جاستىق جالىنىمەن بيڭتۋان رۋحىن سومدادى

تيانشان الابىنا تامىر تارتىپ، قۇبا ءتۇز، جاپان دالادا شارۋاشىلىق قۇرىپ، ورنىقتىلىقتى قورعاۋدى، شەكارانى كۇزەتۋدى ماقسات ەتتى

جاستىق جالىنىمەن بيڭتۋان رۋحىن سومدادى

انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ميھىرگۇل عوپۇر

　　جاز بەن كۇز ءولاراسىندا شىحىزى سىندى وسى اسكەري تىڭ يگەرۋ قالاسى وزگەشە باۋرامدىلىعىن ايگىلەپ تۇر. شىحىزى قالاسىنداعى اسكەري تىڭ يگەرۋ مادەنيەت الاڭىنىڭ قارسى جاعىندا شينجياڭ بيڭتۋان اسكەري تىڭ يگەرۋ مۇراجايى جىم - جىرت اسقاق بوي سوزىپ تۇر، ساراي ىشىندەگى سۋرەتتەر، ناقتى زاتتار ادامدارعا بيڭتۋاندىقتاردىڭ قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، تىڭ يگەرىپ، شەكارانى كۇزەتۋدەي اسقاق سەزىمگە تولعان جىلداردان سىر شەرتۋدە.

　　70 نەشە جىلدىڭ الدىندا، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاندىعىنىڭ ساليۋت ءۇنى ىشىندە جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى شينجياڭعا شەرۋ تارتىپ، تيانشان الابىندا شىت جاڭا ءبىر پاراق اشتى. 1954 - جىلى 10 - ايدا پارتيا ورتالىق كوميتەتى جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ شينجياڭدا تۇراتىن اسكەري بولىمدەگىلەرىنىڭ كوپ ساندىلارىنىڭ سول جەردە توپتىق كاسىپ اۋىستىرىپ، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىن ۇيىمداستىرىپ قۇرۋدى ۇيعاردى. بۇل پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەل باسقارىپ، حالىقتى تىنىشتىققا كەنەلدىرۋدەگى ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋى، مەملەكەتتىڭ شەكارا ءوڭىردى جونگە سالۋدى نىعايتۋداعى ماڭىزدى جالپى جوباسى، ول جاڭا جۇڭگونىڭ تىڭ يگەرىپ، شەكارانى كۇزەتۋدەگى جاڭا تاراۋىن اشتى.

　　وسىدان كەيىن توپ - توپ تاڭداۋلى جۇڭحۋا ۇلاندارى جان - جاقتان شەكارا وڭىرگە كەلدى، ولار قالىڭ اسكەري تىڭ يگەرۋشى جاۋىنگەرلەرمەن قول ۇستاسىپ، ءبىر نيەتتە بولىپ، جاستىق جالىندارىن قۇبا تۇزگە، جاپان دالاعا ارناپ، ارەكەتتەرى ارقىلى ”وتاندى قىزۋ ءسۇيۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەۋدى“ نەگىزگى مازمۇن ەتكەن بيڭتۋان رۋحىن سومدادى.

　　بيڭتۋان رۋحى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ رۋحاني شەجىرەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى. 2020 - جىلى 9 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ 3 - رەتكى ورتالىقتىڭ شينجياڭ قىزمەتى جونىندەگى اڭگىمە ماجىلىسىندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ۇلت رۋحى مەن ءداۋىر رۋحىن اسقاقتاتىپ، توراڭعى رۋحىن جانە بيڭتۋان رۋحىن امالياتتا ايگىلەپ، ءار دارەجەلى كادرلاردى جاڭا داۋىردە شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋعا، شەكارا وڭىرگە ۇلەس قوسۋعا ىنتالاندىرۋ كەرەك“.

　　زامان وزگەرگەنىمەن، رۋح ماڭگىلىك بولادى. تالاي ۇرپاق بيڭتۋاندىقتار بيڭتۋان رۋحىن جالعاستىرىپ، قاجىرلىلىقپەن ەڭبەكتەنىپ، شەكارا وڭىرگە تامىر تارتىپ، ءار ۇلت كادرلارىمەن، بۇقاراسىمەن بىرگە وتاندى كوركەيتۋدىڭ، شەكارا ءوڭىردى قورعاۋدىڭ تالاي - تالاي ماداق جىرىن جازدى.

