انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى رىن جياڭ، سۇڭ يا - ۋىن
8 - ايداعى سايرام كولى كوك بۇيرا تولقىندانىپ، تۇپ - تۇنىق بولىپ جاتىر. كول جاعاسى كوكوراي شالعىنعا ورانىپ، ورمانى جاپ - جاسىل بولىپ، اسەم سۋرەتتەي كورىنەدى. ”قازىر مەنىڭ كىشكەنە كەزىمدەگىدەن دە كوركەم“. 46 جاستاعى مالشى وۋچيڭ قارشادايىنان كول جاعاسىندا ەسەيىپ - ەرجەتكەندىكتەن، سايرام كولىنىڭ وزگەرىسى كوز الدىنان كەتپەيدى.
”سايرام كولىنىڭ كوگىلدىر ايدىنىنا كوز جەتپەيدى، كوگىلدىر كول بەتى جاسىل گۇلدەي قۇلپىرىپ، كول ىشىندەگى قارلى تاۋدىڭ، ورماننىڭ توڭكەرىلگەن كولەڭكەسى ەرەكشە كوز تارتادى، كوك ءتۇستى مايدا تۇمان قيالىڭدى ۇشتايدى...“ «كوگىلدىر سايرام كولى» اتتى ءان سايرام كولىنىڭ ادامدى ەلىتەتىن كوركەمدىگىن بەينەلەيدى. ومىردەگى مۇنداي كوركەم الاپ ۇلى تابيعاتتىڭ سيى، ونان دا ماڭىزدىسى، ادامداردىڭ قاجىماي - تالماي قۇلشىنا قورعاۋىنىڭ جەمىسى. تاياۋ جىلداردان بەرى بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق دامۋ ۇستانىمىن امالياتتا ايگىلەپ، مال باعۋدى شەكتەۋ، وسىمدىك جامىلعىسىن قالپىنا كەلتىرۋ، قورشاعان ورتانى باقىلاۋ - باسقارۋ بويىنشا زاڭ اتقارۋ تەبىنىن ارتتىرۋ سياقتى ءبىر قىدىرۋ شارالاردى اتقارىپ، سايرام كولىنىڭ اسپانىنىڭ اناعۇرلىم اشىق، سۋىنىڭ اناعۇرلىم تۇنىق، قورشاعان ورتاسىنىڭ اناعۇرلىم كوركەم بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
ءبىر تامشى لاس سۋدىڭ ”تازا كولگە“ قۇيىلۋىنا جول بەرمەدى
”تۇنىق تەڭىز“ دەپ اتالاتىن سايرام كولى زاڭعار تيانشان تاۋىنا ناقىشتالعان ءمولدىر كوك جاقۇت، شينجياڭداعى تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى ەڭ جوعارى، كولەمى ەڭ ۇلكەن اسقار تاۋداعى سۋىق سۋلى كول، سونداي - اق اتلانت مۇحيتتىڭ جىلى، ىلعال اۋا اعىسىنىڭ 7000 كيلومەتر جول باسىپ ەڭ سوڭىندا جەتكەن جەرى، ”اتلانت مۇحيتتىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر تامشى كوز جاسى“ دەگەن اتى بار.
وۋچيڭنىڭ ەسىندە قالۋىنشا، ونىڭ بالا كەزىندەگى سايرام كولىنىڭ ءشوبى شۇيگىن، گۇلدەرى جايناعان، قوزى - لاقتار قالىڭ شالعىندا كورىنبەي قالاتىن. كەيىن كەلە كول بويىنا قونىستانعان مالشىلار بارعان سايىن كوبەيىپ، قوي، سيىر تابىندارى دا بارعان سايىن مولايىپ، ءشوپ بارعان سايىن الاساردى، جايلىم بارعان سايىن تاقىرلاندى. ”كيىز ءۇيدى قالاعان جەرگە تىكتى، لاس سۋدى قالاعانشا توكتى، كول بەتىندە قوقىر - قوقسىق قالقىپ جۇرەتىن بولدى“، - دەپ ەسكە الدى وۋچيڭ.
