− امەريكا زورەكەرلىك ارەكەتىنىڭ تەگىن تەكتەۋ
□ لين زىحان
ۇزاق ۋاقىتتان بەرى امەريكا حالىقارالىق ۇيىم ونىڭ ەركى بويىنشا جۇگىرەدى، امىرىنە باعىنادى دەگەن اعات سەزىمدە بولىپ كەلە جاتقان سياقتى. تاياۋدا امەريكانىڭ مۇنداي قياليلىق اۋرۋى قايتا ۇستادى.
وسى ەلدىڭ مەملەكەت ىستەرى حاتشىسى بلينكەن تاياۋدا كۆەيتتە دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باس جوراسى تان دىسايمەن كەزدەسىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن نايزا ۇشىن جۇڭگوعا كەزەي وتىرىپ ايتىلمىس جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ 2 - كەزەڭدىك تەگىن انىقتاۋ جۇمىسىن ورىستەتۋگە تاعى دا زورلادى، تاعى ”كوپ جاقتىلىق ءتاسىل ارقىلى“ ”دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا ۇزدىكسىز رەفورما جۇرگىزۋ جانە ونى كۇشەيتۋ كەرەكتىگىن“ ايتتى.
ءبىر جىلدىڭ الدىندا دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنان قاسارىسىپ شەگىنگەن ءارى قوماقتى مۇشە قاراجاتىن تولەمەي جۇرگەن امەريكانىڭ قازىر دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىمەن ءجيى بارىس - كەلىس جاساۋى ءوزىنىڭ حالىقارالىق مىندەتىن كەنەت ەسىنە العاندىعى ما؟ جاۋابى استە مۇنداي قاراپايىم ەمەس. قازىرگى امەريكاعا قاراساڭىز، ەل ىشىندە ىندەت ءورشىپ، ”ۆيرۋس قاينارى“، ”ۆيرۋستى تاراتۋ“ كۇمانى بارعان سايىن اۋىرلاسۋدا، مۇنى نەمەن اقتاماقشى؟ تەك پالەنى جۇڭگوعا جاپقاندا عانا ءوزىنىڭ ”كىناسىزدىعىن“ دالەلدەي الادى. سونىمەن امەريكا ءوزى بىلەك سىبانىپ العا شىعىپ قانا قالماستان، ءبىر توپ اتقوسشى دا ەرتتى، اۋەلى، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ جازاسىن دا بەرمەكشى بولدى.
دۇنيە ءجۇزى تاريحىنان ساۋاتى بار ادام امەريكانىڭ بۇل ارەكەتىنە ەشقانداي تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن بىلەدى. ”قولايىنا جاقسا پايدالانىپ، جاقپاسا كەۋدەدەن يتەرگەن“ لوگيكاسىن اتقاراتىن امەريكا حالىقارالىق ۇيىمنان پايدالانىپ ءوزىنىڭ باس پايداسىن عانا كوزدەپ وتىر: ءوز مۇددەسىنە ۇيلەسپەيتىندىگىن سەزىنە قالسا بولعانى، قالاعانىنشا ”توپتان شەگىنەدى“؛ قاي كۇنى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ءالى پايدالانۋ قۇنى بار ەكەنى كەنەت ەسىنە تۇسسە بولعانى، شىمىرىكپەي جالت بۇرىلىپ ”توپقا قوسىلادى“. الىستى ايتپاي وسى ەكى كەزەك امەريكا ۇكىمەتىنىڭ ”توپتان شەگىنۋ“، ”توپقا قوسىلۋ“ ويىنىن ايتايىق −