　　سەمسەردى سوقاعا اينالدىرىپ، جاسىل القاپ قالىپتاستىردى

　　حوتان قالاسىنان اتتانىپ، قاراقاش اۋدانىنىڭ اۋىل - قىستاقتارىن باسىپ ءوتىپ، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 14 - شىسىنىڭ 47 - تۋانىنا كەلدىك. ءتىپ - تىك اق تەرەكتەر اسقاق بوي سوزىپ تۇر، شىت جاڭا عيماراتتار رەتتى ورنالاسىپتى، تاپ - تازا جولدار الىسقا سوزىلعان... بۇرىنعى جاپان دالا جاسىل القاپقا اينالعان.

　　”72 جىلدىڭ الدىندا باتىر دا ەر جۇرەك قاھارمان ەگەي قوسىن ءشول جازيرانى ەندەي ءوتىپ، حوتانعا شەرۋ تارتتى. 72 جىلدان بەرى اسكەري تىڭ يگەرۋ ۇلاندارى شەتسىز - شەكسىز قۇم دالاعا ەگىن سالىپ، قۇبا ءتۇزدى قۇنارلى اتىزعا اينالدىردى، قۋ مەديان دالانى جاسىل القاپقا اينالدىردى...“ 8 - ايدىڭ 3 - كۇنى 47 - تۋاننىڭ ساقا اسكەرلەر رۋحى كورمە سارايىندا ءتۇسىندىرۋشى شيا تيان ساياحاتشىلارعا وتكەن - كەتكەندى بايانداۋدا.

　　1949 - جىلدىڭ سوڭىندا اقسۋعا ەندى عانا جەتكەن جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى 1 - دالالىق سوعىس ارمياسى 1 - بيڭتۋان 2 - جۇن 5 - شى 15 - تۋانىنداعى 1800 نەشە وفيتسەر - اسكەر جاڭا جىل كەلۋدەن بۇرىن حوتاندى ازات ەتۋ بۇيرىعىن تاپسىرىپ الادى. تەز جەتۋ ءۇشىن، وفيتسەر - اسكەرلەر ەڭ جاقىن، ءبىراق ءارى ەڭ جاپالى جولدى − تاكلاماكان شولىنەن جاياۋ كەسىپ ءوتۋدى تاڭدادى.

　　سول جىلى ەڭ ۇلكەنى ەندى عانا 20 جاستان اسقان جاۋىنگەرلەر تاۋلىك بويى سۋىت ءجۇرىپ، قۇمدى بورانعا بوگەلمەي، 790 كيلومەتر شەرۋ تارتىپ، ويىلىپ كەتكەن اياقتارىمەن ”ءولىم تەڭىزىن“ باعىندىردى.

　　بيىل 94 جاستاعى ياڭ شىفۋ سول جىلى تاكلاماكان ءشولىن كەسىپ وتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى. وتكەندەگى ءتۇرلى ميحىناتتار بۇگىنگە دەيىن ونىڭ كوڭىلىندە سايراپ تۇر. ”سۋ جوق بولسا، اتتىڭ ءزارىن ىشەمىز. ولمەسەك عانا، حوتانعا ەڭبەكتەپ بولسا دا بارامىز دەگەن ءبىر عانا سەنىم بولدى!“.

　　1949 - جىلى 12 - ايدىڭ 22 - كۇنى اسىعا كۇتكەن حوتانداعى ءار ۇلت بۇقاراسى ەڭسە كوتەرىپ، ازاتتىققا قول جەتكىزدى. الايدا جاۋىنگەرلەردىڭ بورىشى اياقتاعان جوق ەدى.

　　1952 - جىلى 2 - ايدا ماۋ زىدۇڭ شينجياڭدا تۇراتىن 100 مىڭنان استام وفيتسەر - اسكەرگە سول جەردە كاسىپ اۋىستىرۋ بۇيرىعىن ءتۇسىردى: سەندەردىڭ قازىر سوعىستىق قارۋلارىڭدى ساقتاي تۇرىپ، ءوندىرىس - قۇرىلىس قارۋىن قولدارىڭا الۋلارىڭا بولادى. وتاننىڭ شارۋاسى شىعىپ، سەندەردى شاقىرۋدى قاجەت ەتكەن كەزدە مەن سەندەرگە سوعىستىق قارۋدى قايتادان قولعا الىپ، وتاندى قورعاۋعا بۇيرىق بەرەمىن.

　　سوعىس تۇتىنىنەن ەندى عانا ارىلعان وسى اسكەريلەر شاڭ - توزاڭدارىن قاقپاي جاتىپ ءشول جازيرانىڭ جيەگىنە جول الدى، سەمسەرلەرىن بالقىتىپ سوقا جاساپ، قۇبا تۇزدە تىڭ يگەردى. ”ءبىز سول كەزدە 50 مىڭ مۋ جەر تىڭ اشىپ، 30 مىڭ مۋىن جەرگىلىكتى ورىنداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنا بەردىك. اۋىلداستار سارى توپىراقتى ۋىستاپ، كوزدەرىنە جاس الا ’جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جاساسىن‘ دەپ ايعايلادى“، - دەدى ياڭ شىفۋ ەسكە الىپ.

