− ۇزاق جورىق رۋحى جونىندە شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ چيانچيان
شياڭجياڭدا قاندى شايقاس جۇرگىزدى، ۋجياڭنان كۇشپەن ءوتتى، لۋديڭچياۋ كوپىرىن تارتىپ الدى، قارلى تاۋدان اسىپ، سازدى دالادان ءوتتى ... جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى تاريحى كورمە سارايىندا ”4D + التى جاق“ شومدىرۋ ۇلگىسىندەگى كينوحاناسى كورەرمەندەردى سول جىلدارداعى قىزىل ارميا ۇزاق جورىعىنىڭ شىنايى كورىنىسىنە الىپ كىرەدى.
”ءاربىر ۇرپاق ادامدا ءاربىر ۇرپاق ادامنىڭ ۇزاق جورىق جولى بولادى، ءاربىر ۇرپاق ادامدار وزدەرىنىڭ ۇزاق جورىق جولىن ويداعىداي ءجۇرۋى كەرەك“. كينونىڭ ەڭ سوڭىندا شىققان جازۋلار جان تەبىرەنتەدى، ادامدى جىگەرلەندىرەدى.
80 نەشە جىلدىڭ الدىندا جۇڭگو جۇمىسشى - شارۋا قىزىل ارمياسى جاۋدىڭ وكشەلەي قورشاۋىن، توسقاۋىلداۋىن تالقانداپ، جاڭا جاعداي اشقان ءبىر رەتكى ۇلى ۇزاق ساپاردى اياقتاتتى. بۇگىنگى جۇڭگو كوممۋنيستەرى ۇلى ۇزاق جورىق رۋحىن ەستە بەرىك ساقتاپ، ۇلى ۇزاق جورىق رۋحىن ۇيرەنىپ، ۇلى ۇزاق جورىق رۋحىن اسقاقتاتىپ، جاڭا ۇزاق جورىق جولىن جاقسى باسۋعا بەل بايلاپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىنە ارشىندى قاداممەن بەت الدى.
مۇرات جانە سەنىم
مەيلى قانشالىق حاۋىپتەردى، بوگەتتەردى باستان كەشىرسە دە، ءسوز جوق، گەنەراتوردى بەلگىلەنگەن جەرگە ارقالاپ اپارۋ كەرەك، بۇل بورىش!
1934 - جىلى 10 - ايدىڭ باس شەنىندە ورتالىق قىزىل ارميا ستراتەگيالىق اۋىسۋ جۇرگىزۋگە دايىندالدى. ۇيىم 128 ادامدىق ءبىر كۇشەيتپەلى ليان جىبەرىپ، ورتالىق توڭكەرىستىك اسكەري كوميتەتىندەگى جالعىز تەلەگرامما اپپاراتى مەن 68 كيلوگرام اۋىرلىقتاعى قولمەن اينالدىرىلاتىن ءبىر گەنەراتوردى قورعادى. باستابىندا 8 ادام گەنەراتوردى كەزەكتەسىپ كوتەردى، لياندۇيدەگى جارالانعان جانە ولگەن جاۋىنگەرلەردىڭ بارعان سايىن كوبەيۋىنە ىلەسە، گەنەراتوردى كوتەرەتىن ادام دا بارعان سايىن ازايا ءتۇستى.
مەيلى قانشالىق جاپالى بولسا دا، زىلدەي اۋىر، قىزىل ارميانىڭ ىستىق قانىمەن بويالعان گەنەراتور باستان - اياق تاستالعان جوق. سازدى الاپتان وتەردە كۇشەيتپەلى لياندا تەك 3 ادام عانا قالدى، وسى 3 جاۋىنگەر سوندا دا جابدىقتى يان - انعا امان - ەسەن جەتكىزىپ، اسكەري ءبولىم ينفورماتسياسىنىڭ جەتكىزىلۋىنە كەپىلدىك ەتىپ، ۇيىم تاپسىرعان مىندەتتى ورىندادى.
”ۇزاق جورىق − مۇرات - سەنىمنىڭ ۇلى ساپارى“. باس شۋجي شي جينپيڭ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق جەڭىسىنىڭ 80 جىلدىعىن ەسكە ءتۇسىرۋ جينالىسىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ازابى مول، تاۋقىمەتى كوپ ۇزاق جورىقتا اسقاق مۇرات، بەرىك سەنىم قىزىل ارميانى ۇزدىكسىز العا باسۋعا ىنتالاندىردى جانە جەتەكتەدى.
80 نەشە جىلدان بەرى ۇلى ۇزاق جورىق رۋحى ەشقاشان جوعالعان ەمەس.
جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستان ازاتتىق سوعىسىنا دەيىن، امەريكا جيھانگەرلەرىنە قارسى تۇرىپ، چاۋشيانعا كومەك بەرۋدەن جەر سىلكىنىسىنە قارسى اتتانىپ، اپاتتان قۇتقارۋعا دەيىن، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدان جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋى ىندەتىنە قارسى اتتانۋعا دەيىن... كوممۋنيستەر قالتقىسىز رۋحپەن ايبىنى اسقاق رۋحتىڭ جەڭىس جىرىن جازدى.
جاڭا داۋىردەگى كوممۋنيستەر جاڭا ۇزاق جورىق جولىندا بورىش ارقالاۋدى جازۋدا.
2019 - جىلى سەلگە تاپ بولعاندىقتان، كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ كادرى حۋاڭ ۋىنشيۋدىڭ ءومىرى 30 جاسپەن اياقتادى. قايتىس بولاردان 3 اي بۇرىن ول دوستار شەڭبەرىندە ءوزىنىڭ قىستاقتا تۇرعاندىعىنىڭ ءبىر جىلدىعىن ”مەنىڭ كوڭىلىمدەگى ۇزاق جورىق!“ دەگەن سوزدەرمەن ەسكە ءتۇسىردى.
گۋاڭشيدىڭ لىيە اۋدانىنىڭ بايني قىستاعىندا قىستاقتا تۇراتىن ءبىرىنشى شۋجي مىندەتىن اتقارعان ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتا حۋاڭ ۋىنشيۋ اۋىلداستار ءۇشىن دامىل تاپپاي شاپقىلادى، 88 وتباسىنداعى جيىنى 418 ادامدى كەدەيلىكتەن ارىلۋعا باستادى. قىزمەت ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن، ول جەكە كولىگىن قىزمەت كولىگى ەتىپ، قىستاقتا تۇرعاندىعىنا ءبىر جىل تولعان كۇنى اۆتوكولىكتىڭ باسقان جولى ءدال 25 مىڭ كيلومەتر كوبەيدى.
كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ ساپارىندا 1800دەن استام ادام قۇربان بولدى. ولاردىڭ كوپ ساندىسى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى.
حاۋىپ - قاتەردەن جاسقانباۋ، قۇربان بولۋدان قورىقپاۋ، قيىنشىلىق اتاۋلىنى جويۋ، جەڭىسكە قول جەتكىزۋ − بۇل سەنىمنىڭ كۇشى.
بەتالىس جانە جول
”توپ ايداھار كوشباسشىمەن كوككە ۇشتى، سامعادى، لۋشيان، باعدار انىق بولىپ، جولدى جولعا جالعادى. وڭ مەن سولعا قيسىق كەتسە دەر كەزىندە تۇزەتەر، ەمىن - ەركىن قانات قاعىپ، اسپان ءجۇزىن كۇزەتەر“. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، جۋ دى «زۇن - ي ءماجىلىسى» دەگەن ولەڭ جازىپ، پارتيامىز تاريحىنداعى ءولىم مەن ءومىردىڭ شەشۋشى ساتىندەگى بۇرىلىستى ەسكە الدى.
1935 - جىلى 1 - ايدا زۇن - ي ماجىلىسىندە ماۋ زىدۇڭ بو گۋ، لي دىلاردىڭ اسكەري قولباسشىلىقتاعى قاتەلىگىنە تالماۋ جەرىنە تيەتىندەي تالداۋ جاسادى جانە سىن ايتتى ءارى جۇڭگو توڭكەرىستىك سوعىسىنىڭ ستراتەگيالىق تاكتيكا ماسەلەسى مەن قازىرگى ۋاقىتتا قولدانۋعا ءتيىستى اسكەري باعىتتى اشالاپ ءتۇسىندىرىپ، كوپ ساندى ادامنىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ءماجىلىس، ءىس جۇزىندە، ماۋ زىدۇڭنىڭ پارتيا ورتالىق كوميتەتى مەن قىزىل ارمياداعى باسشىلىق ورنىن تۇراقتاندىردى.
زۇن - ي ءماجىلىسى اشىلعاننان كەيىن، قىزىل ارميا ”چىشۇي وزەنىنەن 4 رەت ءوتىپ، ەگەي ازاماتتاردى جەتىلدىردى“، ”جولبارىستى ەلىكتىرىپ ەتەككە ءتۇسىرىپ، جينشاعا تۇتقيىل شابۋىل جاسادى“... كوپتەگەن جەڭىسكە ىركەس - تىركەس قول جەتكىزدى ءارى ستراتەگيالىق اۋىسۋدىڭ ىرىقتىلىعىنا قول جەتكىزىپ، جاڭا ومىرگە بەت الدى، جەڭىسكە بەت الدى.
ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسى − بەتالىس پەن جولدىڭ جەڭىسى. ۇزاق جورىق بارىسى كوممۋنيستەردىڭ امالياتقا بىرلەستىرىپ، نازاريالىق جاڭالىق جاساۋ، توڭكەرىس جولىن قاراستىرۋ بارىسى بولدى.
100 جىلدان بەرى سان ۇرپاق كوممۋنيست ەرەكشە پاراسات، باتىلدىق ارقىلى جاڭا ۇلى جول اشتى.
1949 - جىلى جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، تاياۋ زاماننان بەرگى 100 نەشە جىلداعى جۇڭگونىڭ كەدەيلىكتەن، دارمەنسىزدىكتەن ارىلا الماعان، باسقالاردىڭ قورلاۋىنا ۇشىراعان ايانىشتى تاعدىرىن ءۇزىلدى - كەسىلدى وزگەرتتى، جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى گۇلدەنۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىتى؛
1978 - جىلى پارتيا 11 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى ءۇشىنشى جالپى ءماجىلىسىنىڭ اشىلۋى جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرگى پارتيا تاريحىندا تەرەڭ مانگە يە ۇلى بۇرىلىستى جۇزەگە اسىرىپ، رەفورما جاساۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ جانە سوتسياليستىك وسىزامانداندىرۋدىڭ ۇلى ساپارىن باستادى؛
پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، پارتيا مەن مەملەكەت ىستەرى تاريحي تابىسقا قول جەتكىزىپ، تاريحي وزگەرىس تۋدىرىپ، جۇڭگوشا سوتسياليزم جاڭا داۋىرگە قادام تاستادى...
جاپا - ماشاقات ادامنىڭ ەركىن شىڭداپ، تابىسقا جەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.
”جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى بارلىعىندا ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، جۇڭگو حالقىن باستاپ جۇڭگوشا سوتسياليزم جولىن اشتى“. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس شۋجيى، مەملەكەت ءتوراعاسى شي جينپيڭ 7 - ايدىڭ 6 - كۇنى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن دۇنيە ءجۇزى ساياسي پارتيالار باسشىلارى كەڭەسىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”تاريح پەن اماليات مىنانى دالەلدەدى ءارى ونان ارى دالەلدەيدى: بۇل جولمەن دۇرىس ءجۇرىپ قانا قالماستان، ىركىلىسسىز جۇرەمىز، ونىڭ ۇستىنە، ءسوزسىز، ورنىقتى جۇرەمىز، جاقسى جۇرەمىز. ءبىز بۇلجىماستان وسى نۇرلى داڭعىل جولدى بويلاپ ءجۇرىپ، ءارى ءوزىمىزدى دامىتامىز، ءارى دۇنيە ءجۇزىن باقىتقا كەنەلتەمىز“.
حالىق جانە بيلىك
1934 - جىلى 10 - ايدا جياڭشيدىڭ يۇيدۋىنداعى 300 مىڭ ادام ءبىر ۇلكەن قۇپيالىقتى بىرگە ساقتادى − ءبىر تۇندە بۇقارا ەسىك تاقتايىن، توسەك تاقتايىن، ءتىپتى، تابىت تاقتايىن كوتەرىپ، بالىقشىلىق كەمەلەرىن ەسىپ كەلىپ، قىزىل ارمياعا كوپىر بولدى؛ تاڭ اتىسىمەن كوپىردى بۇزىپ، جاسىرىنىپ، بارلىعىن قالپىنا كەلتىرىپ قويدى.
4 كۇن قايتالادى، ورتالىق قىزىل ارمياسى نەگىزگى كۇشىنىڭ 86 مىڭنان استام ادامى تۇگەلدەي وزەننەن ءوتىپ بولعانشا جالعاستىردى، الىسقا سوزىلعان ۇزاق جورىققا شىققاندا جاۋلار باستان - اياق ەشتەڭە سەزبەي قالدى.
قىزىل ارميانىڭ جەڭىستى سوعىس جۇرگىزۋىندە حالىق سۇيەنىش بولدى.
گۇيجوۋدىڭ شىچيانىنىڭ كۇننيۋشان تاۋىندا جاۋ ارمياسى بۇقارانى ۇستاپ اكەلىپ ”ەت قالقان“ ەتتى، قىزىل ارميا ولسەدە بۇقاراعا زاقىم كەلتىرمەدى، ولسەدە تۇتقىن بولمادى، شابۋىل دابىلىن قاعىپ، مىلتىقتارىن شاعىپ، قۇزدان سەكىرىپ كەتتى؛
”قىزىل ارميا كەلسە، قارنىمىز تويادى“. رۇيجين قالاسى يۇنشىشان اۋىلىنىڭ بۇقاراسى قىزىل ارميانىڭ ”جۋان جۇدىرىقتاردى سوققاندىعىنا، ەگىستىك جەردى بولگەندىگىنە“، بۇقارانىڭ تۇرمىستاعى قيىنشىلىقتارىن شەشۋىنە كومەكتەسكەندىگىنە العىس جاۋدىردى.
