− التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىندا تۇيىندە تۇرىپ تىلشىلىك ىستەۋدەن ەستەلىك
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى حۋاڭ ليڭيان، جاۋ مەي، ۋاڭ چيميڭ، نيە نيڭ
جىلى ماۋسىمداعى ەسەكباتتى كولىنىڭ جاعاسى، شايداي اشىق اسپان، كوكوراي شالعىن، ءمولدىر سۋ، الىستا ءنان شوقىلار ماڭعاز كەرىلەدى، قۇم توبەلەر بيىككە بوي سوزىپ تۇر. ءتولىن ەرتىپ قايتا اۋعان ۇرعاشى جورعا بوكەندەر اۋىق - اۋىق ۇشىراسادى، كەيبىرى ەڭكەيىپ سۋ ءىشىپ تۇر، تاعى ءبىرازى جۇلدىزداي زۋلاپ اعىپ بارادى، بۇلاردان وزگە سەكەڭدەپ سەكىرىپ وتكەن قاراقۇيرىقتار، بوكسەسىندەگى جولاعى جۇرەك پىشىندەس كورىنەتىن تيبەت بوكەندەرى، ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالعان جابايى قوداس كوزگە شالىنادى...
جاراسىمدى سۇلۋلىقتان تۇراتىن وسىناۋ كوركەم سۋرەت التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىندا سالىنعان. شينجياڭنىڭ شىعىس وڭتۇستىك شەتىنە، چيڭحاي - شيزاڭ ءۇستىرتىنىڭ سولتۇستىك ەتەگىنە ورنالاسقان قورىق لوپنۇر، كوكشىل، جياڭتاڭ سياقتى ەلسىز وڭىرلەرمەن قاتار اتالادى، ەل ءىشى - سىرتىنداعى زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى ونى ”ۇستىرتتىك تۇرلەردىڭ قولعا تۇسە بەرمەيتىن گەن قامباسى“ دەپ اتايدى.
ءبىراق، بۇل جەردەگى كورىنىس 20 جىلدىڭ الدىندا باسقاشا بولاتىن. ”شاحتووش“ جەلبەگەيىنىڭ ءسان ۇردىسكە اينالۋى جورعا بوكەندەردى ۇرلاپ اۋلاۋ، اتكەزشىلىك ەتۋدىڭ ابدەن اسقىنۋىنا اپارىپ سوققان. «كوكشىل» دەگەن كينودا ەلسىز وڭىردە جيەساڭ سونانداجيەنىڭ سوڭعى تامشى قانى اعىپ تاۋسىلعانعا دەيىن مىلتىقپەن ۇرلاپ اڭ اۋلاۋشىلارمەن ۇستاسقان اڭگىمەسى سول كەزدەگى جاعدايدىڭ شىنايى قايتا بەينەلەنۋى ەدى.
بيىل 7 - ايدىڭ اياق شەنىندە قورىق باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ بەكىتۋىن العان سوڭ، انار بۇلت /شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ءۇستىرتتىڭ وسى جۇمباعىن جاسىرعان ءتىلسىم اۋماعىن ىشكەرىلەي ارالاپ، تۇيىندە تۇرىپ تىلشىلىك جاساپ، وسى جەردى قورعاۋشىلارمەن جاقىننان تانىستى. ولار تاريح الدىندا، حالىق الدىندا، ادامزات الدىندا جاۋاپتى بولۋ پەيىلىمەن ادام سيرەك اياق باساتىن جەردەگى ”التىنتاۋ“ − ءۇستىرتتىڭ جان - جانۋارىن، اعاش - ءشوبىن جانە وزەن - كولىن، تاۋ - تاسىن كۇزەتۋدە.