　　جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسى مەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى، ۇلتتار ىنتىماعى، شەكارا قورعانىسىن بەكەمدەۋ ءۇشىن بيڭتۋان پەرزەنتتەرى وتانعا دەگەن شەكسىز ادالدىقپەن تيانشان الابىنا تامىر تارتىپ، قۇبا ءتۇز، جاپان دالادا شارۋاشىلىق قۇرىپ، جاڭا جۇڭگونىڭ اسكەري كيىم كيمەيتىن، اسكەري اتاق بەرىلمەيتىن، اسكەري جالاقى المايتىن، ماڭگى قورعانىستىق اۋىسۋ بولمايتىن ەرەكشە جاۋىنگەرلەرىنە اينالدى.

　　وسىندا ءومىر بويى قالىپ قالدى. كەيبىرەۋى قازىرگە دەيىن شينجياڭنان ايرىلمادى، كەيبىرەۋى ۇرپاقتارىن شينجياڭدا قالدىردى، ”جاستىق كوكتەمىمدى، بۇكىل ءومىرىمدى ارنايمىن، بۇكىل ءومىرىمدى ۇرپاقتارعا ارنايمىن“ دەيتىن ادال سەرتىن ساقتاۋدا.

　　”جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باستاۋىندا، ورىندالمايتىن ءىس جوق. بارلىق قۇلشىنىسىم تاتيدى، مەن وكىنبەيمىن“، - دەدى ياڭ شىفۋ.

　　تىڭ يگەرىپ، شەكارا قورعاپ، ادالدىعىن ايگىلەدى

　　296 جاماۋ سالىنعان مىناۋ اسكەري ىشىككە 70 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، ونى اسكەري تىڭ يگەرۋشى ساقا جاۋىنگەر ۋاڭ دىميڭ تارتۋ ەتكەن...“ 8 - ايدىڭ 6 - كۇنى شينجياڭ بيڭتۋان اسكەري تىڭ يگەرۋ مۇراجايىنىڭ ءتۇسىندىرۋشىسى ۋاڭ يۋانيۋان ادامدارعا ”ءبىر اسكەري ىشىكتىڭ“ اڭگىمەسىن ايتىپ جاتتى.

　　جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدە بيڭتۋان جاۋىنگەرلەرى تارتا ءىشىپ، قويا جەپ، ۇنەمدەلگەن ءاربىر تيىن اقشانى شينجياڭ قۇرىلىسىنا جۇمسادى.

　　”وسىنداي قىرىق شوقپىت جاماۋ تۇسكەن كيىمدەردىڭ ءوزىن جاۋىنگەرلەر كيۋگە قيمايتىن. اتىز باسىنا ەڭبەككە بارعاندا كيىمدەرىن شەشىپ تاستاپ، ۇستىلەرىنە باتتاستىرا بالشىق جاعىپ جۇمىس ىستەيتىن“. بۇل ىشىك تۋرالى ءسوز بولسا، شينجياڭنىڭ ءوندىرىس - قۇرىلىسىنا ەڭ العاش قاتىناسقان اسكەري تىڭ يگەرۋ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىرى، بيىل 85 جاستاعى حۋ يوۋسايدىڭ كوڭىلى ايرىقشا تولقىپ كەتەدى.

　　تىڭ يگەرۋدىڭ ەڭ جاپالى كەزىندە، جاۋىنگەرلەرگە جىلىنا ءبىر پار جالاڭ كيىم، 3 جىلدا ءبىر پار ماقتالى كيىم تاراتىلدى. كەزدەمە ۇنەمدەۋ ءۇشىن، سول كەزدە تاراتىلعان اسكەري كيىمدەرگە قالتا مەن جاعا سالىنبادى، ءار ادام جىلىنا ءار جاقتان 91.2 يۋان ۇنەمدەپ، شينجياڭنىڭ قۇرىلىسىنا جاردەمگە اتادى.

　　اسكەري تىڭ يگەرۋشى جاۋىنگەرلەر قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ سىندى تاڭداۋلى ءداستۇردى ساۋلەلەندىرىپ، قىرۋار تىڭ جەر اشىپ قانا قويماي، شينجياڭنىڭ تۇڭعىش توپتاعى ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن قۇرىپ، شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا بەرىك نەگىز قالادى.

