تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   شينجياڭ حابارلارى

ءشول دالاعا تامىر تارتقاندىعىنا وكىنبەدى، قۇمدى القاپتى جاسىلداندىرىپ، بۇقارانى بايىتتى

− ايگىلى قۇم تىزگىندەۋ مامانى ليۋ ميڭتيڭ جونىندە

  بەتاشار

  شينجياڭداعى ءار ۇلت پەرزەنتتەرىنىڭ ۇزاق ۋاقىت قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساۋ بارىسىندا سومداعان توراڭعى رۋحى مەن بيڭتۋان رۋحى − ۇلت رۋحى مەن ءداۋىر رۋحىنىڭ جاندى بەينەسى، جۇڭگو كوممۋنيستەرى رۋحاني شەجىرەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى. تيانشان الابىندا توراڭعى رۋحى مەن بيڭتۋان رۋحىن ايگىلەيتىن كوپتەگەن تيپتىك ۋاكىلدەر بار، ولار مۇرات جانە سەنىم، تاباندىلىق جانە قايسارلىق ارقىلى اۋەلگى ماقساتتى، بورىشتى امالياتتا ايگىلەپ، شەكاراعا تامىر تارتۋ، شەكاراعا ۇلەس قوسۋ سىندى ءىس جۇزىندىك ارەكەتتەرىمەن ءومىر قۇنىن جەتىلدىرىپ، ءداۋىردىڭ اسەم جىرىن جازدى. بۇگىننەن باستاپ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتى ”توراڭعى رۋحىن جانە بيڭتۋان رۋحىن اسقاقتاتايىق“ ايدارىن اشىپ، ولاردىڭ اسەرلى حيكايالارىن بايانداپ، ولاردىڭ وسكەلەڭ قاسيەتىن سەزىنىپ، جاڭا ساپاردا كوركەم شينجياڭ قۇرۋدىڭ، وتان ارمانىن بىرگە ورىنداۋدىڭ ەكپىندەي ىلگەرىلەۋ كۇشىن تاسقىنداتادى.

□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى شيە حۇيبيان

  8 - ايدىڭ 10 - كۇنى تۇستەن كەيىن اۋا تىمىرسىق ىستىق، باسىن قىراۋ شالعان ءبىر قارت قىزمەت ۇستەلىندە قىزمەت ىستەپ وتىر. ول ايگىلى قۇم تىزگىندەۋ مامانى ليۋ ميڭتيڭ بولاتىن، باسپادان شىعۋ الدىندا تۇرعان ەتتى سۇڭعىلا ەگىمشىلىگى جونىندە جازعان كىتابىنىڭ كوررەكتورلىعىن كورىپ وتىرعانى ەدى.

  ”بۇل كىتاپ باسپادان شىققاننان كەيىن، بۇقارانى ەتتى سۇڭعىلا ەگىمشىلىگى جونىندەگى پايدالانۋ ماتەريالىمەن قامداپ، اناعۇرلىم كوپ ادامدى كىرىستەرىن ارتتىرىپ بايۋعا باستاۋعا بولادى“دەي كەلىپ ليۋ ميڭتيڭ: عالىم رەتىندە، زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىمنەن اناعۇرلىم كوپ ادامنىڭ يگىلىكتەنۋىنە مۇمكىندىك جاسايمىن، - دەدى.

  وسى ۋادەسىن امالياتتا ايگىلەۋ ءۇشىن، 88 جاستاعى ليۋ ميڭتيڭ ەشقاشان كىدىرىپ كورمەدى − لانجوۋدان شينجياڭعا دەيىن ءشول دالاعا تامىر تارتىپ، قۇمدى تىزگىندەۋ ىستەرىنە ءوزىن ارناپ، قۇمدى بوگەيتىن وسىمدىكتەردى زەرتتەپ، ”اجال تەڭىزىنە“ جاسىل جەلەك جاۋىپ، بۇقاراعا ”قۇمنان التىن شايقايتىن“ ءادىس - امال تاۋىپ بەردى...

  ”مەنى وتاننىڭ شەكارا وڭىرىنە بولسەڭىزدەر“

  ۋاقىت سترەلكاسىن 1957 - جىلدىڭ 5 - ايىنا شەگەرسەك، لانجوۋ داشۋەسى بيولوگيا فاكۋلتەتىنەن وقۋ تاۋىسۋ الدىندا تۇرعان ليۋ ميڭتيڭ وقۋ تاۋىسقاننان كەيىنگى قىزمەت ءبولىسى تۋرالى الاڭداپ جۇرگەن بولاتىن. ول شينجياڭعا بارعىسى كەلگەنىمەن، ءبىراق قالىپتى ءبولىس بويىنشا شينجياڭعا بارۋدىڭ مۇمكىندىگى از ەدى.

