جاڭا داۋىردەگى ورنىقتىلىقتى قورعاۋدىڭ، شەكارانى كۇزەتۋدىڭ قۇرىش قامالىن بەرىك سوقتى
− بيڭتۋان رۋحى جونىندە شولۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى پان يىڭ، حى جۇن
”شىرقاسىمەن اتەشتىڭ نۇرلاندى استى اسپاننىڭ، ءان - كۇيىنە بار ۇلتتىڭ يۇيتيان سازى قوسقان ءۇن“. 71 جىلدىڭ الدىندا ماۋ زىدۇڭ وسى ولەڭدى جازىپ، بەيبىت ازاتتىققا شاتتانا قول جەتكىزگەن، جالىندى تىرشىلىك لەبى قايتا ەسكەن شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىنا اسقاق سەزىممەن كوز جىبەردى.
1954 - جىلى 10 - ايدا پارتيا ورتالىق كوميتەتى جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ شينجياڭدا تۇراتىن اسكەري بولىمدەگىلەرىنىڭ كوپ ساندىلارىنىڭ سول جەردە توپتىق كاسىپ اۋىستىرىپ، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىن ۇيىمداستىرىپ قۇرۋدى ۇيعاردى. بۇل پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەل باسقارىپ، حالىقتى تىنىشتىققا كەنەلدىرۋدەگى ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋى، مەملەكەتتىڭ شەكارا ءوڭىردى جونگە سالۋدى نىعايتۋداعى ماڭىزدى جالپى جوباسى، ول جاڭا جۇڭگونىڭ تىڭ يگەرىپ، شەكارانى كۇزەتۋدەگى جاڭا تاراۋىن اشتى.
وسىدان كەيىن، وتاننىڭ جەر - جەرىنەن كەلگەن ادامدار جەرگىلىكتى ورىنداعى ءار ۇلت كادر - بۇقاراسىمەن بىرگە بيڭتۋان ىستەرىنىڭ دامۋ اعىنىنا لەك - لەگىمەن قوسىلدى. 60 نەشە جىلدىق كۇرەس ساپارىندا بيڭتۋان ۇلاندارى قىزىل قان تامىردى ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ، پارتيامىزدىڭ، ارميامىزدىڭ داڭقتى ءداستۇرىن باستان - اياق جالعاستىرىپ، ساۋلەلەندىرىپ، ”وتاندى قىزۋ ءسۇيۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەۋدى“ وزەك ەتكەن بيڭتۋان رۋحىن بىرتىندەپ قالىپتاستىرىپ، شەكارا وڭىردە قۇمدى ءشولدى جاسىل القاپقا اينالدىرۋ، قۋاڭ ءتۇزدى مەكەنگە وزگەرتۋدەي ءومىر كەرەمەتىن جاراتتى، شينجياڭنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتۋگە، ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتۋگە، قوعام ورنىقتىلىعىن قورعاۋعا، مەملەكەتتىڭ شەكارا قورعانىسىن بەكەمدەۋگە وشپەس تاريحي ۇلەس قوستى.
2020 - جىلى 9 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ 3 - رەتكى ورتالىقتىڭ شينجياڭ قىزمەتى جونىندەگى اڭگىمە ماجىلىسىندە ماڭىزدى ءسوز سويلەپ، بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ۇلت رۋحى مەن ءداۋىر رۋحىن اسقاقتاتىپ، توراڭعى رۋحىن جانە بيڭتۋان رۋحىن امالياتتا ايگىلەپ، ءار دارەجەلى كادرلاردى جاڭا داۋىردە شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋعا، شەكارا وڭىرگە ۇلەس قوسۋعا ىنتالاندىرۋ كەرەك“.