      تىڭ يگەرۋمەن بىرگە، شەكارانى دا قورعاۋ كەرەك - تى.

　　جۇڭگو جەر اۋدانىنىڭ التىدان ءبىر ۇلەسىن ۇستايتىن شينجياڭ 8 مەملەكەتپەن شەكارالاسادى. جۇڭگونىڭ باتىس سولتۇستىك شەكارا سىزىعىندا اسكەريلەردەن سىرت، بيڭتۋاننىڭ جاۋىنگەرلەرى تۇرادى.

　　57 جىل، جالىنداعان جاستىق شاقتان شاشى كۇمىستەي اعارعانعا دەيىن، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 9 - شىسى 161 - تۋانىنىڭ زەينەتكە شىققان قىزمەتكەرى ۋي دىيوۋ ءار كۇنى شەكارا سىزىعىن بويلاپ ارلى - بەرلى 10 نەشە كيلومەتر جول باسىپ، شەكارا شارلاۋدا جالپى باسقان جولى 200 مىڭ كيلومەتردەن استى.

　　6 - ايدىڭ 29 - كۇنى داڭقپەن ”1 - شىلدە وردەنىن“ العاننان كەيىن، 81 جاستاعى ۋي دىيوۋ پارتيا ۇيىمىنا ايبىندى تۇردە: ”مەن قارا تۇياعىمنان حال كەتكەنشە كۇزەتتە تۇرامىن“ دەپ ۋادە بەردى.

　　جاڭا جۇڭگونىڭ تىڭ يگەرۋ، شەكارا كۇزەتۋ ىستەرىنىڭ شۇعىلالى امالياتى بارىسىندا، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن بيڭتۋاندىقتار پارتيانىڭ ۇندەۋىنە قۇلاق اسىپ، ”وتان ءۇشىن قاراۋىلدا تۇرامىز“ دەيتىن كوكىرەك كەرنەگەن اسقاق جىگەرمەن وتان شەكاراسىن ءۇن - ءتۇنسىز قورعاپ، ەش قارىمجى تالاپ ەتپەي، قالتقىسىز ۇلەس قوسىپ، جان تەبىرەنتەرلىك تالاي - تالاي قاھارماندىق ىزگى ىستەر قالدىردى. بۇلاردىڭ قاتارىندا، بورىكتىلەردەن قالىسپاعان جەلەكتىلەر، ناشار جاراتىلىستىق ورتانى جەڭە وتىرىپ توعان قازعان ”تارىم وزەنىندەگى 5 بويجەتكەن“، ءبيازى ءجۇندى قويدى ءساتتى جەتىلدىرىپ شىققان جۇڭگو ينجەنەريا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ليۋ شوۋرىن، ما جۇن - ۋ، يوۋ لياڭيىڭ، جاڭ يۇڭجيندەر بار... ولار قايسارلىق پەن تاباندىلىق ارقىلى بيڭتۋان رۋحىن جاندى تۇردە ايگىلەدى.

　　ءورىس اشا العا ۇمتىلعان جاڭا ساپاردى باستادى

　　ءىستى باستاۋ قيىن، كۇرەس تابىسقا جەتكىزەدى. تاريح كىتاپتارىن پاراقتاساڭىز، ەندى ازات بولعان كەزدە شينجياڭ بىرىنشىدەن كەدەي، ەكىنشىدەن اق ەكەنىن، بارلىق سالانىڭ تۇرالاپ تۇرعانىن كورەسىز.

　　بايىرعى جاپان دالادا، بيڭتۋان پەرزەنتتەرى توڭكەرىستىك ۇمىتكەرلىك رۋحپەن ءتۇرلى ماشاقات - قيىندىقتار مەن حاۋىپ - قاتەرلەردى، بوگەتتەردى جەڭىپ، قۇر الاقان كۇيى شارۋاشىلىق قۇرىپ، جوقتان بار بولىپ، جاڭا جۇڭگونىڭ تىڭ يگەرۋ، شەكارانى كۇزەتۋ ىستەرىنىڭ بەتىن اشتى. جاراتىلىستىق ورتاسى ايرىقشا ناشار جانە قۇرىلىس تاجىريبەسى توتەنشە كەمشىل جاعدايدا، بيڭتۋاندىقتار قاشاندا ءورىس اشا العا ۇمتىلاتىن رۋحاني كۇيمەن بيڭتۋاننىڭ ءتۇرلى قۇرىلىس جانە رەفورما ىستەرىن ىلگەرى باستىرىپ، شينجياڭنىڭ قازىرگى زامان تاريحىنداعى كوپتەگەن ”بىرىنشىلىكتى“ جاراتتى، ايتالىق، شينجياڭنىڭ العاشقى توپتاعى وسى زامانعى ونەركاسىبى، العاشقى پاراق قاعازى، العاشقى كەسەك قانتى، العاشقى قالامى سياقتىلار.

