− داچيڭ رۋحىنا شولۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ياڭ جى، سۇن بياۋ، تاڭ تيەفۋ
1959 - جىلى 9 - ايدىڭ 26 - كۇنى جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاندىعىنىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا، داچيڭ مۇناي الابى تابىلدى. قۇلاشىن كەڭ جايعان مۇناي بىرلەسكەن شايقاسى داچيڭ رۋحىن جەتىلدىردى.
60 نەشە جىلدىق كۇرەس بارىسىندا وتانعا داڭق اپەرۋ، ۇلتتىڭ داڭقىن اسىرۋ سىندى وتانشىلدىق رۋح، دەربەس، ءوزىن - ءوزى باسقارۋ، ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر سۇرۋدەي قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ رۋحى، عىلىمعا ءمان بەرۋ، ”ءۇش شىنايى، ءتورت قاتاڭ“ بولۋداي شىندىققا جۇگىنۋ رۋحى، جالپى جاعدايدى جادىنان شىعارماۋ، وتان قامىن ويلاۋداي ۇلەس قوسۋ رۋحى ”وتانشىلدىق، شارۋاشىلىق قۇرۋ، شىندىققا جۇگىنۋ، ءوزىن ارناۋ“ سىندى داچيڭ رۋحىن قالىپتاستىردى.
2019 - جىلى 9 - ايدىڭ 26 - كۇنى داچيڭ مۇناي الابى تابىلعاندىعىنىڭ 60 جىلدىعى قارساڭىندا، باس شۋجي شي جينپيڭ قۇتتىقتاۋ حات جولداپ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: 60 جىلدان بەرى نەشە ۇرپاق داچيڭدىقتار قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرىپ، كۇش جالعاپ كۇرەس جاساپ، بايىرعى جاپان تۇزدە ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى مۇناي ءوندىرىس بازاسىن قۇرىپ شىقتى. داچيڭ مۇناي الابىنىڭ سۇبەلى ۇلەسى ۇلى وتاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشىنە كەستەلەندى، داچيڭ رۋحى، قۇرىش ادام رۋحى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى رۋحىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالدى.
وتانشىلدىق، شارۋاشىلىق قۇرۋ: ”داچيڭ رۋحىن“ سومدادى
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى تۇستا، قايتا كوركەيتەر سالا كوپ بولدى، مۇناي مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ قان تامىرى رەتىندە، ەلىمىزدەگى سان ميلليونداعان حالىقتىڭ جان جۇيەسىنە اسەر ەتتى. ايتسە دە تاياۋ زامانعى 100 نەشە جىلعى كەدەيلىك، السىزدىك سەبەپتى ەلىمىزدىڭ مۇناي ونەركاسىبىنىڭ دامۋى دۇنيە جۇزىنەن الدە قايدا مەشەۋ قالدى.
20 - عاسىردىڭ 50 - جىلدارىنىڭ سوڭىندا پارتيا ورتالىق كوميتەتى مۇناي بارلاۋ ستراتەگياسىن شىعىسقا كوشىرۋ كەلەلى شەشىمىن جاساپ، جاپالى ىزدەنىستەردى باستان وتكەردى، 1959 - جىلى 9 - ايدىڭ 26 - كۇنى سۇڭلياۋ ويپاتىنا ورنالاسقان سۇڭجي 3 - مۇناي قۇدىعىنان ونەركاسىپ مۇنايى اتىلىپ شىعىپ، داچيڭ مۇناي الابىنىڭ تابىلعاندىعىن كورسەتتى. جۇڭگونىڭ مۇناي اشۋ تاريحىندا تاريحي بۇرىلىس مانىنە يە ءبىر بەت مىنە وسىلاي اشىلدى.
1960 - جىلى 2 - ايدا وتاننىڭ جەر - جەرىنەن اسكەري قوسىننان بوساپ كاسىپ اۋىستىرعان ون مىڭداعان وفيتسەر - اسكەرلەر، عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرى سياقتىلار وسىناۋ جاپان تۇزگە اتتانىپ، جاپالى دا ەرەن، قۇلاشىن كەڭ جايعان مۇناي بىرلەسكەن شايقاسىن باستادى.