  وقۋ تاۋىسۋ مەزگىلى جاقىنداعان سايىن ابىرجىعان ليۋ ميڭتيڭ سول كەزدەگى مەكتەپتىڭ جوعارى دارەجەلى وقىتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ياڭ شيۋفىڭعا ءبىر پارشا حات جازادى. حاتتا بىلاي دەپ جازدى: ”وقۋ تاۋىسۋ قارساڭىندا، مەن ۇيىمنان مەنى وتاننىڭ ەڭ جاپالى، ەڭ قاجەت ەتكەن جەرىنە ءبولۋىن باتىل تالاپ ەتەمىن، مەنى وتاننىڭ شەكارا وڭىرىنە بولسەڭىزدەر...“.

  حاتىندا ليۋ ميڭتيڭ ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ كۇشتى، دەنە ءبىتىمىنىڭ شىمىر ەكەندىگىن، جاپالى شارت - جاعدايعا ۇيلەسە الاتىندىعىن جازادى.

  نە ءۇشىن شينجياڭعا بارامىن دەپ باتىل تالاپ ەتەدى؟

  مۇنىڭ باسىن ءبىر جىلدىڭ الدىنداعى پراكتيكا جاساۋ كەشىرمەسىنەن باستاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. 1956 - جىلى ليۋ ميڭتيڭ تارىم وزەنى جاعالاۋىنا كەلىپ پراكتيكا جاسايدى. ”بارعان جەرىم ءارى قاعىر، ءارى ىستىق ەكەن، قۇرت - قۇمىرىسقا دا كوپ، باسقان جەرىمنىڭ بارلىعى نەگىزىنەن قۇمدى، سورتاڭ جەر بولدى“. شينجياڭعا تۇڭعىش رەت اياق باسقان ليۋ ميڭتيڭ تەرەڭ اسەر الادى، سول كەزدە شينجياڭنىڭ شارت - جاعدايى جاپالى بولىپ، راسىندا قۇرىلىس دارىندىلارىن قاتتى قاجەت ەتەتىن. ”مەنى جاڭا جۇڭگو تاربيەلەپ جەتىستىردى، وتاننىڭ ەڭ قاجەت ەتكەن جەرىنە بارۋىم كەرەك“. بۇلاردى ەسىنە العان قاريانىڭ ەمەۋرىنى ءالى دە باتىل ەكەن.

  وسىلايشا ليۋ ميڭتيڭ ارمانداعانىنداي ەندى عانا قۇرىلعان جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ بيولوگيا، توپىراق، قۇمدى ءشول زەرتتەۋ ورنىنا (قازىرگى جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنى) ءبولىنىپ، قۇمدى ءشول وسىمدىكتەرىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى.

      وسى جەردە ول 60 جىلدان استام تاپجىلماي ىستەدى، ءبىر جۇپ رازينكە شاقاي، ءبىر بوقشا ليۋ ميڭتيڭگە سەرىك بولىپ شينجياڭداعى ۇلكەندى - كىشىلى قۇمدى شولدەردىڭ بارلىعىن ارالاپ شىعادى. ول بەينە توراڭعى سياقتى وسى اراعا تەرەڭ تامىر تارتىپ، ءۇنسىز عانا ءوزىنىڭ ءومىرىن ارنادى. ”العاشقى تالعامىم تۋرالى ەشقاشان وكىنگەن ەمەسپىن، ويتكەنى بۇل اراداعى ادامدار مەنى تىپتەن قاجەت ەتەدى“، - دەدى ليۋ ميڭتيڭ.

  قۇمدى بوگەيتىن وسىمدىكتەردى بايقادى، جالپىلاستىردى

  1959 - جىلى جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى قۇمدى تىزگىندەۋ اترەتىن قۇرىپ، ەلىمىزدىڭ قۇمدى شولدەرىنە جاپپاي، جۇيەلى تۇردە ۋنيۆەرسال تەكسەرۋ جۇرگىزدى، ليۋ ميڭتيڭ تارىمنىڭ شىعىسىنا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ اترەتىنە قاتىناسادى ءارى تەكسەرۋ بارىسىندا جىڭعىلدىڭ (”قىزىل جىڭعىل“ دەپ تە اتالادى) جاڭا ءتۇرى − تاكلاماكان جىڭعىلىن بايقايدى.

