− جياۋ يۇيلۋ رۋحى جونىندە شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى جاي جو
1966 - جىلى 2 - ايدا، كولەمدى ادەبي حابار «اۋداندىق پارتكوم شۋجيلەرىنىڭ ۇلگىسى − جياۋ يۇيلۋ» جاريالانىپ، جياۋ يۇيلۋدىڭ اتى سان مىڭداعان وتباسىنا تارالىپ، ول بۇكىل ەلدەگى بارشا جۇرت تەگىس بىلەتىن كوممۋنيستەردىڭ شۇعىلالى تيبىنە جانە بارلىق پارتيالى كادرلاردىڭ قادىرلى ۇلگىسىنە اينالدى.
لانكاۋدا قىزمەت ىستەگەن 475 كۇندە، جياۋ يۇيلۋ لانكاۋ حالقىن باستاپ ”ءۇش زيانكەستى“ جويىپ، جۇمساق تۇڭ اعاشىن ەگىپ، ءومىرى ارقىلى كوممۋنيستەردىڭ ايبىندى ەسكەرتكىشىن تۇرعىزىپ، جارقىراپ نۇر شاشقان، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن ەندەي وتكەن ۇلى رۋحتى − حالىققا جاناسۋ، حالىقتى ءسۇيۋ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جاساۋ، عىلمي تۇردە شىندىققا ۇمتىلۋ، قيىندىققا قارسى اتتانۋ، قالتقىسىز ءوزىن ارناۋ سىندى جياۋ يۇيلۋ رۋحىن سومدادى.
2014 - جىلى 3 - ايدىڭ 17 - كۇنى حىنان ولكەسىنىڭ لانكاۋ اۋدانىندا پارتيانىڭ بۇقارالىق لۋشيان تاربيەسى امالياتتىق قيمىلىنا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جەتەكشىلىك جاساعان باس شۋجي شي جينپيڭ جياۋ يۇيلۋ جولداس ەسكەرتكىش سارايىنا تاعى دا كەلىپ، جياۋ يۇيلۋدىڭ ومىردەگى ىزگى ىستەرىن كوردى. ول بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جياۋ يۇيلۋ رۋحى جيڭگاڭشان رۋحى، يان - ان رۋحى، لەي فىڭ رۋحى قاتارلى توڭكەرىستىك ءداستۇر مەن ۇلى رۋح سياقتى بۇرىن دا، قازىر دە، بولاشاقتا دا باياعىسىنداي پارتيامىزدىڭ قىمباتتى رۋحاني بايلىعى سانالا بەرمەك، ءبىز ودان ماڭگى ۇيرەنۋىمىز كەرەك.
”جانىمدى شۇپەرەككە ءتۇيىپ، جانتالاسا ىستەپ، لانكاۋدىڭ بەت - بەينەسىن وزگەرتۋگە بەل بايلايمىن“
لانكاۋ اۋدانى جياۋ يۇيلۋ جولداس ەسكەرتكىش سارايىنا بارساڭىز، جياۋ يۇيلۋدىڭ ادامدى اسەرلەندىرەتىن كۇرەس سەرتى مەن كوز جۇمارداعى وسيەتى ەڭ الدىمەن كوزىڭىزگە تۇسەدى −
”جانىمدى شۇپەرەككە ءتۇيىپ، جانتالاسا ىستەپ، لانكاۋدىڭ بەت - بەينەسىن وزگەرتۋگە بەل بايلايمىن“.
”كوزىمنىڭ تىرىسىندە قۇم توبەشىكتەردى جونگە سالا المادىم، ولگەن سوڭ دا قۇم توبەشىكتەردىڭ جونگە سالىنعانىن كورگىم كەلەدى“.
1962 - جىلى قىستا لانكاۋ اۋدانى قۇمدى بوران، تاسقىن سۋ، سورتاڭ توپىراق سىندى ”ءۇش زيانكەستىڭ“ اۋىر ازابىن تارتىپ جاتقان بولاتىن. جياۋ يۇيلۋ حاۋىپ - قاتەر الدىندا مىندەت تاپسىرىپ الىپ، كادر - بۇقارانى باستاپ تاسقىننىڭ اعىسىن بارلاپ، جەل وتتەرىن انىقتاپ، كوشپەلى قۇمدى تەكسەرىپ، ”ءۇش زيانكەستى“ رەتتەۋ - جونگە سالۋدىڭ ناقتى ءادىسىن قورىتىندىلاپ، زور كولەمدە جۇمساق تۇڭ اعاشىن ەگۋ سىندى ءتاسىلدى ويلاپ تاپتى.