داچيڭ رۋحى ايبىنى تاۋدى تالقان ەتەرلىك وسى بىرلەسكەن شايقاس بارىسىندا تۋىندادى.
”مىنا قيىنشىلىق، انا قيىنشىلىق دەيمىز، سايىپ كەلگەندە، مەملەكەتتە مۇنايدىڭ تاپشى بولۋى ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىق؛ مىنا قايشىلىق، انا قايشىلىق دەيمىز، سايىپ كەلگەندە، مەملەكەتتە مۇناي بولماۋى ەڭ ۇلكەن قايشىلىق“، ”قۇرىش ادام“ ۋاڭ جينشي بۇرعىلاۋ اترەتىن باستاپ، 1960 - جىلى 3 - ايدا داچيڭعا اتتاندى، پويەزدان تۇسە سالىسىمەن، بىرىنشىدەن، ءىشىپ - جەمدى، ەكىنشىدەن، جاتىن ورىندى سۇراماي، الدىمەن بۇرعى ستانوگى كەلدى مە، قۇدىق ورنى قايدا، بۇرعىلاۋ رەكوردى قانشا دەگەندى سۇراپ، جۇدىرىقپەن قويىپ قالىپ ءبىر قۇدىقتى قازىپ جىبەرەتىندەي تاعاتسىزداندى.
”20 جىل از ءومىر سۇرسەم دە، باسىمدى بايگە تىگىپ داچيڭنان مۇناي شىعارامىن“، - دەدى ۋاڭ جينشي.
وتانعا داڭق اپەرۋ، ۇلتتىڭ داڭقىن اسىرۋ وسى رەتكى بىرلەسكەن شايقاسقا قاتىناسقان بارلىق ادامنىڭ ورتاق تالپىنىسى مەن باتىل بەكىمى بولدى.
داچيڭ مۇنايى بىرلەسكەن شايقاسى قيىن كەزدە، قيىن جەردە، قيىن شارت - جاعدايدا ءجۇرىلدى. بىرلەسكەن شايقاستىڭ باستاپقى تۇسىندا تۇرعىن ءۇي جوق ەدى، بىرلەسكەن شايقاس جۇرگىزگەن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەر سيىر قورادا، ات قورادا نەمەسە وزدەرى قازعان جەر تولەدە تۇردى، كەيبىرەۋى دالادا جاتتى. استىق جەتىسپەگەندە بىرلەسكەن شايقاس جۇرگىزگەن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەر ۇسىگەن بايساي مەن تيانسايدىڭ جاپىراعىن تەرىپ جەپ، ”5 ءسارى 3 ۋاق تاماقپەن بىرلەسكەن شايقاس جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتتى“.
”شارت - جاعداي بولسا ىستەۋ كەرەك، شارت - جاعداي بولماسا شارت - جاعدايدى جاراتا وتىرىپ ىستەۋ كەرەك“. كران كەلمەۋ، بۇرعى ستانوگى تاسىمالداۋدى كۇتىپ تۇرۋداي قيىن ماسەلە الدىندا، ”قۇرىش ادام“ ۋاڭ جينشي كۇتىپ تۇرماي، يەك سۇيەمەي، ساپتاستارىن باستاپ سۇيمەنمەن يتەرۋ، سىرعىتقىش اعاشپەن سىرعىتۋ، ارقانمەن تارتۋ ءادىسىن قولدانىپ، 3 تاۋلىك بويى ىستەپ، قويماي ءجۇرىپ ادام كۇشىنە سۇيەنىپ بۇرعى ستانوگىن قۇدىق الاڭىنا جەتكىزدى.