جول بويعى ساپاردان ەكولوگيانىڭ وزگەرىسىن سەزىندىك
التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىن باسقارۋ مەكەمەسى تۇرعان كورلا قالاسىنان اتتانىپ، شىعىستى بەتكە الىپ، الدىمەن مەملەكەت جولىمەن ءجۇرىپ، ونان سوڭ تاۋ جولىنا ءتۇسىپ، قۇبا ءتۇز، يەن دالانى كەسىپ ءوتىپ، قات - قابات تەكسەرۋ پۋنكتتەرىن ارتقا تاستادىق. ”قاتاڭ تەكسەرۋ - بەكىتۋ راسمياتى بولماسا، جولداعى تەكسەرۋ پۋنكتتەرىنەن ءوتۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس“، - دەيدى جول سەرىگىمىز، قورىق باسقارۋ مەكەمەسى ۇگىت تاربيە ءبولىمىنىڭ باستىعى جاۋ شۇيدۇڭ.
قۇرىلىسى 1983 - جىلى باستالعان قورىقتىڭ كولەمى 45 مىڭ شارشى كيلومەتر، شىعىس كۇنلۇن تاۋىنىڭ تارماعى چيمانتاع تاۋى مەن ارقا تاۋىنىڭ اراسىنا ورنالاسقان، ورتاڭعى بولىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى جوعارى، تۇيىق تاۋلى ويپات − قۇمكول ويپاتى بولىپ كەلەتىن بۇل اۋماق سولتۇستىك شيزاڭ ۇستىرتىمەن بىتە قايناسقان. بۇل جەردىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ورتاشا بيىكتىگى 4580 مەتر، سول اۋماق ىشىندە كۇنلۇن تاۋىنىڭ نەگىزگى شوقىسى، تەڭىز دەڭگەيىنەن 6973 مەتر بيىك مۇزتاۋ شىڭى بوي سوزىپ تۇر. تەك جاعراپيالىق ورنىنان الىپ قاراعاندا، قورىقتى شىعىس كۇنلۇن تاۋىمەن اتاۋ اناعۇرلىم ۇيلەسىمدىرەك سياقتى كورىنەدى. ءبىراق، التىنتاۋ چيمانتاع تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندە، ونىڭ ۇستىنە ونىڭ ات - اتاعى دا ۇلكەن بولعاندىقتان، ”التىنتاۋ“ دەپ اتالعان.
چيڭحاي ولكەسىنىڭ ماڭيا قالاسى حۋاتۋگوۋ قالاشىعىندا ءبىر ءتۇن تىنىعىپ، رەتتەلىپ، ەرتەسىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن 4485 مەتر بيىك امبالاشقان اسۋىنان استىق، اۆتوكولىك جولسىز يەندە بۇرىنعى ماشينالاردىڭ ىزىمەن يرەلەڭدەي العا باستى. ”جاۋىن جاۋسا، بۇل ىزدەر سۋعا تولىپ، باتپاق جولدا ءجۇرۋ قيىنعا سوعادى. ال ىزبەن جۇرمەسەڭىز، قۇيعا باتىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. سوندىقتان ءار جولى تاۋعا شىققاندا كەمىندە 2 اۆتوموبيل بىرگە جۇرەمىز. الدا - جالدا جولدا بىرەر حاۋىپ تۋىلسا، كەز كەلگەن ۋاقىتتا قۇتقارۋعا بولادى“، - دەيدى جاۋ شۇيدۇڭ ءتۇسىندىرىپ.
جولى قيىن بولعانىمەن، ەرمەك از ەمەس ەكەن، جابايى حايۋاناتتار ءالسىن - ءالى ۇشىراسىپ وتىردى. شوفەر ۋاڭ شاۋجۇندى ”ەلەكتروندىق كارتانىڭ“ ءوزى دەرسىز: ”قاراڭدار، ساعات ەكىنىڭ باعىتىندا 2 سۋىر تۇر“، ”ماڭداي الدىمىزداعى تاۋدىڭ ەتەگىندە ءبىر جابايى قوداس جاتىر“، ”اناۋ جوتانىڭ باسىندا ءبىر توپ تاۋ ەشكى ءجۇر“... كەيدە ونىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداۋعا، مويىنىمىزدى بۇرىپ قاراۋعا دا ۇلگىرە الماي قالدىق. اۆتوكولىكتىڭ الدىنداعى سۋىردىڭ قاراسىن كوردىم - اۋ دەي بەرگەندە، تاعى ءبىر تيبەت جابايى ەسەگى ارتتا قالىپ جاتتى.
ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنە جەتكەن سوڭ، ونان ارى شىعىسقا قاراي ءجۇرىپ، كەڭ جازيرا ەسەكباتتى جايلاۋىنا قادام تاستادىق. بۇل جەردە ۇزاق جىلعى كولىكتەردىڭ ىزىنەن قالعان ءبىر ”سۇرلەۋ“ عانا بار ەكەن، سۇرلەۋ ويلى - شۇڭقىرى ايقاسقان، كۇدىرلى، جۇرۋگە قيىن ەكەن، جولدىڭ كەيبىر بولىكتەرىن، اۋەلى، سەل اعىزىپ بۇزىپ كەتىپتى.
”جولدىڭ نەعۇرلىم قيىنداي تۇسكەنى ادام اياعىنىڭ سولعۇرلىم از كەلەتىندىگىن كورسەتەدى، جابايى اڭدار سوندا عانا ەمىن - ەركىن ويقاستاپ، جايبىراقات ءومىر سۇرە الادى“، - دەيدى جاۋ شۇيدۇڭ.
كوك اسپان، اقشا بۇلتتى جايلاۋ ۇستىندە كينوداعىداي كورىنىس جايىلىپ سالا بەردى: ءبىر توپ تيبەت جابايى ەسەگى ماشينامەن جارىسىپ، جەردىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، كولىكتىڭ الدىنان وتە شىعىپ، انادايعا بارىپ جەڭگەن كىسىنىڭ بەينەسىندە قايىرىلا كوز تىكسە؛ ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالعان جالعىز قاسقىر تارتىلىپ قالعان ارنانىڭ جانىندا تۇر ەكەن، سۇرى، سارعىلت ءجۇندى ول بىزبەن ءبىراز كوز ءتۇيىستىرىپ تۇرىپ، ءۇن - ءتۇنسىز كەتىپ قالدى؛ جورعا بوكەندەردىڭ ءبىر مۇنشا توبى تولدەرىن ەرتىپ تولدەيتىن جەرلەرىنەن دامىلدايتىن جەرلەرىنە قاراي كەتىپ بارادى ەكەن، كولىكتىڭ جاقىنداعانىن بايقاپ، از - كەم ۋاقىت سەلتيىپ قاراپ تۇرعان سوڭ تولدەرىن ەرتىپ الىسقا قاراي قاشا جونەلدى؛ جول شەتىندە ەشكىممەن تالاسى جوقتاي ەنجار كورىنگەن جالعىز جابايى قوداس ناعىندا ايرىقشا قاتەرلى بولاتىن كورىنەدى، ”ولار ءۇيىردىڭ باسشىلىق بيلىگىنە تالاستا جەڭىلىس تاپقان سوڭ، ۇيىردەن قۋالانعان، ءبىراق ولاردىڭ مەنشىكتى الاپ تانىمى ەرەكشە كۇشتى كەلەدى، قيتىعىنا تيسەڭ، اۆتوكولىكتىڭ ءوزىن اۋدارىپ كەتەدى“، - دەيدى جاۋ شۇيدۇڭ.
”حايۋاناتتار قايتا ورالدى“. ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىندە 28 جىلدان بەرى قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان تۇرسۇن ساۋىتتىڭ بۇل تۋرالى اسەرى وتە تەرەڭ ەكەن، ”بۇرىن سىرتقا شارلاۋعا شىققاندا، الىستان ءبىر اق نوقات كورىنسە بولدى، ولار ءىزىم - قايىم قاشىپ جوعالاتىن. سوڭعى جىلدارى بارلاۋ مۇناراسىنىڭ بيىگىنە شىقساڭىز، قايتا اۋىپ بارا جاتقان توپ - توپ جورعا بوكەندەردى اپ - انىق كورە الاسىز“.