ۇزاق جورىق بارىسىندا قىزىل ارميانىڭ 3 ايەل جاۋىنگەرى حۋناننىڭ رۋچىڭ اۋدانىنداعى شۇي جيەشيۋ كاريانىڭ ۇيىنە قونىپ، كەتەرلەرىندە وزدەرىندە بار - جوعى ءبىر كورپەنىڭ جارتىسىن قيىپ، كارياعا قالدىرىپ كەتتى ...
قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق جولىندا، جاڭا داۋىردەگى ۇزاق جورىق جولىندا سانسىز اسەرلى حيكايالار مىنانى ءتۇسىندىردى: حالىق دەگەنىمىز بيلىك، بيلىك دەگەنىمىز حالىق. جۇڭگو كوممۋنيستەرى باستان - اياق ەڭ قالىڭ حالىقتىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۋاكىلدىك ەتتى، ەشقانداي وزدەرىنىڭ ەرەكشە مۇددەسى بولمادى، بار ىنتا - پەيىلمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋدى شىن مانىندە ورىنداپ، حالىق بۇقاراسىمەن ءومىر - ءولىم ارپالىسىن بىرگە وتكەردى، بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەردى.
”وقۋشىلاردىڭ بولاشاققا باستار شامى بولۋىنا، جۇرەر جولى بولۋىنا، الدارىنىڭ اشىق بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى“. بۇكىل ەلدەگى العاشقى ۇكىمەت اشقان تەگىن وقىتاتىن قىزدار ورتا مەكتەبى − يۇننان ليجياڭ حۋاپيڭ قىزدار جوعارى دارەجەلى ورتا مەكتەبى رەسمي قۇرىلعاننان بەرى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى، مەكتەپ باستىعى جاڭ گۇيمەي 2000عا جۋىق قىز بالانىڭ جوعارى مەكتەپكە وتۋىنە كۋا بولدى. مەكتەپ قۇرىلعان 13 جىلدان بەرى ول ارىپ - شارشاعانىنا قاراماي، كۇن سايىن تىنىم الماي، ۇلى تاۋ قويناۋىنداعى قىز بالالاردىڭ ءومىر ارمانىن نۇرلاندىردى.
”چيڭحاي - شيزاڭ ءۇستىرتى مەنىڭ عىلمي زەرتتەۋىمنىڭ نەگىزى، ءومىرىمنىڭ تياناعى، ءۇستىرت مەديتسيناسىن زەرتتەۋ − مەنىڭ ومىرلىك تالپىنىسىم“. ءون بويىنداعى 14 جەرى مەرتىككەن، ەكى كوزىن شەل باسقان، قۇلاعىنىڭ دابىل جارعاعى تەسىلگەن... كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى، جۇڭگو ينجەنەريا عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ۋ تيان - ي اۋرۋ ازابىنا شىداپ، ۇستىرتكە تاباندىلىقپەن تامىر تارتىپ 50 نەشە جىل شيپاگەرلىكپەن اينالىسىپ، چيڭحاي - شيزاڭ ۇستىرتىندەگى سان مىڭداعان ءومىردى ءۇنسىز قورعادى.
100 جىلدان بەرى كوممۋنيستەردىڭ حالىقتىڭ اناعۇرلىم تاماشا تۇرمىس كەشىرۋى ءۇشىن كۇرەس جاساۋعا بەل بۋعان رۋحاني قاسيەتى ەشقاشان وزگەرگەن ەمەس. جول بويى پارتيا حالىققا سۇيەنىپ سانسىز قيىندىقتاردى، حاۋىپ - قاتەرلەر مەن بوگەتتەردى جەڭىپ، كوپتەگەن دۇنيە كەرەمەتتەرىن جاراتتى.
بۇگىنگى تاڭدا جۇڭگو حالقى ەكىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىن ۋاعىندا جۇزەگە اسىرۋدىڭ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۇزاق ساپارىندا كەلە جاتىر. تاريحتىڭ توعىسۋ تۇيىنىندە تۇرىپ، كوممۋنيستەر الدىڭعىلاردىڭ ىسىنە مۇراگەرلىك ەتىپ، ۇزاق جورىق رۋحىن جالعاستىرىپ، جاڭا ۇزاق جورىق جولىندا جاڭا پاراقتى جالعاستىرا جازادى، جاڭا شۇعىلا اشادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 30 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
