□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى حۋاڭ ليڭيان، جاۋ مەي، ۋاڭ چيميڭ، نيە نيڭ
التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىنداعى جايلىمعا كوز جىبەرسەڭىز، جابايى حايۋاناتتاردىڭ ءتولىن ەمىزىپ جاتقان، ويناق سالعان كورىنىستەرىن كەز كەلگەن جەردەن كەزىكتىرە الاسىز. جاراسىمدى دا كوركەم كورىنىستەر كىسىنىڭ كوڭىلىن تەبىرەنتەدى.
7 - ايدىڭ اياق شەنىندە وسى قورىقتى باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ بەكىتۋىن العان سوڭ، انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى قورىق قىزمەتكەرلەرىنە ىلەسىپ، وسى جۇمباعىن جاسىرعان ءتىلسىم اۋماقتى ىشكەرىلەي ارالاپ، جاقىننان باقىلاۋ جۇرگىزدى جانە ەستەلىككە الدى. ماشينامەن جارىسقان تيبەت جابايى ەسەگى، جول بويىندا جايىلىپ جۇرگەن جورعا بوكەندەر، شىمىر تۇلعالى، اساۋ جابايى قوداستار... قورىقتان كورگەن - بىلگەندەرىمىز ءبىزدىڭ ”ەلسىز ءوڭىر“، ”تىرشىلىك شەكتەلگەن ءوڭىر“ تۋرالى بۇرىنعى تانىمىمىزدى مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى.
ەلسىز وڭىرگە قادام تاستاۋ
شىعىس كۇنلۇن تاۋى مەن چىمانتاع تاۋىنىڭ ارالىعىنداعى ويپاتقا بوي جاسىرعان بۇل قورىق شينجياڭنىڭ شىعىس وڭتۇستىك بۇرىشىنا ورنالاسىپ، چيڭحايمەن جانە شيزاڭمەن ىرگەلەس جاتىر. جاراتىلىستىق شارت - جاعدايى سۇركەيلى، اسقار تاۋلار مەن تەرەڭ شاتقالدار ءبولىپ جاتاتىندىقتان بۇل ارا جۇڭگوداعى 4 ۇلكەن ەلسىز ءوڭىردىڭ ىشىندە اياق باسۋ ەڭ قيىن وڭىرگە اينالعان. قورىق 1983 - جىلى قۇرىلعاننان بەرى، ءۇستىرتتىڭ وسى اۋماعىنداعى جابايى حايۋاناتتاردىڭ مەكەنىن قورعاۋ ءۇشىن، مازاسىن الماۋ ءۇشىن، ادامزات بۇل اۋماققا اياق باسۋدى توقتاتتى.
قورىق باسقارۋ مەكەمەسى تۇرعان كورلا قالاسىنان قورىق اۋماعىنداعى ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنە دەيىن 1100 كيلومەتر، بارۋعا 2 كۇندەي ۋاقىت كەتەدى. ”ءار جولى تاۋعا كىرگەندە كەمىندە 2 اۆتوموبيل بىرگە جۇرەمىز، الدا - جالدا جولدا بىرەر حاۋىپ تۋىلسا، كەز كەلگەن ۋاقىتتا قۇتقارۋعا بولادى“، - دەدى قورىق باسقارۋ مەكەمەسى ۇگىت - تاربيە ءبولىمىنىڭ باستىعى جاۋ شۇيدۇڭ تانىستىرىپ.
جول بويى شىعىسقا قاراي تارتىپ وتىرىپ، مەملەكەت تاس جولىنان بۇرىلىپ، قۇبا ءتۇزدى كەسىپ وتەتىن، شاڭ - توزاڭى اسپانعا شىعىپ جاتاتىن تاستاق جولدان كەيىن تاۋلى وڭىرگە كىردىك، الدىڭعى جاقتا جول جوق ەكەن. اۆتوموبيل دوڭگەلەكتىڭ ىزىمەن يرەلەڭدەي العا باسىپ، تەڭىز دەڭگەيىنەن 4485 مەتر بيىكتىكتەگى امبالاشقان اسۋىنان اسىپ، تاعى 2 ساعاتتان استام جول باسىپ، اقىرى كوزدەگەن جەرىمىزگە جەتتىك.
ەرتەسى ساعات 10دا ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنەن شىعىپ، ەسەكباتتى جايلاۋىن بويلاپ، شىعىسقا قاراي جول الدىق. سولتۇستىكتە چىمانتاع تاۋى بىرتەلەي كەيىن قالىپ، وڭتۇستىك جاقتا قۇم توبەلەر مەن جايلىم قاتارلاسىپ، قارلى تاۋ ارتتا كومەسكىلەنىپ، كوز الدىڭىزداعى كورىنىس كەڭ جايىلىپ سالا بەردى، ءبىز كەڭ دالادا ۇلى تابيعاتتىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتكەندەي سەزىندىك.