بارشا تىرشىلىكتىڭ جاراسىمدى سۇلۋلىعى، ادەمى كوركەمدىگى ادامدى ەلىتەدى. ”وسىناۋ كىرشىكسىز ءوڭىردى ويداعىداي قورعاعاندا عانا، ءۇستىرتتىڭ سۇلۋ كەلبەتىن ماڭگى ساقتاۋعا بولادى“، - دەيدى جاۋ شۇيدۇڭ.
قاتاڭ قورعاپ، بەلسەندى ناتيجەگە قول جەتكىزدى
ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتى بۇل جولعى تۇيىندە تۇرىپ تىلشىلىك جاساۋدا تۇراتىن ءتۇيىنىمىز بولدى، قورىقتىڭ شىعىس سولتۇستىك جاعىنا ورنالاسقان بۇل جەردىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 3903 مەتر كەلەدى. ورتالىق پۋنكت ءبىر قاتار ءتۇستى بولات تاقتاي ۇيلەردەن قۇرالىپ، ىشكى بولمەلەرى قاراپايىم تۇردە جاتاقحانا، جيىن زالى، اس ءۇي جانە ءبىر جۇپىنى جۋىنۋ بولمەسىنە ايىرىلىپتى. وعان قاراستى فانلۇڭ شىڭى، چۋانتوۋ تەكسەرۋ پۋنكتتەرىنىڭ قورعاۋشى قىزمەتكەرلەرى اپتا سايىن كەلىپ مونشاعا ءتۇسىپ تۇرادى ەكەن. قىمس ەتسە سۋ، توك توقتاپ قالاتىن تەكسەرۋ پۋنكتتەرىندەگىدەي ەمەس، ورتالىق پۋنكت ”جۇلدىز دارەجەلى ولشەمگە تولادى“ ەكەن.
ورتالىق پۋنكتتەن اتتانىپ كولىكپەن 5 − 6 ساعات جۇرگەن سوڭ، ولشەمدى 2 جۇك قورابىنىڭ كولەمىندەي كوك ءتۇستى بولات تاقتايدان سالىنعان ءۇي − چۋانتوۋ تەكسەرۋ پۋنكتىنە جەتتىك. بۇل دۇنيە جۇزىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك ءشول − قۇمكول ءشولىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنىڭ ەتەگىنە ورنالاسىپتى، ۇلكەندى - كىشىلى قۇم كولدەر مەن جەر استى ەرەكشە گيدرولوگيالىق گەولوگيا سەبەبىنەن قۇم بۇلاق بولىپ قالىپتاسقاندىقتان، تەكسەرۋ پۋنكتى سونىڭ اتىمەن اتالىپتى. سۋلى جەر بولعان سوڭ، بۇل جەردە ماسا - شىركەي كوپ بولادى ەكەن، قۇجىناعان ماسا - شىركەي ادامنىڭ اشىق قالعان جەرىن تالاۋعا تاپ بەرەدى.
”ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز جابايى حايۋاناتتاردىڭ ارلى - بەرلى قۇيعىتىپ جۇرگەنىن باقىلاۋ، ءبىراق بۇل جەردەن ارى - بەرى وتكەن ادامنىڭ قاراسى كورىنسە بولمايدى“، - دەدى ءاني اسەن، 54 جاستاعى ءاني اسەن مەن 22 جاستاعى ۋارىسجان احىمەت وسى ارانىڭ قورعاۋشىسى ەكەن.
ءدال وسىنداي تەكسەرۋ پۋنكتىنەن قورىق اۋماعىندا جالپى تورتەۋى بار ەكەن، بۇلار ورتالىق پۋنكتتىڭ ”شولعىنشىلارى“ سىپەتتى. تەكسەرۋ پۋنكتتەرى العاشىندا قىس، كۇز 2 ماۋسىمدا عانا اشىلاتىن ماۋسىمدىق پۋنكت تۇيىندەرى عانا بولىپتى، ال قازىر تۇراقتى ءتۇيىن بولىپ ورنالاستىرىلعان.