”سايرام كولىنىڭ تۇنىقتىعىن“ ساقتاۋ كەزەك كۇتتىرمەيدى. 2012 - جىلدىڭ باسىندا سايرام كولىنىڭ وزەكتى قورعاۋ وڭىرىندەگى تابيعي جايلىمدا مال باعۋ شەكتەلدى، ونىڭ اۋماعى 164 مىڭ 500 مۋعا جەتتى. 2014 - جىلى مال باعۋ شەكتەلگەن اۋماق 194 مىڭ 500 مۋعا كەڭەيدى، 2017 - جىلى مال باعۋ شەكتەلگەن اۋماق تاعى 185 مىڭ مۋ ارتتى. 2019 - جىلعا جەتكەندە، جالپى 500 مىڭ مۋ جەرگە مال باعۋ شەكتەلدى، 800 نەشە مالشى وتباسى، 300 مىڭنان استام مال كوشىرىلدى. مال باعۋدى شەكتەۋ، جايلىمنىڭ مال سيىمدىلىعىن تۇراقتاندىرۋ، جايلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ جانە مالشىلاردى وتىرىقتاندىرۋ قىزمەتىن ورنىقتى ىلگەرىلەتۋ... ”سايرام كولىنىڭ تۇنىقتىعىن“ قورعاۋ ارەكەتى جالعاستىرىلدى.
”سايرام كولىن بۇكىل ەلدەگى ەڭ تۇنىق كول ەتىپ قالىپتاستىرۋدا الدىمەن لاستاۋ قاينارىنىڭ كىرۋىن تەجەپ، ءبىر تامشى لاس سۋدىڭ دا سايرام كولىنە اعىپ قۇيىلۋىنا جول بەرمەۋ، كول بەتىندە تىلكىمدەي قوقىر - قوقسىقتىڭ بولۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك“. سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرىن باسقارۋ كوميتەتى بايلىقتى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ماھليار تۇرسىن بىلاي دەپ تانىستىردى: كورىنىس ءوڭىرى لاستاۋ قاينارىن جونگە سالۋ، كولدىڭ ەكولوگياسىن قورعاۋ سياقتى ينجەنەريالاردى كۇش سالا ىلگەرىلەتىپ، وزەن (كول) باستىعى ءتۇزىمىن جاپپاي تياناقتاندىرىپ، كول وڭىرىندە توركوزدەندىرە باسقارۋدى اتقاردى ءارى وسىمدىك جامىلعىسىن قالپىنا كەلتىرۋ، جىرا - جىلعالاردى تىندىرۋ، تاس توسەپ كول جاعاسىن نىعىزداۋ سياقتىلار ارقىلى سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن ءونىمدى قورعادى.
وسىمەن بىرگە بۇراتالا وبلىسى تاعى ”نادام“ ساحارا مەرەكەسىن وتكىزەتىن ورىندى سايرام كولى جاعاسىنان كوشىردى ءارى كولدى اينالدىرا تاس جول سالىپ، كورىنىس ءوڭىرىنىڭ ىشىندەگى دەمالىس ورىندارىن شاعىپ، سايرام كولىندەگى سۋ ءۇستى سەيىل - سەرۋەن كەمەسىنىڭ تيجارات قيمىلىن كۇشىنەن قالدىرىپ، سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ اۋەلگى ەكولوگياسىن كۇش سالا قالپىنا كەلتىردى.
2018 - جىلى سايرام كولىنىڭ سۋ ساپاسى 2 - دارەجەلى كورسەتكىشكە جەتتى، كول سۋىنىڭ تۇنىقتىق دارەجەسى 12 مەترگە جەتىپ، بۇكىل ەلدەگى كولدەردىڭ سۋ ساپاسى كورسەتكىشىندە الدىڭعى ورىندا تۇردى.
