تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   ەل ءىشى حابارى

امەريكا الەمنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ سەلبەستىگىنە 3 ۇلكەن سوققى اكەلدى

− «”امەريكا ءبىرىنشى“؟! امەريكانىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىنىڭ شىن سىرى» مالىمەتىنە تۇسىنىك

□ ديڭ يفان

  جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى بۇكىل الەمگە لاڭ سالعان ءبىر رەتكى الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ داعدارىسى، ول امەريكانى قامتىعان دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەلدىڭ تىزە قوسا توتەپ بەرۋىن قاجەت ەتەدى. الايدا ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا باعامداي قاراساق، امەريكا ۇكىمەتىنىڭ ءوز ەلىن الدىمەن ويلاستىرۋ ۇستانىمىنىڭ جەتەگىندەگى قىلىقتارىمەن ارقالاۋعا ءتيىستى حالىقارالىق جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاعاندى قويىپ، الەمنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ سەلبەستىگىنە ءبۇلدىرۋ سيپاتتى ىقپال جاساپ، وزگەنى دە، ءوزىن دە زيانداعانى ادامدى قاتتى تۇڭىلتەدى.

  جاقىندا جۇڭگو حالىق داشۋەسى چۇڭياڭ فينانس زەرتتەۋ شۋەيۋانى تايحى اقىلماندار قويماسىمەن جانە حايگوتۋجى زەرتتەۋ ورنىمەن بىرلەسىپ جاريالاعان «”امەريكا ءبىرىنشى“؟! امەريكانىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىنىڭ شىن سىرى» اتتى مالىمەتى امەريكانىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىنىڭ جالپى بەتتىك كادەگە جاراماعاندىعىنىڭ جاي - جاپسارىن پاش ەتىپ، امەريكانىڭ الەمنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىن قالاعانىنشا بۇلدىرگەن ءتۇرلى سوراقىلىقتارىن اشىپ كورسەتىپ، دۇنيە ءجۇزى ادامدارىنا امەريكا سىندى بەتى جالتىراعان ”الەمدەگى ءبىرىنشى ءىرى ەلدىڭ“ ءىشى قالتىراعان كۇيىن پاش قىلدى.

  مالىمەتتە بىلاي دەپ قارالدى: امەريكا الەمدەگى ەڭ ءىرى قۋاتتى ەل بولا تۇرا، ىندەتكە قارسى اتتانۋداعى ەڭ ءىرى ساتسىزدىككە ۇشىراۋشىعا اينالدى. امەريكا دۇنيە جۇزىندە ەڭ مول وزىق ەمدەۋ جابدىقتارىنا، قىرۋار شيپاگەرلەرگە جانە دامىعان مەديتسينا زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىنا يە بولعانىمەن، ىندەت توسىن كەلگەندە قايتەرىن بىلمەي قالدى. ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋشىلار سانى (35 ميلليوننان استام) جاعىنان بولسىن، الدە جۇعىمدالىپ اۋىرىپ ولگەن ادام سانى (600 مىڭنان استام) جاعىنان بولسىن، بارلىعىندا امەريكا دۇنيە جۇزىلىك رەكوردتى جاڭالاپ، ايتسا ايتقانداي ”جۇلدەگەر“ بولدى. بۇل عانا ەمەس، امەريكا تاعى ۆيرۋستىڭ تارالۋىن ءوز بەتىمەن قويا بەرىپ، باسقا ەلدەردەگى ىندەتتىڭ اسقىنۋىنا مۇرىندىق بولدى؛ ”ۆاكسينا ۇلتشىلدىعىن“ ۇستانىپ، ۆاكسينانى ءبولىپ بەرۋ ارقىلى وداقتاس ەلدەرىن تىزگىندەۋگە ۇرىندى؛ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن ءوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرماق بولىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن ونىڭ ساياسي ەركى بويىنشا قىلمىستى دەپ جورامالداي وتىرىپ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى جۇرگىزۋگە ماجبۇرلەدى.