2 ادام، ءبىر پۋنكت، اۋماقتى ەلسىز ءوڭىر، كۇن - ءتۇن دەمەي بورىش ارقالاۋ، جىلدان - جىلعا ۇدەي تۇسەتىن قۇلازۋ. ەلسىز اۋماق بۇلايشا سارىلىپ كۇزەتۋگە تۇرا ما؟
”تۇرادى!“ دەدى ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتىنە ەندى عانا پۋنكت باستىعى بولىپ تاعايىندالىپ كەلگەن لي حۋان، - ”بۇل قورىق چيڭحاي - شيزاي ءۇستىرتىنىڭ سولتۇستىك جيەگىنە ورنالاسقان، ەكولوگيالىق ورتاسى ءالسىز دە سەزىمتال، ەلىمىز ءۇشىن، ءتىپتى بۇكىل الەمنىڭ كليماتى مەن ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ حاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى ىقپالعا يە، سوندىقتان ول توتەنشە وزگەشە قورعاۋعا مۇقتاج. ءبىز ’التىنتاۋداعى‘’قويشىلارمىز‘“.
ءارجاقتىڭ قۇلشىنىسى ارقاسىندا، 2006 - جىلدان سوڭ، قورىق ىشىندە جورعا بوكەندى جاسىرىن اۋلاۋ جايتى اۋىزدىقتالعانىمەن، مول كەن بايلىعى ءىشىنارا ادامداردى تاۋەكەلشىلدىك ىستەۋگە باۋرادى. تاياۋدا قورىقتى باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ زاڭ اتقارۋ، شارلاۋ - قورعاۋ بولىمشە اترەتى ىلگەرىندى - كەيىندى كەبەك التىندى زاڭسىز ۇرلاپ قازعان ەكى توپ ادامدى قولعا ءتۇسىردى. مۇنان سىرت، ءىشىنارا جاياۋ جاھانگەزدەر بەكىتۋدەن وتپەي قورىققا ءوز بەتىمەن كىرىپ، جابايى حايۋاناتتار دامىلدايتىن جەردى ءبۇلدىردى، ونىڭ تۋدىرعان ەكولوگيالىق زيانى مەجەدەگىدەن الدەقايدا اۋىر بولدى.
ادامزات قيمىلىنىڭ جورعا بوكەن سياقتى حايۋاناتتارعا كەدەرگىلىك جاساۋىن ەڭ جوعارى شەكتە ازايتۋ ءۇشىن تاياۋ جىلداردان بەرى قورىق ءار جىلى چيڭحايداعى كوكشىل مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىمەن، شيزاڭداعى چياڭتاڭ مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىمەن بىرلەسىپ، ”قوناقتاردى قابىلداماۋ بۇيرىعىن“ جاريالاپ: قورىق ساياحات، ەكسپەدەتسيا، زاڭسىز كەسىپ ءوتۋ سياقتى قيمىلداردى شەكتەدى. سونىمەن بىرگە قورىق قىزمەتكەرلەرى جورعا بوكەن ءوسىپ - ونەتىن جەرلەردى جانە دامىلدايتىن جەرلەردى مەرزىم سايىن شارلاپ قورعادى.
جورعا بوكەنگە ءتىپتى دە كوپ تىرشىلىك كەڭىستىگىن جاراتۋ ءۇشىن 2008 - جىلى قورىق ىشىنە ورنالاسقان چارقىلىق اۋدانى چيمانتاع اۋىلىندا 100دىڭ ۇستىندەگى مالشى وتباسى قورىقتىڭ ءارقايسى وڭىرلەرىنەن چارقىلىق اۋدانى ماڭىنداعى مالشىلاردى وتىرىقتاندىرۋ تۇيىنىنە كوشىپ كەلدى. ”كوپشىلىكتىڭ ءبارى جورعا بوكەننىڭ قۇندىلىعىن ابدەن بىلەدى. كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن جەرلەرىنەن كوشكەن بولسادا، ۇكىمەت قامداعان ءۇي، ەگىنجاي، ەمدەۋ، وقۋ سياقتى شارت - جاعدايلارى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا كوپ جاقسى بولدى“، - دەدى چيمانتاع اۋىلىنىڭ باستىعى ءيۇسۇپ ءامار.