تيانشاندا تىڭ يگەرىپ، جياڭناندى قايتا تۇلعالادى
− قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساپ، ۇلى ءىس جاراتتى
”سەندەردىڭ قازىر سوعىستىق قارۋلارىڭدى ساقتاي تۇرىپ، ءوندىرىس - قۇرىلىس قارۋىن قولدارىڭا الۋلارىڭا بولادى. وتاننىڭ شارۋاسى شىعىپ، سەندەردى شاقىرۋدى قاجەت ەتكەن كەزدە مەن سەندەرگە سوعىستىق قارۋدى قايتادان قولعا الىپ، وتاندى قورعاۋعا بۇيرىق بەرەمىن“. شينجياڭ بيڭتۋان اسكەري تىڭ يگەرۋ مۇراجايىندا ماۋ زىدۇڭنىڭ سول جىلدارى شينجياڭداعى 100 مىڭنان استام وفيتسەر - اسكەرگە تۇسىرگەن سول جەردە كاسىپ اۋىستىرۋ بۇيرىعى كورنەكتى جەرگە قويىلىپتى.
سول كەزدە شينجياڭدا قايتا كوركەيتەر سالا كوپ بولاتىن، وندىرگىش كۇش دەڭگەيى تومەن، ءوندىرىس ءتاسىلى مەشەۋ، حالىقتىڭ تۇرمىسى تىم ناشار بولاتىن. ءوندىرىستى دامىتىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ بىرىنشىدەن كەدەي، ەكىنشىدەن اق بولۋداي مەشەۋ بەت - بەينەسىن وزگەرتۋ شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى قۇرىلعان باستاپقى تۇستا ءدوپ كەلگەن ”قيان - كەسكى شايقاس“ بولدى.
”جيڭگاڭشاندا ومىرگە كەلىپ، ناننيۋاندا ەسەيىپ - ەرجەتىپ، اينالا ۇرىس سالىپ، نەشە 10 مىڭ شاقىرىم جول باسىپ، تيانشاندا تىڭ يگەردىم“. شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنىڭ ىرگە قالاۋشىسى ۋاڭ جىن جياڭجۇن وفيتسەر - اسكەرلەردى باستاپ ناننيۋان رۋحىنا مۇراگەرلىك ەتىپ، اسقاقتاتىپ، ”حالىقپەن مۇددە تالاسپاۋ“ پرينسيبىن نەگىزگە الىپ، قۇبا ءتۇز، قۇمدى شولگە جايعاسىپ، جەلدىڭ ءوتى، سۋدىڭ شەتى بولعان ءتىس شۇقىر قىلتاناق شىقپايتىن جەردە اتام زاماننان بەرگى قۋاڭ تۇزدە دابىرالى زور ءوندىرىس ناۋقانىن ورىستەتىپ، ءبىر ەگىن، مال شارۋاشىلىق تۋان الاڭىن شىنىمەن دە جوقتان بارلىققا كەلتىرىپ قۇرىپ شىقتى.
اشتى، كەرمەك سۋ ءىشىپ، جەر كەپەدە تۇرىپ، قول، ارقا كۇشتەرىنە سۇيەنىپ ارىق قازىپ سۋ باستاپ، تىڭ يگەرىپ ەگىنجاي سالىپ، كيەر كيىمدى، ىشەر استى ۇنەمدەپ، قۇر قولمەن شاڭىراق كوتەردى... العاشقى توپتاعى بيڭتۋاننىڭ اسكەري تىڭ يگەرۋشى جاۋىنگەرلەرى شينجياڭنىڭ العاشقى ءجىبىن ءيىردى، العاشقى كەزدەمەسىن توقىدى، العاشقى قانتىن شىعاردى.
شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنىڭ 8 - شىسى تۇرعان شىحىزى قالاسى باستاپتا قۇبا ءتۇز، تەك بىرنەشە كەرۋەن ساراي مەن نان ساتاتىندار عانا بار جەر ەدى، كوپ وتپەي بيڭتۋاندىقتاردىڭ ءوزى ورىن تاڭداعان، جوبالاعان، سالعان تۇڭعىش قالا ەڭسە كوتەردى.
”ورمان بەلدەۋى نەشە مىڭ شاقىرىمعا جەتتى، تاريحي قۋاڭ ءتۇز قۇنارلى اتىزعا اينالدى؛ توعان سۋى جوڭكىلە اقتى، قىزىل تۋ جاسىل القاپتا جەلبىرەدى؛ اۆتوكولىكتەر اعىزا زىمىرادى، ماقتا مەن استىق تاۋ توبە بولىپ ءۇيىلدى...“. 20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا «شەكارا ءوڭىردىڭ كوركەمدىگى جياڭنانداي» دەگەن ءان شينجياڭداعى بيڭتۋاندىقتاردىڭ ۇلى باستاماسىن چاڭجياڭنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنە كەڭىنەن تاراتتى.