ول اترەت باستاپ بارىپ تەكسەردى، ويتكەنى ”جۇرەلەسەڭ عانا قۇمىرىسقا كورەسىڭ“. 3 اي ۋاقىتتا جياۋ يۇيلۋ بۇكىل اۋدانداعى كادرلاردى باستاپ 120دان استام دادۇيدى ارالاپ، 5000 شاقىرىمنان استام جول باسىپ، ”ءۇش زيانكەستى“ رەتتەۋ - جونگە سالۋدىڭ سەنىمدى ماتەريالىن توپتادى.
جياۋ يۇيلۋ ۇزاق ۋاقىت باۋىر اۋرۋىنا شالدىعىپ ءجۇردى، قاتتى اۋىرىپ شىداتپاسا، ول قالاممەن، شوڭكەنىڭ قاقپاعىمەن، مامىق قاققىمەن باۋىر بولىگىن تىرەپ قوياتىن، ۋاقىت وتە كەلە، ول وتىرعان ورمە ورىندىق ۇڭىرەيىپ قالدى.
جياۋ يۇيلۋ باستان - اياق قاجىرلى دا قاراپايىم بولدى، ونىڭ كوزى تىرىسىندە پايدالانعان ءۇستى كورپەسىندە 42 جاماۋ، استى كورپەسىندە 36 جاماۋ بار. ءبىر جولى، ول ءوز بالاسىنىڭ ”بەكەر ويىن كورگەندىگىن“ ەستىگەندە، دەرەۋ اقشا بەرىپ بالاسىنا تەاترحاناعا بارىپ بەلەت تولىقتاتادى.
...
”الداعى جول الىس تا شالعاي بولساداعى، كىرشىكسىز، پاك ادام بولىپ ءوتتى. ارمان قۋىپ ەسە بەرمەي ۋاقىتقا، ۇلىق بولىپ باستادى ەلدى باقىتقا. تيتتەي دە مۇمكىندىكتى جىبەرمەي، تەلەگەي تەڭىز ەڭبەك ەتتى حالىققا“. 50 نەشە جىلدىڭ الدىندا، جياۋ يۇيلۋ لانكاۋ حالقىن باستاپ ”ءۇش زيانكەستىكپەن“ كۇرەسىپ، جۇمساق تۇڭ اعاشىن كەڭ كولەمدە ەگىپ، لانكاۋدىڭ قۇنارسىز توپىراعىنا ”تەلەگەي تەڭىز“ ءۇمىت سيلادى.
50 جىلدان استام ۋاقىتتا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان كوممۋنيستەر لانكاۋ دالاسىندا كۇش جالعاپ كۇرەس جاسادى. 2017 - جىلى 3 - ايدا لانكاۋ حىنان ولكەسىندەگى كەدەيلىكتەن ارىلىپ، كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستاعان العاشقى كەدەي اۋدانعا اينالدى؛ جياۋ يۇيلۋ سول جىلداردا كوپشىلىكتى باستاپ ەككەن جۇمساق تۇڭ اعاشى بۇل كۇندەرى ءبىر - بىرلەگەن كەرەمەت مۋزيكا اسپابىنا، ءبىر - بىرلەگەن ادەمى ءۇي جيھازدارىنا اينالىپ، لانكاۋ حالقىنىڭ بايىپ، دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە جەتۋىندەگى ماڭىزدى كاسىپ سالاسى بولدى.
”جالپى حالىقتى كوكەيىندە ساقتاپ، وزىمەن مۇلدە ساناسپادى“
مەملەكەت قورعانىسى داشۋەسى ماركسيزم زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى يان شياۋفىڭنىڭ قاراۋىنشا، جياۋ يۇيلۋ رۋحى مول دا تەرەڭ، ونىڭ وزەگى ”جالپى حالىقتى كوكەيىندە ساقتاپ، وزىمەن مۇلدە ساناسپاۋ“ سىندى كومپىس قىزمەتكەرلىك ىنتا - ىقىلاسى.
سول جىلى لانكاۋ بۇقاراسى جاڭادان اۋداندىق پارتكوم شۋجيى كەلدى دەپ ەستىگەندە، جياۋ يۇيلۋدىڭ اۋىلعا تۇسكەنىنە 3 كۇن بولعان ەدى. بۇقارامەن ارالىقتى جاقىنداتۋ ءۇشىن، ول بۇقارامەن بىرگە تاماقتانۋ، بىرگە تۇرۋ، بىرگە ەڭبەك ىستەۋ سىندى ”ۇشتە بىرگە بولۋ“ قىزمەت ءادىسىن ورتاعا قويدى.
قالىڭ قار جولدى بوگەپ تاستاعان تۇندە، ول قارلى بورانعا قاراماي جوق - جىتىكتەن حال سۇرادى. اۋىلداستاردىڭ ”سەن كىمسىڭ“ دەگەن سۇراعىنا، ”ءسىزدىڭ ۇلىڭىزبىن“ دەپ جاۋاپ بەرىپ، اۋىلداستاردىڭ كوزىنە جاس الدىردى.