  دۇنيە ءجۇزى ادامدارى مىنانى بارعان سايىن ايقىن تانىپ جەتتى: امەريكا ءوز ەلىندەگى ىندەتتى مەڭگەرمەي - تىزگىندەمەي قالماستان، ەشقانداي شەكارادان كىرىپ - شىعۋدى باسقارۋ - تىزگىندەۋ شاراسىن دا جولعا قويماي، ۆيرۋستىڭ سىرتقا شىعۋىن ەركىنە قويا بەرىپ، ىندەتتىڭ الەمدە تارالۋىن اۋىرلاتىپ، ”الەمدەگى ىندەت تاراتۋداعى ءبىرىنشى ەلگە“ اينالدى. 2020 - جىلى 4 - ايدان 2021 - جىلى 3 - ايعا دەيىن، امەريكا ازاماتتارى ەلدەن جيىنى 23 ميلليون 195 مىڭ رەت شىعىپ، اياق ىزدەرى بۇكىل الەمگە تارالدى. ونىڭ ۇستىنە امەريكاداعى ىندەتتىڭ شەكتىك ءمانى مەن امەريكا ازاماتتارىنىڭ شەتەلگە شىعۋىنىڭ جوعارى شەكتىك مەزگىلى قاباتتاسا كەلدى. مۇنان ادامدار امەريكا ىندەتتىڭ الەم كولەمىندە تارالۋىندا بۇلتارعىسىز جاۋاپكەرشىلىككە يە دەگەن ويعا كەلمەي قويمايدى. ىندەت كەزىندە امەريكا حالىقارالىق قوعامنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، زاڭسىز كوشىپ كەلۋشىلەردى زور كولەمدە قايتاردى. بۇل زاڭسىز كوشىپ كەلۋشىلەر قايتارىلعان كەزدە اۋاشالاۋ ۋاقىتى ولشەمىن تولتىرماعاننىڭ سىرتىندا، حىسۋان دا جاساتپاي، ولاردى قابىلداعان ەلدەردە امەريكادان كەلگەن سىرتتان كىرۋ سيپاتتى ناۋقاس تۋىلىپ، ىندەتتىڭ ۋشىققان جاعدايىن اۋىرلاتا ءتۇستى. مۇنان سىرت، امەريكانىڭ شەتەلدەردە كوپتەگەن اسكەري بازالارى بار، بۇلاردا تۇرعان اسكەرلەر كوبىنەسە جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ ىندەتتەن ساقتانۋ بەلگىلەمەسىنە بويسۇنبايدى، دەمالىستا سىرتقا شىققان كەزدەرىندە زور مولشەردە توپتالىپ الادى ءارى ماسكى دا تارتپاي، جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ نارازىلىعى مەن قارسىلىعىن قوزعادى.

  دۇنيە ءجۇزى ادامدارى مىنانى بارعان سايىن ايقىن تانىپ جەتتى: امەريكا ”ۆاكسينا ۇلتشىلدىعىن“ ۇستانىپ، ”يممۋنيتەت جىلعاسىن“ تۋدىرىپ، الەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋدى جونگە سالۋ جۇيەسىن ”قولايىنا جاقسا پايدالانىپ، جاقپاسا كەۋدەسىنەن يتەرىپ“، حالىقارانىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ سەلبەستىگى كەلەلى جاعدايىن اۋىر دارەجەدە بىلىقتىردى. ۆاكسينا ەكتىرۋدى جالپىلاستىرۋدىڭ باستاپقى مەزگىلىندە امەريكا زور مولشەردەگى ۆاكسينانى ىركىپ قالىپ، اۋىر ىسىراپشىلدىق تۋدىردى. كوپتەگەن وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەر ۆاكسينا جەتىسپەي، ىندەتتىڭ تارالۋى اۋىر جاعدايعا ۇشىراپ جاتسا دا، امەريكا كورە تۇرا كورمەسكە، ەستىمەسكە سالدى، امەريكانىڭ ۆاكسينا ەكسپورتى ءونىم مولشەرىنىڭ %1ىنە دە جەتپەدى. ۆاكسينانى ەكسپورت ەتكەن كۇننىڭ وزىندە، امەريكا تەك ىرىمىن عانا ىستەپ، ءوزى تىزگىندەپ العىسى كەلەتىن ەلدەرگە عانا بەردى، ونىسىنىڭ تۇككە سەپتىگى بولماعاننىڭ سىرتىندا، ولار باسقا ەلدەردىڭ وسى ءۇشىن كوز جاسىن كولدەتە العىس ايتۋىن دامەتتى. حالىقارالىق ۆاكسينا سەلبەستىگىنەن باس تارتۋدان سىرت، امەريكا الەمدە ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ باستاپقى مەزگىلىندە - اق دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنان شەگىنىپ شىقتى، بۇل جالپى بەتتىك الەمنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ سەلبەستىگىن اۋىر دارەجەدە بۇلدىرگەن ارەكەت دەپ قارالدى. بايدەن ۇكىمەتى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا قايتا ورالۋ بەكىمىنە كەلگەنىمەن، مۇنىسىنىڭ تەك قانا ءتىپتى دە كوپ وداقتاستارى مەن حالىقارالىق ۇيىمدى وزىنە تارتۋ ارقىلى جۇڭگوعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن عانا ەكەندىگىن كوپ ۇزاماي ءبىلدىردى.

