ءۇشىن بارىن قۇربان ەتۋ سەرتىن امالياتتا ايگىلەدى؛ جەر سىلكىنىسىنە قارسى اتتانۋ، تاسقىنعا قارسى اتتانۋ، ىندەتكە قارسى اتتانۋ سياقتى ىس - تۇتەكسىز سوعىس مايدانىندا قىرۋار كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى اتويلاپ الدا ءجۇرىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ قاھارماندىق ماداق جىرىن جازدى.

  كۇرەس بولعان جەردە قۇربان بەرۋ دە بولادى. ۇلى قۇرباندىقتىڭ استارىندا ۇلى رۋح جاتىر، ۇلى رۋحتا سارقىلماس كۇش - قۋات جاتىر. پارتيامىز 100 جىلدىق كەمەل شاعىنا كەلۋدە توڭكەرىسكە بارىن سالاتىن قۇدىرەتتى رۋحىنا سۇيەنگەن.

  جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى مەزگىلىندە جۇڭگو كوممۋنيستەرى اۋەلگى ماقساتتى، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاپ، سوۆەتتىك رايون رۋحىن جالعاستىرىپ، كوپتەگەن جاڭا تاريحي ەرەكشەلىككە يە ۇلى كۇرەس بارىسىندا، ءسوز جوق، بارلىق ماشاقاتتار مەن كەدەرگىلەردى جەڭىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ جاڭا تاريحي ەپوسىن جازادى.

  (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 29 - كۇنى نانچاڭنان بەرگەن حابارى)

جاۋاپتى رەداكتور : نۇربولات قابىل

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.