　　قازىرگى تاڭدا، تىرشىلىك تىنىسىنا تولى نەشە جۇزدەگەن جاساندى شۇراتتار تاكلاماكان، قۇربانتۇڭعىت سىندى ەكى ۇلكەن ءشولدىڭ توڭىرەگىندە بوي كورسەتتى. ارال، تۇمسىق، كوكدالا...، وسىزاماندانعان جاڭا قالالار قۇبا ءتۇز، جاپان دالادا بوي كوتەردى، مىڭنان استام ونەركاسىپ كاسىپورنى تيانشان الابىندا جۇلدىزداي جامىرادى، شىحىزى داشۋەسى، تارىم داشۋەسى سياقتى جوعارى مەكتەپتەر ”تومەنگە تۇسە الاتىن، تۇراقتاپ تۇرا الاتىن، جۇمىسقا جارامدى، جاقسى ىستەيتىن“ جارامدى توپ - توپ دارىندىلار تاربيەلەدى.

　　بۇگىنگى كۇندەرى بيڭتۋاندا 14شى، 170تەن استام ەگىن، مال شارۋاشىلىق تۋان - الاڭى، 2200دەن استام ليان - دۇي بار. نەشە ۇرپاق بيڭتۋاندىقتار اعا بۋىندار قالدىرعان قىمباتتى رۋحاني بايلىققا مۇراگەرلىك ەتىپ جانە ونى ساۋلەلەندىرىپ، بيڭتۋان رۋحىن قانعا ءسىڭىرىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىسپەن توعىستىردى، ونان دا ماڭىزدىسى، بيڭتۋان رۋحىن قازىرگىنى تياناق ەتىپ، بولاشاققا بەت العان جوباعا جازدى.

　　توعىسپالى دامۋ جولىندا، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانى 12 - شىسى ءۇرىمجى قالاسىمەن بىرلەسە دامىدى، 2018 - جىلى 6 - ايدىڭ 22 - كۇنى ءۇرىمجى كەشەندى قورعامالى باجى رايونى رەسمي ىسكە قوسىلىپ، بيڭتۋان مەن جەرگىلىكتى ورىن سەلبەستىگىنىڭ جاڭا امالياتىن باستادى؛ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىندە، بيڭتۋان ”ءبىر تۋان، ءبىر كاسىپورىن ءبىر ليانگە كومەكتەسۋ، ءبىر ورىن، ءبىر تاراۋ ءبىر ليانگە جەتەكشىلىك ەتۋ“ كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ بەتالىسىن العا قويدى، 2019 - جىلدىڭ سوڭىندا بيڭتۋاندا كەدەي تۋان - الاڭدار كەدەيلىك قالپاعىن تۇگەلدەي الىپ تاستادى، كەدەي ليان - دۇيلەر تۇگەلدەي كەدەيلىك تىزىمىنەن شىعارىلدى، كەدەيلەر تۇگەلدەي كەدەيلىكتەن ارىلدى.

　　قازىرگى تاڭدا بيڭتۋاننىڭ جالپىلىق قۋاتى ۇزدىكسىز ۇلعايىپ، ەكونوميكانىڭ جالپى مولشەرى تىڭ ساتىعا كوتەرىلدى. 2020 - جىلى بيڭتۋاننىڭ ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى 290 ميلليارد 514 ميلليون يۋان بولىپ، الدىڭعى جىلداعىدان ％4.5 ارتتى. جالپىلىق ناقتى قۋاتتىڭ ۇزدىكسىز زورايۋىنىڭ استارىندا نەشە ۇرپاق بيڭتۋاندىقتاردىڭ بيڭتۋان رۋحىن امالياتتا ايگىلەگەن جاندى بەينەسى جاتىر.

　　”بيڭتۋان رۋحى بيڭتۋاندىقتاردى قيىندىقتاردان قامال الۋعا، ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋگە، بيڭتۋان ىستەرىنىڭ جاڭا جاعدايىن ۇزدىكسىز اشۋعا ۇيىستىراتىن، ىنتالاندىراتىن جانە جەتەكتەيتىن تۋ، بيڭتۋاندىقتاردىڭ ەڭ باعالى رۋحاني بايلىعى“، - دەدى شىحىزى داشۋەسى پارتكومى ۇگىت ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى، رۋحاني وركەنيەت كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى چيڭ تاۋ.