”ءبىر جاعىنان، جورعا بوكەننىڭ تىرشىلىك، ادەت ەرەكشەلىگى، سانى سياقتىلاردى ءۇرتىس عىلمي قاداعالاسا، ەندى ءبىر جاعىنان، ولاردىڭ ۇيىرگە ءتۇسۋ، تولدەۋ كەزىندە سىرتتىڭ مازالاۋىنا ۇشىراماۋىن قورعادى“. قورىق باسقارۋ مەكەمەسى قورعاۋ، باسقارۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ۇتۇناسىن بىلاي دەدى: 3 ۇلكەن قورىق زاڭسىز جاسىرىن اۋلاۋ، زاڭسىز كەن قازۋ، زاڭسىز كەسىپ ءوتۋ ارەكەتىنە بىرلەسىپ قاتاڭ سوققى بەرىپ، ءۇستىرتتىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى مەن جابايى حايۋاناتتاردىڭ كەدەرگىگە ۇشىراماۋىن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە قورعادى؛ ”تۇگەلدەي جاۋىپ، تاباندا شاعىپ، ەكولوگيانى تەز ارادا قالپىنا كەلتىرۋ“ تالابى بويىنشا، ۇكىمەتكە سايكەسىپ، كەن كاسىپورىندارىنىڭ ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋىن، جونگە سالۋىن ورىنداپ، قورىق ەكولوگياسىن كورنەكتى جاقسارتتى.
”مەن بيىلعى عىلمي زەرتتەۋ قيمىلىنا ەندى عانا قاتىناسىپ بولدىم، قورىقتاعى جورعا بوكەننىڭ ەڭ كوپ تولدەگەن جەرىندەگى سانى 35 مىڭعا جەتتى. جورعا بوكەن چيڭحاي - شيزاڭ ءۇستىرتىنىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسىندەگى سەركە ءتۇر، سانىنىڭ كوبەيۋى دە قورىقتىڭ قورعاۋ، باسقارۋ تابىسىن اڭعارتادى“، - دەدى قورىق باسقارۋ مەكەمەسى ءۇستىرتتىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى مەن جاراتىلىستى قورعاۋدى زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شۇي دۇڭحۋا.
”ءبىز بۇل ارانىڭ جابايى حايۋاناتتارىن ويداعىداي قورعاپ، ەكولوگياسى جاراسىمدى، بار الاپتا جانۋارلار تىرشىلىك ەتكەن قورىقتى ۇرپاقتارعا تاپسىرۋىمىز كەرەك“، - دەدى لي حۋان.
ۋاقىتتى سەرت ەتىپ، جان - جانۋارلاردى قورعادى
”ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ جولىندا بۇگىنگى بۋىن بىزدەر قۇلشىنۋىمىز كەرەك“، پارتيا 19 - قۇرىلتايىنىڭ بايانداماسىنداعى وسى ەكپىندى سەرت وسى قورىقتا قۇلشىنا امالياتتا ايگىلەندى.
ەسەكباتتى ورتالىق باسقارۋ - قورعاۋ پۋنكتى اسحاناسىنىڭ قابىرعاسىنا: ”وتتەگى تاپشى بولعانمەن، ۇستىرتتە رۋحىمىز اسقاق“ دەگەن قىزىل ءتۇستى ۇلكەن ءارىپ جاپسىرىلعان.
ۇستىرتتە وتتەگى جەتىسپەۋى قانداي كەشىر مە؟
بەيجيڭ ورمان شارۋاشىلىعى داشۋەسىنىڭ دوتسەنتى ۋاڭ نان مەن قورىق باسقارۋ مەكەمەسى ءۇستىرتتىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى مەن جاراتىلىستى قورعاۋدى زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى شۇي جۇنچۋانعا ىلەسىپ چيمانتاع تاۋىنا بارىپ عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كەزىمىزدە ەستەن كەتپەس ەستەمەلەردى قالدىردىق.