  جىڭعىل ەلىمىزدىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى ءشول - جازيرالارعا، شولەيتتەنگەن وڭىرلەرگە كەڭىنەن تارالعان وسىمدىك، قۇرعاقشىلىققا، سورعا، جۇتاڭدىققا، جەمىرىلۋگە جانە قۇم باسىپ قالۋعا شىدامدى، ساپ - سارى قۇمداعى ەڭ ومىرشەڭدىك كۇشكە يە ءۇمىت ەدى.

  جىڭعىل ليۋ ميڭتيڭنىڭ نازارىنا ىلىنگەننەن كەيىنگى 20 جىلدان استام ۋاقىتتا ليۋ ميڭتيڭ تاعى دا ياركەن جىڭعىلى، تارىم جىڭعىلى، جينتا جىڭعىلى سياقتى 5 جاڭا ءتۇردى بايقاپ، جۇڭگوداعى جىڭعىل تۇقىمداسىنىڭ تورتتەن ءبىر ءتۇرىنىڭ بايقاۋشىسى جانە اتىن قويۋشىسىنا اينالادى. جىڭعىلدان سىرت، ول باسقا دا قۇمدى بوگەيتىن وسىمدىكتەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، شامامەن 200 ءتۇرلى وسىمدىككە جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزەدى.

  ”جاڭا ءتۇردى بايقاۋ تەك عانا باستاماسى، كەلەسى قادامدا قايتكەندە زور كولەمدە جالپىلاستىرىپ ەگۋ شەشۋشى ءتۇيىن سانالادى“، - دەدى ليۋ ميڭتيڭ. سونان كەيىن ول زەيىن سالا جىڭعىلدىڭ قالامشاسىن جەتىلدىرۋدى جانە ورمان ءوسىرۋدى زەرتتەي باستايدى. قايتا - قايتا تاجىريبە جاساۋ ارقىلى ول جىڭعىلدىڭ ساپالى تۇقىمىن جەتىلدىرۋدى، قالامشا ءوسىرۋ مولشەرىن ءار مۋ جەردە 50 مىڭ تۇپتەن 500 مىڭ تۇپكە جوعارىلاتىپ، قالامشانى وتىرعىزۋدىڭ مۋ باسىندىق ءونىم مولشەرىن 120 مىڭ تۇپكە جەتكىزىپ، دۇنيە ءجۇزى بويىنشا الدىڭعى ورىنعا شىعارادى.

  ىلە - شالا ليۋ ميڭتيڭ تاسقىن سۋدان پايدالانىپ شايىپ، جىڭعىلدى جانە باسقا دا قۇمدى بوگەيتىن وسىمدىكتەردى ەگۋ ءادىس - امالىن بايقايدى ءارى تۇتاس شينجياڭدا جالپىلاستىرادى، جىڭعىل ەگىلگەن جەر اۋدانىن ميلليون مۋعا كوبەيتىپ، قۇمدى ءشول جاعاسىندا جاسىل قالتقى قالىپتاستىرادى. ول ءوزى ىلگەرىندى - كەيىندى حالىقارا، مەملەكەت، ولكە - مينيسترلىك دارەجەلى 28 سيلىق الادى، مۇنىڭ ىشىندە بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ شولەيتتەنۋدى تىزگىندەۋدىڭ 3 ءتۇرلى سيلىعىن ەنشىلەيدى.

  ”قۇمنان التىن شايقاپ“ شارۋالار كىرىسىنىڭ ارتۋىنا دەم بەردى

  قۇمدى ءشول جاسىلداندى، قۇمدى بوران ازايدى، ءبىراق ليۋ ميڭتيڭدى سوندا دا تاعاتسىزداندىرعانى قۇمدى ءشول وڭىرىندەگى بۇقارانىڭ قۇمايتتانۋدىڭ الدىن الۋ، قۇمدى تىزگىندەۋ بارىسىندا يگىلىككە كەنەلە الماۋى ەدى.