كورىكتى تارىم وزەنى جاعاسىندا ”تارىم وزەنىندەگى 5 بويجەتكەننىڭ“ قاھارمان ىزگى ىستەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جىرلانۋدا؛ ۋاڭ جىن داڭعىلى، 359 - داڭعىلى، ناننيۋان داڭعىلى، اسكەري تىڭ يگەرۋ داڭعىلى... شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنىڭ 1 - شىسى تۇرعان جەر ارال قالاسىنىڭ كوشەسىندەگى ءداۋىر ەستەلىگى، شارۋاشىلىق قۇرۋ رۋحى اتىمەن اتالعان جولدار ۇمىتىلماس كۇرەس جۇرگىزۋ جىلدارىن بايانداپ، ۇرپاقتاردى اسەرلەندىرۋدە جانە ىنتالاندىرۋدا.
ءشول دالاعا تامىر تارتىپ، ۇلەس قوسا العا ىلگەرىلەدى
− ”توراڭعى رۋحى“ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستى
تيانشان الابىندا بيڭتۋاندىقتار بار جەردە جاسىل القاپ بار. بيڭتۋاندىقتار ءشول دالاداعى توراڭعى ىسپەتتى مەيلى ورتا قانشاما ماشاقاتتى بولسا دا، قايسارلىقپەن تامىر تارتىپ، ءبىر ءوڭىردى جاسىل جەلەكپەن كومكەردى.
شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 14 - شىسى 47 - تۋانىنىڭ جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى حوتانعا شەرۋ تارتۋ ەسكەرتكىش سارايىندا تالاي - تالاي تاريحي ماتەريالدار، مادەني ەسكەرتكىشتەر ءبىر ۇرپاق ساقا اسكەرلەردىڭ جان جۇيەنى ەلجىرەتەتىن ىزگى ىستەرىن بايانداپ تۇر.
1949 - جىلى 12 - ايدا جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى 1 - دالالىق سوعىس ارمياسى 1 - بيڭتۋان 2 - جۇن 5 - شى 15 - تۋانىنداعى 1803 وفيتسەر - اسكەر شينجياڭنىڭ اقسۋىنان جولعا شىعىپ، حوتاندى ازات ەتىپ، ساقىلداعان ايازدا ”ءولىم تەڭىزى“ تاكلامان شولىنەن جاياۋ كەسىپ ءوتىپ، 18 كۇندە شولدە 1580 شاقىرىم جول باسۋداي كەرەمەت جاراتتى.
وسىدان كەيىن، وسى توپ ساقا اسكەرلەر ءشولدىڭ جيەگىنە ءومىر بويى تامىر تارتىپ، ءوندىرىس قۇرىلىسىنا ات سالىسىپ، ءومىرىن ۇرپاقتارعا ارنادى، ”توراڭعى رۋحى“، ”قۇم تەڭىزىندەگى ساقا اسكەرلەر رۋحى“ سانسىزداعان جاس ۇرپاقتاردى اسەرلەندىردى، شابىتتاندىردى.
بيڭتۋاندىقتار مۇرات - سەنىمدى بەكەمدەپ، تاڭداۋلى ءداستۇردى جالعاستىرىپ، ۇرپاقتار بويى ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزدى.
20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارى شاڭحايلىق زيالى جاس لي مىڭتاۋ حۋاڭپۋجياڭ وزەنى جاعاسىنان بيڭتۋاننىڭ 6 - شىسىنا كەلىپ، جۇڭگو مەن موڭعۇليانىڭ شەكاراسىنداعى بايتىك تاۋى مال فەرماسىندا ”جالاڭ اياق شيپاگەر“ بولدى، جاپالى دا يەن دالاداعى مال شارۋاشىلىق رايوندارىن ۇزاق جىلدار بويى اتپەن ارالاپ، جەرگىلىكتى ورىنداعى مالشىلاردى ەمدەپ، ولارعا ءدارى - دارمەك جەتكىزىپ، بۇكىل ءومىرىن جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەمدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ ىستەرىنە ارنادى.