الدىڭعى كەزەك امەريكا ۇكىمەتى بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە امەريكانىڭ ەڭ كوڭىلدەگىدەي مۇددەسىنە ۇيلەسپەيدى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن قامتىعان 10 حالىقارالىق ۇيىمىنان جانە حالىقارالىق كەلىسىمنەن شەگىندى. وسى كەزەك امەريكا ۇكىمەتى 2021 - جىلدىڭ باسىندا بيلىك باسىنا شىققاننان كەيىن، دەرەۋ الدىڭعى كەزەك ۇكىمەتتىڭ شەشىمىن تەرىسكە شىعارىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا قايتا ورالاتىندىعىن جاريالادى. ”توپقا قايتا قوسىلعاننان“ كەيىن، امەريكا ۇكىمەتى بار زەيىن - زەردەسىن شوعىرلاندىرىپ ءبىر ”ءىرى ىسپەن“ شۇعىلداندى، ياعني دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن جۇڭگو - دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ بىرلەسكەن زەرتتەۋ مالىمەتىن مويىنداماي، جۇڭگوعا باعىتتالعان ايتىلمىس ”ەكىنشى رەتكى تەگىن انىقتاۋدى“ باستاۋعا ماجبۇرلەدى. شۆەتساريا بيولوگيا مامانى ەۆداردس ماقالاسىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى 1 - كەزەڭدىك ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ زەرتتەۋىن اياقتاتقاننان كەيىن، امەريكا جاق قاتىناسقان عالىمداردى ۇزدىكسىز داتتاپ، ولارعا قۇقاي كورسەتىپ، وسى زەرتتەۋ گرۋپپاسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتى كەمشىل دەدى، ونداعى ماقساتى ءوز ەلىنىڭ جانە وداقتاستارىنىڭ ماماندارىن 2 - كەزەڭدىك زەرتتەۋ گرۋپپاسىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ ەدى. ”بۇگىنگى رەسەي“ سايتىنىڭ شولۋىندا بىلاي دەلىنگەن: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ بايلانىستىرىپ جۇمىس جۇرگىزە الماۋى ۆاشينگتون زورلاپ تاڭعان وڭىرلىك ساياسي فاكتوردىڭ كەدەرگىسىنە ۇشىراپ وتىرعاندىعىن ايگىلەيدى.
دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن قاتارعا تۇرۋعا قىساۋدان سىرت، امەريكا تاعى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جەتەكشىلىك ەتكەن جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى ۆاكسيناسىن اتقارۋ جوسپارىنا (COVAX) كەدەرگىلىك جاساپ، وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ شۇعىل قاجەت بولعان جان قۇتقارۋ ۆاكسيناسىنا قول جەتكىزۋىنە بوگەت بولدى. رەيتەر اگەنتتىگىنىڭ حابارىنا قاراعاندا، امەريكا ەكونوميكالىق جازا قولدانعاندىقتان، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ COVAXعا تولەگەن ۆاكسينا قاراجاتى توسقاۋىلعا ۇشىراپ، COVAXنىڭ ۆاكسينانى ۋاعىندا تاراتىپ بەرە الماۋىنا مۇرىندىق بولعان. مۇنان سىرت، امەريكا تاعى COVAXقا جىلۋعا 500 ميلليون دانا ۆاكسينا بەرەمىز دەگەن ۋادەسىن ورىنداۋدى كەشەۋىلدەتىپ، ەل ىشىندە زور مولشەردەگى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس ۆاكسيناسىن ۇزدىكسىز باسىپ قويدى. جىلۋعا اتايمىز دەپ ۋادە ەتكەن ۆاكسينادان قازىرگە دەيىن جىلۋعا اتالعانى 20 ميلليون داناعا دا جەتپەيدى. «ۆاشينگتون پوچتا گازەتىنىڭ» حابارىنا قاراعاندا، امەريكا باسىپ قويعان ۆاكسينا اسا كوپ بولعاندىقتان، از دەگەندە 13 ميلليون ادامنىڭ ەگۋىنە جەتەتىن ۆاكسينانىڭ جۋىق ارادا مەرزىمى ءوتىپ كەتەدى ەكەن.