  دۇنيە ءجۇزى ادامدارى مىنانى بارعان سايىن ايقىن كورە ءبىلدى: امەريكاداعى ءىشىنارا ادامدار ىندەتتى تىزگىندەۋدىڭ امالىن ويلاماستان، كەرىسىنشە ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ، ۆاكسينانىڭ ونىمدىلىگى سياقتى عىلمي ماسەلەلەردى ساياسيلاندىرىپ، تۇتاس ادامزات سەلبەسىپ توتەپ بەرۋگە ءتيىستى الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ الاپاتىن ءىرى ەلدەردىڭ كۇش سىناسۋىنا اينالدىردى. ترامپ بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە ىندەتكە قارسى اتتانۋعا ءال - دارمەنى جەتپەگەن مۇشكىل جاعدايدان قۇتىلۋ ءۇشىن، قاساقانا ”ۋحان ۆيرۋسى“، ”جۇڭگو ۆيرۋسى“ سياقتى بەلگى نىساناسىن تىكتەپ، قايشىلىقتىڭ ءتۇيىنىن جۇڭگوعا قاراي يتەرمەلەۋگە ۇرىندى. ءىس جۇزىندە، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى، دۇنيە جۇزىلىك حايۋاناتتار دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جانە بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ استىق جانە اۋىل شارۋاشىلىق ۇيىمى 2015 - جىلى اشىق تۇردە بەلگىلەمە شىعارىپ، دەرت - دەربەزدىڭ اتىنا جاعراپيالىق ورىن، ادام اتى، حايۋانات نەمەسە ازىق - تۇلىك ءتۇر توبىنىڭ، سونداي - اق قالىپتان تىس ۇرەي تۋدىرۋعا جەلىكتىرەتىن اتاۋلاردى قولدانۋعا بولمايدى دەگەن. ءبىراق امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى بۇعان قۇلاق اسپادى. بايدەن ۇكىمەتى تاققا شىققاننان كەيىن، ىندەت ماسەلەسىندە ترامپ ۇكىمەتىنىڭ پالەنى باسقاعا اۋدارۋ ادىسىنە مۇراگەرلىك ەتتى، ءىشىنارا سەبەپتەردەن الىپ ايتساق، امەريكاداعى كەيبىر ادامداردا بەلگىلى ”ورتاق تانىم“ بار: ىندەتتى تەجەي المادىق، ونىڭ ۇستىنە بيلىك باسىنا كىم شىقسا دا ىندەتتى قايتالاي تىزگىندەۋگە دارمەنى جەتپەيدى ونان دا، ەڭ جاقسىسى، بارلىق ”قۇلشىنىستى“ تۇگەلدەي قۇرباندىق ىزدەۋگە شوعىرلاندىرۋ كەرەك.

  ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ اسىلىندە ىندەتكە قارسى اتتانۋداعى ماڭىزدى بۋىن، العاشقى ۆيرۋستىڭ قايدان كەلگەندىگىن انىقتاۋ ادامزاتتىڭ وسى تەكتەس تارالعىش اۋرۋلاردىڭ قايتالاي ورشۋىنەن ساقتانۋىنا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. الايدا ترامپ ۇكىمەتىنەن بايدەن ۇكىمەتىنە دەيىنگى امەريكا ۇكىمەتى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسى جايىندا قىلمىستى دەپ جورامالداۋدان جازباي، ءتۇرلى وسەك - اياڭ تاراتىپ، ۆيرۋستى ۋحان ۆيرۋس تاجىريبەحاناسىنان تارالدى دەپ ايتتى. وسى سەبەپتى ولار ”تەگىن انىقتاۋ لاڭكەستىگىمەن“ بارىنشا شۇعىلدانىپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنداعى ماماندارعا ورشەلەنە قۇقاي كورسەتىپ، ”تاجىريبەحانادان تارادى“ ءپاتۋاسىن تەرىستەگەن ماماندارعا ينتەرنەتتە زورلىقتى كۇش كورسەتتى، مازاسىن الدى، ءتىپتى، باس اماندىعىنا قۇقاي كورسەتتى. بايدەن ۇكىمەتى تاققا شىققاننان كەيىن، قۇرتتىڭ اتىن جاڭىلتىپ مالتا قويىپ، مالىمەت توپتاۋ ورگاندارىن ”ۋحان تاجىريبەحاناسىنان تارالۋ“ مۇمكىندىگىن تەكسەرۋگە جىبەرىپ، عالىمداردى بۇكىلدەي ءبىر شەتتە ەلەۋسىز قالدىردى. بۇل ءىس ەرىكسىز مىنانى ەسكە سالادى: امەريكا يراق سوعىسىن قوزعاۋدىڭ الدىندا، مالىمەت توپتاۋ ورگاندارى يراقتىڭ كەڭ كولەمدى قىرعىنداعىش قارۋلاردى زەرتتەپ اشۋمەن شۇعىلدانعاندىعىن ىسپاتتاي الاتىن دالەلدى قولعا ءتۇسىردى دەپ كوپىرتىپ، سول كەزدەگى مەملەكەت ىستەرى حاتشىسى پاۆەل اق ءتۇستى ۇنتاق سالىنعان كىشكەنە پروبيركانى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنا كوتەرىپ بارىپ ىسپاتتاعان ەدى. مۇنداي ”سابىن پاراشوگىن“ ”كەڭ كولەمدى قىرعىنداعىش قارۋ“ رەتىندە ىسپاتتاۋ قىلىعى حالىقارالىق ساحنادا مىسقىلعا اينالعالى قاشان. قازىر بايدەن ۇكىمەتى تاعى باياعى سايقالدىعىنا باسىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى جۇڭگونى شاۋجايلاۋدىڭ، قىسپاققا الۋدىڭ ءتاسىلى ساناپ وتىر، مۇنىڭ دۇنيە ءجۇزى الدىندا ماسقاراعا اينالاتىنى داۋسىز.

  بۇگىنگى كۇندە ىندەتتى كۇنى بۇرىن جەڭىپ، ەكونوميكالىق ارتۋدى قالپىنا كەلتىرۋ − حالىقارالىق قوعامنىڭ ماڭداي الدى مىندەتى بولىپ وتىر. بۇل ىندەت بىزگە مىنانى تاعى ءبىر مارتە ۇعىندىردى: ادامزات داڭق پەن نامىستا ورتاق، تاعدىرلاس. ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتان بەرگى شىندىق مىنانى دالەلدەدى: ساياسي ويىن قويۋ ءوز ەلىنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىنا زارەدەي سەپتىگىن تيگىزبەيدى، تەك حالىقارالىق ىندەتكە قارسى اتتانۋ سەلبەستىگىن ءبۇلدىرىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل حالقىنا وراسان زور زيان كەلتىرەدى. دۇنيە ءجۇزى امەريكاداعى ءىشىنارا ادامداردى اعاتتىقتان ارىلۋعا ۇندەيدى.

  (اۆتورى تايحى اقىلماندار قويماسىنىڭ جوعارى دارەجەلى زەرتتەۋشىسى) 

 (8 - ايدىڭ 13 - كۇنگى «گۋاڭميڭ گازەتىندە» باسىلعان)

جاۋاپتى رەداكتور : نۇربولات قابىل

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.