جۇڭگو ينجەنەريا عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى چىن شۋەگىڭ وسى ارادا ءوسىپ - ونگەن ”بيڭتۋاننىڭ 2 - ۇرپاعى“، بيڭتۋاندىقتاردىڭ كەتپەن ىستەتىپ جاپالى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋداي ءوندىرىس ءتاسىلىن اياقتاتۋ ءۇشىن، ول نەشە 10 جىلدى ءبىر كۇندەي وتكىزىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارى تەحنيكاسىن زەر سالا زەرتتەپ، ۇجىمدى باستاپ 2 ۇرپاق جارعاق جاتقىزىپ تۇقىم ءسىڭىرۋ ماشيناسىن زەرتتەپ شىعىپ، 2 رەتكى تەحنيكالىق توڭكەرىستى جۇزەگە اسىرىپ، شينجياڭ بيڭتۋانىنىڭ ماقتا وندىرىسىندەگى ساپالىق قارىشتاۋىن جۇزەگە اسىرۋىنا دەم بەردى.
...
مىنە وسىلاي، بيڭتۋاندىقتار ۇلگىلەردىڭ بويىنان العا باسۋ قوزعاۋشى كۇشىن قابىلداپ، جاپالى قۇلشىنىس، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەۋ بارىسىندا سۇبەلى جەتىستىككە قول جەتكىزدى. نەشە ۇرپاقتىڭ كۇرەس جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسىندا، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنىڭ جالپىلىق ناقتى قۋاتى ۇزدىكسىز زورايىپ، شينجياڭ ونەركاسىبىنىڭ ماڭىزدى نەگىز قالاۋشىسى بولىپ عانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. تيانشان الابىندا اتامزاماننان بەرگى قۋاڭ تۇزدە بيڭتۋاندىقتار ادامزاتتىڭ دامۋ كەرەمەتىن جاراتتى.
وتاندى قىزۋ ءسۇيىپ، قورعاۋشى بولۋعا پەيىل بولدى
− وتباسى، وتان سۇيىسپەنشىلىگىمەن ”ۇلى قورعان“ ورناتتى
وتباسى − ەڭ كىشكەنە مەملەكەت، مەملەكەت − سان ميلليونداعان وتباسى. وتباسى، وتان سۇيىسپەنشىلىگى تالاي ۇرپاق بيڭتۋاندىقتاردىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالادى.
مەملەكەت جەرىنىڭ تىنىشتىعىن ءۇن - ءتۇنسىز قورعاۋدان بۇيرىقتى ەستي سالا دەرەۋ ارەكەتتەۋگە، قارۋلى ساقشى اسكەري بولىمىمەن جانە ءار ۇلت بۇقاراسىمەن قول ۇستاسا زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك قىلمىسقا سوققى بەرۋگە، قوعام ورنىقتىلىعىن قورعاۋعا دەيىن، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى ءارى اسكەر، ءارى حالىق بولۋعا، ەڭبەك پەن قارۋ - جاراقتى ۇشتاستىرۋعا، اسكەر مەن حالىقتى بىرىكتىرۋگە تاباندى بولىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن شينجياڭنىڭ قوعامدىق ورنىقتىلىعىن قورعاۋ بارىسىندا ەرەكشە رول اتقاردى، توپ - توپ وزات تۇلعالار جارىققا شىقتى.
”7 - شىلدە وردەنىنىڭ“ يەگەرى ۋي دىيوۋ بيڭتۋان 9 - شىسى 161 - تۋانىنىڭ قىزمەتكەرى، 1964 - جىلدان باستاپ 50 نەشە جىلدان بەرى ساربۇلاق ساحاراسىنىڭ قويناۋىندا ەلسىز جەردەگى شەكارا لەنياسىندا شەكارانى مىندەتتى كۇزەتىپ، باسقان جولى 200 نەشە مىڭ كيلومەتردەن اسىپ، باتىس سولتۇستىك شەكارا لەنياسىنداعى ”ءتىرى شەكارا بەلگىسى“ دەپ اتالدى.