ورگە قاراي جۇرگەندە سويلەگەندەگى قاپەلىمدە ءسوز قارقىنى باياۋلاپ، دىبىس باسەيىپ، قول - اياق ارەكەتى ”0.5 بەيسۋ“ تومەندەيدى ەكەن. كۇن بىرتىندەپ قاراۋىتىپ، تاۋ جەلى ىزىڭداپ، تىنىس الۋ بارعان سايىن قيىنداپ، ءار قادامدى زورعا باسىپ، ءاربىر تىنىستى زورعا الىپ، كوكىرەگىڭنەن جۇتقىنشاعىڭا دەيىن وت جانعانداي كۇي كەشەسىڭ. تالاي رەت جەرگە جاتا قالىپ دەمالعىمىز كەلدى، مىڭ ءبىر ماشاقاتپەن تاۋ توبەسىنە ورمەلەپ شىققان كەزىمىزدە، ەكى مامان الدەقاشان عىلمي زەرتتەۋ اسپاپتارىن ورنالاستىرۋمەن قاربالاستاپ جاتىپتى.
قورىقتىڭ شانشىلما شىڭ، قاتەرلى تاۋلارىندا، ءشول جازيرا، كولدەرىندە، ۇستىرتتەگى جايلىمدا زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اياق ءىزى قالعان. دەنە قىزمەتىن ۇستىرتتەگى وتتەگى جەتىسپەيتىن ورتاعا بىرتىندەپ ۇيلەستىرۋ ءاربىر قورىق قورعاۋشىنىڭ ”مىندەتتى ساباعىنا“ اينالدى.
وتتەگى جەتىسپەۋىن جەڭسەڭ، تاعى تۇرمىستاعى قولايسىزدىققا توتەپ بەرۋىڭ كەرەك. وڭاي ءشىريتىن جاسىل جاپىراقتى كوكونىستەردى ساقتاۋ ءۇشىن عاني مەن ۋارىسجان تەكسەرۋ پۋنكتىنىڭ جانىنان قاراپايىم كوكونىس ۇرا قازدى. قاقپاقتى اشىپ، تومەنگە قاراي 5 − 6 باسپالداق باسىپ، ارالىعى شامامان 1.8 شارشى مەتر كەلەتىن ۇلكەندىكتەگى كىشى ۇڭگىرگە جەتەسىڭ. ۇڭگىردىڭ باس جاعىنا كوكونىس شارباعى ءىلىنىپتى، ىشىنە 2 جازدىق بايساي، بىرنەشە قيار، 2 اشتى بۇرىش سالىنىپتى. ۇڭگىردىڭ ءتۇبى تولى سۋ، قۇم تاۋدىڭ جانىنداعى بۇلاق كوزىنەن شىعىپتى.
24 جاستاعى چي بين 7 - ايدا 103 - كوپىرباسى تەكسەرۋ پۋنكتىنە كەلىپ قىزمەت ىستەگەن. ول جونىنەن العاندا قورىققا كىرۋ بەينە ”العاشقى قوعامعا“ كىرگەندەي: ”جاپالى ەكەنىن بىلگەنىممەن، وسىنشاما جاپالى ەكەنىن ويلاماعان ەدىم. سىرتقى الەممەن بايلانىس جاسايتىن ينتەرنەت سيگنالى جوق، الەمنەن تىسقارى وقشاۋ ارال“ سياقتى، قورىقتىڭ بۇكىل وڭىرىندە تەك ورتالىق پۋنكتتىڭ ماڭىندا عانا تۇراقسىز 2G سيگنالى بار، ۇزدىك - سوزدىق تەلەفون قابىلداۋعا، تەلەفون بەرۋگە بولادى.