ەكولوگيانى بالاسىن ايالاعانداي ايالادى
”قازىر كول جاعاسىندا ءشوپ قاۋلاپ ءوستى، جابايى حايۋاناتتار دا بارعان سايىن كوبەيدى، قورشاعان ورتا بارعان سايىن كورىكتەنىپ، اقىرى بۇرىنعى بەينەسىن تاعى كورە الدىق!“، - دەدى ءادىلعازى مۇقات كۇلىمسىرەي.
ءادىلعازى بۇرىن سايرام كولى بويىنداعى مالشى بولاتىن، 2017 - جىلى سايرام كولىن باسقارۋ كوميتەتى جالپىلىق زاڭ اتقارۋ مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى سىندى جاڭا سالاۋاتقا يە بولدى، سايرام كولىن قورعاۋ قىزمەتىمەن اينالىستى. ”ءبىزدىڭ تالابىمىز جەردە، كول بەتىندە تىلكىمدەي قوقىر - قوقسىقتىڭ بولۋىنا جول بەرمەۋ، قازىر ءبىز كەزىككەن قوقىر - قوقسىقتى تازالاپ تاستايتىن ادەت قالىپتاستىردىق. كورىنىس وڭىرىندەگى ءاربىر قىزمەتكەردىڭ بارلىعى قورشاعان ورتانى قورعاۋشى“، - دەدى ءادىلعازى.
سايرام كولىن باسقارۋ كوميتەتى بايلىقتى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ ينجەنەرى ابدۋالي ابىلەز 2013 - جىلى وسى اراعا كەلىپ قىزمەت ىستەدى. ”جاڭا كەلگەن كەزىمدە بۇل ارادا پالەندەي جاسىل ءشوپ، جايناعان گۇل كورىنبەيتىن، بارلىق جەردە مال تەزەگى شوقايىپ جاتاتىن“. ول بىلاي دەدى: باستاپتا ءىشىنارا مالشىلار ەكولوگيانى قورعاۋ قىزمەتىن تۇسىنبەدى، اۋەلى، قورعاۋ قۇرىلعىلارىن ءبۇلدىرىپ تاستادى. سايرام كولى ”كەلبەتىنىڭ“ قايتا قالپىنا كەلۋىنە، ەكولوگيانىڭ جاقسارۋىنا ىلەسە، مالشىلار ناقتى پايداعا كەنەلدى، ولاردىڭ ەكولوگيانى قورعاۋ تانىمى دا ۇزدىكسىز كۇشەيدى. ”قازىر مالشىلار قۇرىلىس جۇرگىزەتىن نىسانداردى بايقاعان زامان، قورشاعان ورتانى قورعاۋ تاراۋلارىنىڭ بەكىتۋىن العان - الماعاندىعىن ىرىقتىلىقپەن بارىپ سۇرايتىن بولدى“، - دەدى ابىلەز كۇلىمسىرەي.
بار الاپ تۇگەلدەي وزگەردى. 2016 - جىلى مەملەكەتتىك 5A دارەجەلى ساياحات كورىنىس ءوڭىرىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن، ”سايرام كولى شاعىن قالاشىعى“ نىسانى كۇن تارتىپكە كوتەرىلدى. شاعىن قالاشىقتى قايدان قۇرۋ كەرەك؟ بۇراتالا وبلىسى قورشاعان ورتانى قورعاۋ، سۋ - توپىراق، سۋ يگىلىگى، ورمان شارۋاشىلىعى سياقتى جاقتاردىڭ ماماندارىن ۇسىنىس ەتىپ، قايتا - قايتا اقىلداسىپ، ەڭ سوڭىندا سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ سىرتىنان قۇرۋدى ۇيعاردى. قازىر سايرام كولىنەن 3 كيلومەتردەن استام قاشىقتىقتاعى شاعىن قالاشىق العاشقى كولەم قالىپتاستىردى، لاس سۋدى ءبىر جاقتى ەتۋ پۋنكتى، قوقىر - قوقسىقتى ءبىر جاقتى ەتۋ پۋنكتى تەڭ قادامدا سالىندى.