بيڭتۋان 10 - شىسى 185 - تۋانىنىڭ قىزمەتكەرى ما جۇن - ۋ مەن ايەلى جاراتىلىستىق شارت - جاعدايى ناشار ورتادا قاراۋىلحانانى ءۇيى ەتىپ، 20 نەشە جىلدان بەرى جۇڭگو مەن قازاقستان شەكاراسىندا تاباندىلىقپەن شەكارا كۇزەتتى، سۋدى قورعادى، ورماندى قورعادى. ول ماقتانىشپەن بىلاي دەدى: ”بۇكىل ومىرىمدە ءبىر عانا ءىس ىستەدىم، مەن وتانىم ءۇشىن قورعاۋشى بولدىم“.
ليۋ چياندۇڭ بيڭتۋان 3 - شىسى قاعىلىق 2 - مال فەرماسى 3 - ليانى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى، ول اكەسىنىڭ ءىزىن قۋىپ، بيڭتۋانداعى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك شەكارا ليان - اترەتىندە حالىق جاساقتارى قوسىنى قۇرىلىسىن يگەرىپ، حالىق جاساقتارىن قوداسقا ءمىنىپ شەكارانى كۇزەتۋ شارلاۋىن جۇرگىزۋگە جىل بويى ۇيىمداستىردى ءارى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردى، بۇقارانى باقىتتى تۇرمىس كەشىرۋگە امالدىڭ بارىنشا باستادى.
ولار بيڭتۋانداعى قالىڭ جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ، بۇقارانىڭ ورنىقتىلىقتى قورعاۋ، شەكارانى كۇزەتۋ قىزمەت جاۋاپكەرشىلىگى مەن بورىشىن وتەۋىنىڭ شاعىن بەينەسى، بيڭتۋان رۋحىنىڭ جاندى بەينەلەنۋى.
2014 - جىلى 4 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭدا قىزمەت تەكسەرگەن كەزدە بىلاي دەدى: بيڭتۋان قۇرىلعان 60 جىلدان بەرى قالىڭ كادر مەن جۇمىسشى - قىزمەتكەر شينجياڭنىڭ ءشول دالاسىنىڭ توڭىرەگى مەن شەكارا ءوڭىر جەلىسىنە تامىر تارتىپ، قۇرىلىس ۇلكەن قوسىنى، مىعىم تىرەك، قۇرىش قامال بولۋداي ستراتەگيالىق رولىن ساۋلەلەندىردى.
ءبىر توپ كاسىپ سالاسى بيڭتۋاندا شوعىرلاندى، تالاي - تالاي ءتۇزىم ۇزدىكسىز جاڭالاندى... تاياۋ جىلداردان بەرى شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى رەفورمانى تەرەڭدەتۋدى كۇش سالا ىلگەرىلەتىپ، ءتۇزىلىستىڭ ەرەكشە ابزالدىلىعى مەن دامۋ ومىرشەڭدىك كۇشىن ۇزدىكسىز جارىققا شىعاردى؛ ورگانداردان نەگىزگى ساتىنىڭ تۋان الاڭدارىنا، ليان - دۇيلەرىنە دەيىن، بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنەن كەلگەن كادرلار، كاسىپتىك دارىندىلار جانە ەڭبەككۇشى جاڭا داۋىردەگى بيڭتۋان ىستەرىنە دامىلسىز، ۇزدىكسىز ات سالىسىپ، ورنىقتىلىقتى قورعاۋدىڭ، شەكارانى كۇزەتۋدىڭ قۇرىش قامالى بولعان جاڭا ومىرشەڭدىك كۇش بولىپ توپتالدى.
جاڭا داۋىردەگى بيڭتۋاندىقتار اعا بۋىندار سومداعان قىمباتتى رۋحتى جالعاستىرىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ساپارىندا جاڭا داڭقتى ۇزدىكسىز جازا بەرەدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 11 - كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)