”ءۇستىرت ەركەسى“ اتالعان جورعا بوكەن مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى قورعالاتىن حايۋانات، چيڭحاي - شيزاڭ ءۇستىرتى حايۋاناتتار ءوڭىرى جۇيەسىنىڭ تيپتىك ۋاكىلى رەتىندە، ول ولشەۋسىز عىلمي قۇنعا يە، جورعا بوكەن ءۇيىرى دە چيڭحاي - شيزاڭ ءۇستىرتى جاراتىلىستىق ەكولوگياسىنىڭ توتەنشە ماڭىزدى قۇرامداس بولەگى سانالادى. ولاردىڭ ءىز - دەرەگىن تابۋ بۇل رەتكى تىلشىلىك ساپارىمىزداعى ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولاتىن.
”ءۇستىرت ەركەسىمەن“ بەتپە - بەت
جول بويى ۇشتەن - بەستەن توپتاسقان تيبەت جابايى ەسەكتەرى جايلىمعا شاشىراعان مونشاقتاي كورىك قوسىپتى. اۆتوموبيلدى كورگەن ولار توقتاي قالىپ، جابىلا مويىن بۇرىپ، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، حاۋىپتىڭ بار - جوقتىعىن بارلاپ تۇرا قالىسادى. تيبەت جابايى ەسەگىنىڭ تۇلعاسى شىمىر، ماڭدايىنان، ارقاسىنان قۇيرىعىنا دەيىن قوڭىرقاي كەلىپ، جەلبەگەي جامىلىپ العانداي كورىنەدى.
جاۋ شۇيدۇڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: تيبەت جابايى ەسەگىنىڭ ەڭ جوعارى جىلدامدىعى ساعاتىنا 50 كيلومەترگە جەتەدى. زەرتتەۋلەر ماشينامەن جارىسۋ تيبەت جابايى ەسەگىنىڭ ”قاتەردەن بوي تاسالايتىن“ ەرەكشە ارەكەتى ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر، ويتكەنى اۆتوموبيلدىڭ جۇرەتىن جولى تيبەت جابايى ەسەگىنىڭ جايىلاتىن جەرى مەن تىنىعاتىن جەرىنىڭ ارالىعىنا ورنالاسقاندىقتان، ولار وزىنە بەيتانىس نارسەنىڭ جاقىنداعانىن بايقاعاننان كەيىن، جان ۇشىرا شاپقىلاپ جاقىن ماڭداعى حاۋىپسىز اۋماققا جەتۋگە اسىعادى.
كوپ وتپەي، ”ءۇستىرت ەركەسى“ اقىرى كورىندى، 3 ەركەك جورعا بوكەن ءتىلشىنىڭ كوز الدىنا كەلدى، جىنىسىنا ۋاكىلدىك ەتەتىن جورعا بوكەننىڭ ءمۇيىزى كەربەزدەنە كوككە شانشىلىپ تۇر. ولار ادام بالاسىن كورىپ قۇيعىتا جونەلدى. جاۋ شۇيدۇڭنىڭ ايتۋىنشا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 5000 مەتر بيىك وڭىردە جورعا بوكەننىڭ ساعاتتىق جىلدامدىعى 80 كيلومەترگە جەتەدى ەكەن.
ونان ارى جۇرگەنىمىزدە، ءبىر توپ جورعا بوكەن جاس تولدەرىن ەرتىپ، تولدەۋلىك اۋماعىنان دامىلدايتىن جەرلەرىنە بەتتەپ بارادى ەكەن، ۇرعاشى جورعا بوكەندەر اينالاعا قاراپ، توڭىرەگىن بارلاپ كەلە جاتىر. جاۋ شۇيدۇڭ بىلاي دەدى: ”ءار جىلعى 6 -، 7 - ايلار جورعا بوكەندەر تولدەيتىن مەزگىل، قىرۋار ۇرعاشى جورعا بوكەندەر ۇيىرگە تۇسەتىن جەرلەرىنەن كەتىپ، قورىقتىڭ باتىسىنداعى تۋزى كولىنە جينالىپ تولدەيدى. سوندىقتان وسى كەزدەردە جورعا بوكەندەردىڭ كولەمدى ۇيىرلەرىن كەزدەستىرۋ قيىن. دەسە دە، جورعا بوكەندەردىڭ ءبىرازى ءشوبى شۇيگىن، سۋلى ءۇستىرت جەر تاۋىپ تۇرىپ قالادى، ءبىراق سانى كوپ بولمايدى“.
جول بويى قاراقۇيرىقتار كوز الدىمىزدان سەكىرىپ ءوتىپ، تيبەت بوكەندەرى اپپاق، سەمىز قۇيرىعىن جالت ەتكىزىپ، بىزگە قوش ايتىپ جاتتى، ”ۇيىرىنەن“ قۋالانعان ءبىر جابايى قوداس ءارقانداي حايۋاناتتىڭ ءوز مەنشىكتى الابىنا سۇعاناقتىق جاساۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن جول شەتىندە تاپ بەرۋگە دايىن تۇر ەكەن. ءبىز اۆتوموبيلدىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، ”ءۇن شىعارماي“ ءوتىپ كەتتىك، قوداستار تاۋ مەن تاستى جاڭعىرتقان ەكپىنمەن اناداي جەردەگى جوتاعا قاراي دۇركىرەي جونەلدى.