  سول ءۇشىن دە كوشپەلى قۇمنىڭ باسىپ قالۋىن توسۋ كەزىندە ليۋ ميڭتيڭ شەرياداعى قۇمدى تىزگىندەۋ پۋنكتىندە جىڭعىل ەتتى سۇڭعىلاسىن جاساندى جولمەن ەگۋ سىناعىن باستايدى. ەتتى سۇڭعىلانىڭ تاعى ءبىر اتى ۇلكەن سۇڭعىلا، ەتتى سۇڭعىلا جىڭعىل تامىرىندا ءوسىپ - ونەتىن قۇمدى شولدەگى قىمباتتى جۇڭگوشا ءدارى - دارمەك ماتەريالى، الايدا ەشقاشان جاساندى جولمەن كوبەيتىلىپ كورىلمەگەن بولاتىن. ليۋ ميڭتيڭ الدىڭعى عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنىڭ سوڭىندا تۇڭعىش رەت سىناق جاساپ تابىسقا قول جەتكىزەدى.

  1995 - جىلى كەريا اۋدانىنداعى قاتىستى تاراۋلار اتاعىن ەستىپ، زەينەتكە شىققان ليۋ ميڭتيڭدى ىزدەپ تاۋىپ، ”قۇمنان التىن شايقاۋدىڭ“ ءادىس - امالىن سۇراستىرادى، ليۋ ميڭتيڭ ءارى - ءسارى بولماستان بۇعان تاباندا ماقۇلدىق بەرەدى.

  ول شەريا قۇمدى تىزگىندەۋ پۋنكتىنەن جەتىلدىرىپ دايىنداپ قويعان 20 مىڭ جىڭعىل قالامشاسىن الىپ، كەريا اۋدانىنىڭ ويتوعىراق اۋىلىنا اكەلىپ، قۇمدى توبەدەن 50 مۋ جەردى تەگىستەپ سىناق اتىزىن جاساپ، جىڭعىلدىڭ تامىرىنا ەتتى سۇڭعىلا ەگۋ سىناعىن باستايدى. 2 جىلدان كەيىن جىڭعىل ەتتى سۇڭعىلاسىن سىناق رەتىندە ەگۋ تابىسقا جەتەدى. شارۋالاردىڭ ەتتى سۇڭعىلانى الاڭسىز ەگۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ ءۇشىن، ليۋ ميڭتيڭ ايەلى مەن بالاسىن ەرتىپ سىناق اتىزىنىڭ باسىندا جاتادى.

  2003 - جىلى ليۋ ميڭتيڭ بۇكىل مەملەكەت بويىنشا ەتتى سۇڭعىلا ەگۋدىڭ ءبىرىنشى تاپقىرلىق پاتەنتىن الادى، ىلە - شالا تاعى دا ەتتى سۇڭعىلانى ”شونەك تارتىپ سەبۋ ارقىلى مول ءونىم الۋدىڭ ءادىسىن“ زەرتتەپ اشادى.

  ”عىلىم - تەحنيكانى سۋىرماعا قۇلىپتاپ قويۋعا بولمايدى“، - دەدى ليۋ ميڭتيڭ. سول ۋاقىتتان باستاپ، ول تەحنيكانى باستان - اياق توڭىرەكتەگى بۇقاراعا اقىسىز جالپىلاستىرادى. 20 نەشە جىلدا ول ۇيعۇر بۇقاراسىنا ەتتى سۇڭعىلا ەگۋدى قولما - قول ۇيرەتەدى.

  ليۋ ميڭتيڭ مەن جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ىلگەرىلەتۋىندە جىڭعىل ەتتى سۇڭعىلاسى بىرتىندەپ بازاردىڭ مويىنداۋىنا يە بولادى. قازىر حوتان ايماعىنداعى ەتتى سۇڭعىلا ەگىمشىلىگىنىڭ كولەمى 500 مىڭ مۋدان اسىپ، مۋ باسىندىق ءونىم مولشەرى ەڭ جوعارى بولعاندا 200 كيلوگرامعا جەتىپ، ەلىمىزدىڭ ەتتى سۇڭعىلاسىنىڭ ماڭىزدى ءوندىرىس جەرىنە جانە جيۋ - تاراتۋ ورنىنا اينالىپ، كوپتەگەن بۇقارا كىرىستەرىن ارتتىرىپ، بايۋ جولىنا ءتۇستى.

  ”قۇمنان التىن شايقاۋ“ شىندىققا اينالدى، ليۋ ميڭتيڭنىڭ اۋەلگى ارمانى جۇزەگە استى، ءبىراق ول ءالى دە بوسقا قاراپ جاتپادى، كىتاپ جازۋدان سىرت، ليۋ ميڭتيڭ تاعى ءبىر قۇمدى شولگە ەگىپ ءونىم بەرەتىن وسىمدىكتى تابۋدى ءۇمىت ەتۋدە...

جاۋاپتى رەداكتور : نۇربولات قابىل

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.