لانكاۋدا جياۋ يۇيلۋ تەك 4 پارشا عانا سۋرەت قالدىردى، مۇنىڭ ۇشەۋىن باسقالار بايقاتپاي تۇسىرگەن. ول ۇنەمى: ”اپپارات كوزى بۇقاراعا قاراتىلۋى كەرەك، ولاردى كوبىرەك سۋرەتكە تۇسىرىڭىزدەر، قانداي ءماندى، مەنى تۇسىرگەننەن نە پايدا؟“ دەيتىن.
لانكاۋ حالقىنىڭ تۇرمىسىن ونان ارى جاقسارتۋدى ءوز ومىرىنەن دە ماڭىزدى ورىنعا قويدى. كوز جۇمارىندا جياۋ يۇيلۋ ءباز - باياعىسىنداي جاڭجۋاڭداعى قۇم توبەشىكتەردىڭ بوگەلگەن - بوگەلمەگەندىگىن، جاۋجيالوۋدىڭ ەگىنجايىن سۋ باسقان - باسپاعاندىعىن، چينجايداعى سورتاڭ جەردەگى ءبيدايدىڭ قانداي وسكەندىگىن، لاۋحانليڭنىڭ جەرىندەگى جۇمساق تۇڭ اعاشىنىڭ قانشالىق ەگىلگەندىگىن جادىنان شىعارماي جاتتى...
ول قايتىس بولدى، ال ”جياۋتۇڭعا“ دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ارتا ءتۇستى.
79 جاستاعى لانكاۋلىق ديقان ۋي شانميننىڭ 50 جىل جالعاستىرعان ءبىر ادەتى بار، ءار كۇنى تاڭ اتىسىمەن، سىبىرتكى، كۇرەكشە كوتەرىپ ۇيىنەن ءبىر شاقىرىم الىستاعى ءبىر ءتۇپ اعاشتىڭ استىنا كەلىپ، جاپىراعىن سىپىرىپ، سۋارىپ، تىڭايتقىش بەرەدى.
بۇل 1963 - جىلى جياۋ يۇيلۋ ءوز قولىمەن ەككەن ءبىر ءتۇپ اعاش قالامشاسى ەدى، بۇل كۇندەرى 5 مەتردەن استام جۋان، 26 مەتردەن استام بيىك بايتەرەككە اينالدى. ماڭايىنداعى جۇمساق تۇڭ اعاشتارى ءۇش - ءتورت ۇرپاق اۋىستىردى، ول ءالى دە بيىككە بوي سوزىپ تۇر. بۇل اعاشتى، جەرگىلىكتى بۇقارا ىقىلاسپەن ”جياۋتۇڭ“ دەپ اتايدى.
ەڭ كەدەي ۇيگە بارىپ تاماقتانىپ، بۇقارانىڭ ناقتى جاعدايىن ۇعىستى، قىزىن جاپالى دا ماشاقاتتى جياڭساييۋانعا بارىپ جۇمىس ىستەۋگە جىبەردى... ”جياۋتۇڭ“ اعاشىنىڭ ساياسىندا دەمالعان ءاربىر ادام جياۋ يۇيلۋدىڭ ءبىر اڭگىمەسىن ايتىپ بەرە الادى.
”ءدال جياۋ يۇيلۋ حالىقتى كوڭىلىندەگى ەڭ جوعارى ورىنعا قويىپ، باسقالاردى وزىندەي كورىپ، حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولعاندىقتان، حالىق تا ونى كوڭىلدەرىندەگى ەڭ قۇرمەتتى ورىنعا قويا ءبىلدى“، - دەدى يان شياۋفىڭ.