”ءبىز سايرام كولىنە ءوز بالامىزداي مامىلە جاسايمىز“. كورىنىس ءوڭىرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى سايرام كولىن قالاي قورعايتىندىقتارىن وسىلاي بەينەلەدى.
تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدى، باعالى بايلىقتى ۇرپاقتارعا قالدىردى
اقشا بۇلت، كوكبەڭپەك كول سۋى، بيىك قارلى شىڭ... جارقىراعان اسحانا تەرەزەسىنەن الىسقا كوز جىبەرسەڭىز، كوركەم كورىنىستەر كوز الدىڭىزعا كەلەدى.
5 جىلدىڭ الدىندا وۋچيڭ وتباسىنداعى قوي، سيىرىن ساتىپ، ءوزىنىڭ جايلىمىنان كيىز ءۇي تىگىپ، مالشىلار شاتتىعى ساياجايىن اشتى، سول جىلى ءار كۇنى، ەڭ كوپ بولعاندا، 2000 يۋان كىرىس كىرگىزدى. 2018 - جىلى وۋچيڭ كورىنىس وڭىرىندە 3 اسحانا، ءبىر ەرەن بازار اشتى. ”ساياحاتتىڭ قىزعان كەزىندە ءبىر كۇندىك ساۋدادان 20 مىڭ يۋان كىرىس كىرگىزەمىن“، - دەدى وۋچيڭ.
ەكولوگيانى قورعاۋ ارقىلى بيىل 5 - ايدا سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرى مەملەكەتتىك 5A دارەجەلى ساياحات كورىنىس وڭىرلەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
قازىر سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ ماڭىندا تۇرمىس كەشىرىپ جاتقان ەگىنشى - مالشىلاردىڭ اراسىندا وۋچيڭ سياقتى تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدىڭ يگىلىگىن كورگەن ادامدار بارعان سايىن كوبەيدى.
مالشى چيگىبات بۇرىن سايرام كولى جاعاسىنداعى جايلىمدا مال باعاتىن، قازىر بۇراتالا قالاسى چىندەل قالاشىعى كىرگىنجو مال شارۋاشىلىق قىستاعىنا كوشىپ باردى، ول ءار جىلعى جايلىم تولىقتاما قاراجاتىنىڭ ارقاسىندا باعىمشىلىقتى دامىتىپ، قويىنىڭ ءوزىن 300 نەشەگە جەتكىزدى. ”بۇرىن قويدى ساۋداگەرلەرگە ساتقانىمدا ماردىمدى اقشا تابا المايتىنمىن. قازىر كورىنىس وڭىرىندەگى شارۋالار شاتتىعى ساياجايىنا ساتىپ، بۇرىنعىدان كوپ اقشا تاباتىن بولدىم“، - دەدى ول كۇلىمسىرەي.
2020 - جىلى 1 - ايدىڭ 1 - كۇنى «بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ سايرام كولىن قورعاۋ ەرەجەسى» اتقارىلدى. ”«ەرەجە» سايرام كولى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ قورشاعان ورتاسىن قورعاۋ قىزمەتىن جاپپاي ىلگەرىلەتۋگە ماڭىزدى زاڭدىق نەگىز ازىرلەدى“. ماھليار مىنالاردى ءبىلدىردى: ”ءبىز ’تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق‘ ۇستانىمىن ىشكەرىلەي امالياتتا ايگىلەپ، ۇزدىكسىز تۇردە ’ەڭ قاتاڭ قورعاۋدى اتقارۋ، ەڭ اۋەلگى ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ، ەڭ عىلمي دامۋدى جالپىلاستىرۋ‘ پرينسيبى بويىنشا سايرام كولىنىڭ ەكولوگياسىن قورعاۋدىڭ وزەكتى ورنىن كورنەكتىلەندىرىپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدى جانە باعالى بايلىقتى ۇرپاقتارعا قالدىرامىز“.