”وتتەگى جەتىسپەۋدەن سىرت، قورىق قىزمەتكەرلەرى جونىنەن العاندا، ەڭ زور سىن - سايىس زەرىگۋشىلىك، ەڭ قۇندى رۋح زەرىگۋشىلىكتى جەڭۋ“، لي حۋان بىلاي دەدى: قورىقتا قازىر 9 تەكسەرۋ پۋنكتى بار، 31 باسقارۋ - قورعاۋ قىزمەتكەرى باسقارۋ - قورعاۋ، قاداعالاۋ، تاۋ شارلاۋعا جاۋاپتى.
”جاراتىلىستىق قورىقتى ايىرۋ كەدەرگىگە ۇشىرامايتىن تابيعي تازا الاپتى ساقتاپ قالىپ، ادامنىڭ ەكولوگيالىق ورتامەن جاراسىمدى بىرگە ءوتۋىن جۇزەگە اسىرۋ، ’تىرشىلىك ورتاق تۇلعاسىن‘ قالىپتاستىرۋ ءۇشىن. ءبىزدىڭ قىزمەت جاۋاپكەرشىلىگىمىز بارلىق زاڭسىز ارەكەتتەردى الاستاپ، ءبىر جاقتىڭ سۋ - توپىراعىن ويداعىداي قورعاۋ“. الدەقاشان زەينەتكە شىققان قورىق باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار باستىعى جاڭ حۇيبين قورىقتىڭ ءبىرىنشى ۇرپاق قورعاۋشىسى، ”ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى − بۇگىنگە ەڭبەك، ەرتەڭگە يگىلىك. وسىنداعى ءاربىر تىرشىلىك يەسىن ءۇن - ءتۇنسىز ويداعىداي قورعاپ، وسىنداعى ەكولوگيالىق ورتانى ويداعىداي قورعاۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتكە، اۋەلى، دۇنيە جۇزىنە قوسقان ۇلەسىمىز“.
”پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ ءتۇرلى زاڭدارى، زاڭ ەرەجەلەرى بىرتىندەپ كەمەلدەنىپ، ءبىزدىڭ باسقارۋ - قورعاۋ قىزمەتىن ويداعىداي ىستەۋدەگى ”ارقا سۇيەرىمىز“ بارعان سايىن نىعايدى. مۇنان سىرت، ۇشقىش اپپارات، قولعا ۇستايتىن جاساندى سەرىك تەلەفونى، سىمسىز باقىلاۋ - مەڭگەرۋ، ينفرا قىزىل ساۋلەلى سۋرەت تۇسىرگىش سياقتى عىلىم - تەحنيكا شارالارى بارعان سايىن كوبەيىپ، قورىقتىڭ قىزمەتى مەن تۇرمىسىنا بارىنشا كوپ ەنىپ، ەڭ تاماشا قامتاماسىزدىققا اينالدى“، - دەدى جاۋ شۇيدۇڭ تىلشىگە.
ءۇستىرت ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ ”جاۋىن - شاشىن كورسەتكىشى“ اتالعان ءۇش تامىرلى پارناس ءشوبى تاياۋدا التىنتاۋ مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىندا عىلمي زەرتتەۋ ۇيىرمەسى جاعىنان العاش رەت بايقالدى. مۇنداي وسىمدىكتىڭ بايقالۋى جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ جاقسى بەتالىسقا قاراي دامىعاندىعىنىڭ ايعاعى.
الەمدەگى ءاربىر جان يەسى ءوزىنىڭ جاراستىلىعىمەن تۋىندايدى، ءوزىنىڭ نارىمەن ەسەيىپ - ەرجەتەدى. ”التىنتاۋدىڭ“ ”بايلىعى“ جورعا بوكەن، ءۇش تامىرلى پارناس ءشوپ، ونان دا ماڭىزدىسى، وسىنداعى ءاربىر قورعاۋشى.
ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنداعى ارقا سۇيەيتىن ماڭىزدى نەگىز، جان يەسى جاراسىمدى بولعان كورىكتى دۇنيە ءجۇزىن بىرگە قۇرۋ ادامزاتتىڭ ىرىس - قۇتىنا قاتىستى. التىنتاۋ مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىعىندا تۋىلعان ىستەردىڭ بارلىعى وسىنى ايگىلەپ تۇرعانداي.