حالىقارالىق ۇيىم جونىنەن العاندا، امەريكانىڭ ادال دوس بولا المايتىندىعىن تاريح باياعىدا - اق دالەلدەگەن. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بۇرىنعى باس حاتشىسى پان جي - ۋىن جۋىقتا باسپادان شىققان ەسسەسىندە: 2015 - جىلى نيۋ - يوركتە اشىلعان بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ باسشىلار كەڭەسىندە سول كەزدەگى امەريكانىڭ باسشىسى امەريكانىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قيمىلىنا قوسقان ۇلەسىنىڭ تىم ماردىمسىز بولعان امالياتىن ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، جايماشۋاقتاتىپ ءوتىپ كەتكەندىگىن، - اتاپ كورسەتتى. امەريكا «ديپلوماتيالىق ساياسات» جۋرنالى سايتىنىڭ ايتۋىنشا، امەريكانىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قاراجاتىنان ءبىر ميلليارد امەريكا دوللارىنان اساتىن قاراجاتتى، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا بەرىلەتىن مۇشەلىك قاراجاتىنان 200 ميلليون امەريكا دوللارىن كەشىكتىرىپ بەرمەي وتىر ەكەن.
«بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ۋستاۆىنىڭ» كىرىسپەسىندە مۇشە ەلدەر، ءسوزسىز، اتقارۋعا ءتيىستى ”بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر حالقى ورتاق ءبىر نيەتتە بولامىز“ دەگەن اقىليا ءسوز بار. ال بۇگىنگى كۇندە بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىن قۇرۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى بولعان امەريكا 76 جىلدىڭ الدىنداعى سالتاناتتى ۋادەنى باياعىدا - اق قايىرىپ قويىپ، ايتىلمىس ”قاعيدانى نەگىز ەتكەن حالىقارالىق ءتارتىپتى“ ولەرمەندەنە جۇرگىزىپ، ”جالعان كوپ جاقتىلىقتى“ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ تۋى استىنداعى كوپ جاقتىلىقتىڭ ورنىنا باستىرۋعا، ءوزىنىڭ بۇكىل الەمدەگى زورەكەرلىك ورنىن ۇزدىكسىز ساقتاپ قالۋعا ۇرىنىپ، بۇكىلدەي حالىقارالىق ۇيىمدى بىلىقتىرۋشىعا، كوپ جاقتىلىقتى بۇلدىرۋشىگە اينالدى. مۇنى دۇنيە ءجۇزى كوزبەن كورىپ وتىر.
7 - ايدىڭ 14 - كۇنگى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ادامدىق ۇقىق القالار كەڭەسىنىڭ 47 - رەتكى ماجىلىسىندە 90نان استام مەملەكەت بىرگە مالىمدەمە جاريالاپ نەمەسە جەكە دارا ءسوز سويلەپ، امەريكانىڭ ادامدىق ۇقىق سۇرقيالىلىعىن اشكەرەلەپ، امەريكانىڭ ”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى“ بارىنشا ساياسيلاندىرعاندىعىن قاتاڭ ايىپتادى. ويلاپ كورسەڭىز، ءماجىلىستىڭ الدىندا، ءماجىلىس كەزىندە امەريكا، اۋەلى، بار قۋلىعىن سالىپ، وسىنداي تاماشا ورايدان پايدالانىپ جۇڭگونى تىعىرىققا الماقشى بولدى. جۇڭگودا ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ ءجۇرىپ قۇلاعىنان ايرىلىپتى دەگەن ءتامسىل بار. وسى جولى امەريكا شىنىمەن دە سونىڭ كەبىن كيدى.
امەريكا مىنانى بىلۋگە ءتيىس: حالىقارالىق ۇيىم حالىقارالىق قوعامعا ءتان. حالىقارالىق ۇيىمدار امەريكا ۇكىمەتىنىڭ قولىندا ويناتاتىن اعاش قۋىرشاعىنا اينالۋىنا بولمايدى! دۇنيە ءجۇزى كوپ ۇيەكتىلىككە جەدەل بەت العان داۋىردە حالىقارالىق ۇيىمدى ءمالىم ءبىر مەملەكەتتىڭ امىرىنە باعىنۋعا ماجبۇرلەۋدى، جالعان كوپ جاقتىلىق تۇعىردان پايدالانىپ زورەكەرلىك جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن ونداي ساياسي قاسكۇنەمدىك سايىپ كەلگەندە شىرىن ءتۇس عانا، مۇلدە جۇزەگە اسپايدى.
(8 - ايدىڭ 7 - كۇنگى «حالىق گازەتىنىڭ شەتەلشە باسىلىمىندا» باسىلعان)