”بۇقارادا كىم قارسى الماس جاقسى ۇلىقتى“ − حالىق جياۋ يۇيلۋ دەپ جار سالادى
”بۇقارادا كىم قارسى الماس جاقسى ۇلىقتى؟ جياۋتۇڭدا جاڭبىر ەتتىم كوزدىڭ جاسىن. ومىرىندە ول قۇم توبەمەن كۇرەسىپ، ولىمىندە ول قۇم توبەنى كۇزەتىپ، كوزدەدى ۇلكەن - كىشى ەلدىڭ قامىن. قيىن - قىستاۋ كەزدە دە، قاھارماندىق جىگەرىنەن جازبادى!...“ 1990 - جىلى 7 - ايدا جياۋ يۇيلۋ رۋحىنان اسەر الىپ، سول كەزدە فۋجوۋ قالالىق پارتكومنىڭ شۋجيى بولىپ تۇرعان شي جينپيڭ «نياننۋجياۋ. جياۋ يۇيلۋدى ەسكە الۋ» اتتى ولەڭىن جازدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ لانكاۋ اۋدانىندا پارتيانىڭ بۇقارالىق لۋشيان تاربيەسى امالياتتىق قيمىلىنا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جەتەكشىلىك جاساعاندا، باسا دارىپتەپ مىنانى اتاپ كورسەتتى: جياۋ يۇيلۋ جولداستىڭ ”جالپى حالىقتى كوكەيىندە ساقتاپ، وزىمەن مۇلدە ساناسپاۋ“ سىندى كومپىس قىزمەتكەرلىك ىنتا - ىقىلاسىن، بارلىق ءىستىڭ جاي - جاپسارىن قاراستىرىپ، ”باسقالار شايناپ بەرگەن بۋناننىڭ ءدامى بولمايدى“ دەيتىن شىندىققا ۇمتىلۋ ستيلىن، ”اي - كۇنگە ءامىر شاشا الامىز جاڭارتۋعا كوك ءجۇزىن“، ”توڭكەرىسشى قيىندىق الدىندا قاھارماندىق كورسەتۋ كەرەك“ دەيتىن كۇرەس رۋحىن، قاجىرلى دا قاراپايىم، ادال دا كوپشىل بولىپ، ”ءارقانداي ۋاقىتتا ەرەكشەلەنبەيتىن“ ءمورالدىق قاسيەتىن ەرەكشە ۇيرەنۋ، اسقاقتاتۋ كەرەك.
جياۋ يۇيلۋعا ىلەسىپ ءبىر جىل 4 اي قىزمەت ىستەگەن بۇرىنعى لانكاۋ اۋداندىق پارتكوم كەڭسەسىنىڭ حابار - بايلانىس قىزمەتكەرى ليۋ جۇنشىڭ كوزى تىرىسىندە قاتتى تەبىرەنىپ بىلاي دەپ ەدى: ”حالىقتىڭ جياۋ يۇيلۋ دەپ جار سالۋى، پارتيامىزدىڭ باستان - اياق حالىقپەن ەتەنە بايلانىس جاساعان تاماشا ءداستۇرىن، بارلىعىندا حالىق ءۇشىن ىستەگەن، بارلىعىندا حالىققا سۇيەنگەن تاماشا ستيلىن، پارتيامىزدىڭ وسكەلەڭ مۇراتىن ايتىپ جار سالۋى بولماق“.
قۋانارلىعى، جياۋ يۇيلۋ رۋحى سان ۇرپاق كوممۋنيستەردىڭ قانىندا تاسقىندادى: اۋىل - قالاشىققا 50 جىل تامىر تارتقان ”اۋىل - قالاشىق پارتكوم شۋجيلەرىنىڭ ۇلگىسى“ ۋ جينيىن، ”ىستىق قانىن ۇستىرتكە ارناعان“ رەفورما اتويشىسى كۇڭ فانسىن، بۇقارامەن نيەتتەس بولىپ، قالتقىسىز ءوزىن ارناعان ”مەملەكەتتىك تاڭداۋلى اۋداندىق پارتكوم شۋجيى“ لياۋ جۇنبو...
جياۋ يۇيلۋ جولداس ەسكەرتكىش سارايىندا ءتۇسىندىرۋ قىزمەتىمەن 28 جىل شۇعىلدانعان دۇڭ يا - ناعا ىلعي ءبىر سۇراۋ قويىلادى: ءبىر مازمۇندى كۇندە قايتالاپ تۇسىندىرگەننەن جالىقپايسىز با؟
دۇڭ يا - نا جياۋ يۇيلۋ رۋحىن قانشالىق تۇسىندىرگەن سايىن، جياۋ يۇيلۋ رۋحىنىڭ ۇلى ەكەندىگىن سونشالىق سەزىنەتىندىگىن ايتادى. ”جياۋ يۇيلۋ شۋجي ماڭگى وقىلىپ بىتپەيتىن كىتاپ، وقىعان سايىن جاڭارا تۇسەدى“.
تاريحتىڭ وزەنى تولاسسىز جوڭكىلە اعادى، جياۋ يۇيلۋ رۋحى كۇن وتكەن سايىن جاڭارادى، قۇنى ماڭگى ساقتالادى. جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاڭا ساپارىندا، جياۋ يۇيلۋ رۋحىنان ۇيرەنۋ، اسقاقتاتۋ بۇكىل پارتياداعى كادرلاردى، بۇقارانى اۋەلگى ماقساتتى، بورىشتى ونان ارى ەستە بەرىك ساقتاپ، كۇرەس جاساپ العا ىلگەرىلەۋگە بەل بۋۋعا جىگەرلەندىرىپ، جاپپاي سوتسياليستىك وسىزاماندانعان مەملەكەت قۇرۋعا، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا تەلەگەي كۇش ۇيىستىرادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 18 - كۇنى جىڭجوۋدان بەرگەن حابارى)