ءۇستىرت ءۇمىت شىراعىن جاقتى
اۆتوموبيلدىڭ ىزىمەن شىعىسقا قاراي جۇردىك، اسقار تاۋداعى جايلاۋدىڭ وسىمدىك جامىلعىلارى جول بويى كەڭ كوسىلىپ كولبەپ جاتتى. اۆتوموبيلمەن 5 − 6 ساعات ءجۇرىپ، 60 − 70 كيلومەتر جول باسقاننان كەيىن، ولشەمدى 2 جۇك قورابىنىڭ كولەمىندەي كوك ءتۇستى بولات تاقتايدان سالىنعان ءۇي − چۋانتوۋ تەكسەرۋ پۋنكتىنە جەتتىك. بۇل دۇنيە جۇزىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك قۇمكول ءشولىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنىڭ ەتەگىنە ورنالاسىپتى، ۇلكەندى - كىشىلى قۇم كولدەر مەن جەر استى ەرەكشە گيدرولوگيالىق گەولوگيا سەبەبىنەن قۇم بۇلاق بولىپ قالىپتاسقاندىقتان، تەكسەرۋ پۋنكتى سونىڭ اتىمەن اتالىپتى. 54 جاستاعى ءاني اسەن مەن 22 جاستاعى ۋارىسجان احىمەت وسى ارانىڭ قورعاۋشىسى ەكەن.
”ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز جابايى حايۋاناتتاردىڭ ارلى - بەرلى قۇيعىتىپ جۇرگەنىن باقىلاۋ، ءبىراق بۇل جەردەن ارى - بەرى وتكەن ادامنىڭ قاراسى كورىنسە بولمايدى“، - دەدى ءاني اسەن ازىلدەپ: ”مەن باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنە قىزمەتكە 10 نەشە جىلدىڭ الدىندا - اق كەلگەنمىن. ول شاقتا سىرتقا شارلاۋعا شىعىپ، ءبىرتالاي ۇزاق جۇرسەك تە جابايى حايۋاناتتاردى كەزىكتىرە المايتىنبىز. بىرنەشە جىلدان بەرى ءبىر جولدا نەشە ون نەمەسە نەشە ءجۇز جورعا بوكەنگە جولىعاتىن بولدىق، كەيدە ءتىپتى قاسقىر، قاراقۇيرىق، جابايى قوداستار باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنىڭ قاقپاسىنىڭ ماڭىن اينالسوقتاپ جۇرەدى“.
قورىق باسقارۋ مەكەمەسى ءۇستىرت ەكولوگيالىق ورتاسى جانە تابيعاتتى قورعاۋ - زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ جەلىلىك ترانسەكتالىق تەكسەرۋ دەرەكتەرىنىڭ كورسەتۋىنشە، 20 جىلدىڭ الدىندا قورىقتاعى جورعا بوكەندەر تولدەيتىن ەڭ ۇلكەن اۋماقتاعى ءۇيىر سانى 20 مىڭعا جەتپەسە؛ 10 جىلدىڭ الدىندا بۇل كورسەتكىش بىرتىندەپ قالپىنا كەلىپ 23 مىڭ بولعان؛ ال بيىل جازدا بۇل سان 35 مىڭعا جەتكەن.
”سوڭعى جىلداردان بەرى قورىقتىڭ شارلاۋ، باسقارۋ سەرپىنىن ارتتىرۋىنا بايلانىستى، قورىقتاعى جورعا بوكەن، جابايى قوداس، تيبەت جابايى ەسەگى سىندى ۇستىرتتەگى تۇياقتى جابايى حايۋاناتتاردىڭ 3 ۇلكەن ءتۇر ءۇيىرىنىڭ سانى جىل سايىن كوبەيىپ، ءبىز جورعا بوكەن ءۇيىرىنىڭ كوبەيۋىنە ءۇمىت ارتتىق. عىلمي زەرتتەۋ، عىلمي تەكسەرۋ قىزمەتىنىڭ ىشكەرىلەي ورىستەتىلۋىنە مەڭزەس، جورعا بوكەننىڭ ەرەكشە سۇركەيلى ورتاداعى ءومىر ءسۇرۋ جۇمباعى مەن كەڭ كولەمدە اۋۋىنىڭ سىرى دا بىرتە - بىرتە اشىلىپ كەلەدى“، - دەدى قورىق باسقارۋ مەكەمەسى ءۇستىرت ەكولوگيالىق ورتاسى جانە تابيعاتتى قورعاۋ - زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شۇي دۇڭحۋا.