”بۇل داچيڭ رۋحىنداعى دەربەس، ءوزىن - ءوزى باسقارۋ، ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ سىندى قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ رۋحىنىڭ ەڭ جاندى بەينەسى“، - دەدى داچيڭ قۇرىش ادام ۋاڭ جينشي ەسكەرتكىش سارايىنىڭ باس ءتۇسىندىرۋشىسى ۋاڭ ليجى.
شىندىققا جۇگىنۋ، ءوزىن ارناۋ: ”داچيڭ كەرەمەتىن“ جاراتتى
داچيڭ مۇناي الابىنىڭ مۇناي الۋ 1 - زاۆودى 3 - مۇناي كەنى ورتا 4 - مۇناي الۋ اترەتىندە ”ءۇش شىنايى، ءتورت قاتاڭ“ رۋحى جازىلعان قىزىل تۋعا اترەت مۇشەلەرىنىڭ ەسىمدەرى تولتىرا جازىلعان. ”ءۇش شىنايى، ءتورت قاتاڭ“ رۋحىنىڭ باستاۋ العان جەرى رەتىندە اترەت قۇرىلعان 60 نەشە جىلدان بەرى، ورتا 4 - اترەتتە كەلىپ - كەتىپ 1700 نەشە ادام ىستەپ، كادرلاردا تارتىپكە قايشىلىق جاساعاندار بولماۋ، قىزمەتكەرلەردە بەلگىلەمەگە قايشىلىق جاساعاندار بولماۋ، حاۋىپسىزدىك جاعىندا شىرعالاڭ بولماۋ، داڭققا كەنەلۋدە شيكىلىك بولماۋ سىندى ”ءتورت بولماۋ“ رەكوردىن باستان - اياق ساقتادى.
”توڭكەرىس ىستەرى ءۇشىن شىنايى ادام بولۋ، شىنايى سويلەۋ، شىنايى ىستەۋ كەرەك؛ توڭكەرىس قىزمەتىن ىستەۋدە قاتاڭ تالاپ، قاتاڭ ۇيىم، قاتاڭ پوزيتسيا، قاتاڭ ءتارتىپ بولۋ كەرەك، بۇل ورتا 4 - اترەتتىڭ ءداستۇرى بولۋمەن بىرگە، داچيڭ رۋحىنىڭ تەرەڭ ءمانىنىڭ دە ءبىرى“، - دەدى ورتا 4 - اترەتتىڭ باستىعى ۋاڭ يلۇن.
داچيڭ رۋحىندا عىلىمعا ءمان بەرۋ، ”ءۇش شىنايى، ءتورت قاتاڭ“ بولۋداي شىندىققا جۇگىنۋ رۋحى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ”شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ“ يدەيالىق لۋشيانىن تەرەڭ ايگىلەدى.
داچيڭ مۇناي الابىن بارلاۋ، اشۋ زەرتتەۋ ورنىندا بيىل 87 جاسقا كەلگەن زەرتتەۋ ورنىنىڭ بۇرىنعى باس ينجەنەرى يۋان چيڭفىڭ ءار كۇنى كەڭسەگە كەلىپ قىزمەت ىستەۋ ادەتىن ساقتاپ كەلەدى. ءومىر بويى عىلمي زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعان ول ماقالا قاراۋ سياقتى قىزمەتتەردى شارشاپ - شالدىعۋدى بىلمەستەن ءالى ىستەپ كەلەدى.
”قىزمەت ىستەگەندە الىسقا كوز جىبەرۋ كەرەك، كوبىرەك ويلانۋ كەرەك، ىشكەرىلەي سۇراۋ كەرەك، شىنايى سويلەۋ كەرەك، شىنايى ىستەۋ كەرەك“، - دەدى يۋان چيڭفىڭ. بىرلەسكەن شايقاس مەزگىلىندە ول كوپتەگەن عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى سياقتى ناقتى ساندى مالىمەتتى الۋ ءۇشىن ءاربىر قۇدىقتى جاياۋ تەكسەرىپ، كەشكى ساعات 12دەن بۇرىن ۇيىقتاعان كۇنى نەگىزىنەن بولعان ەمەس.
داچيڭنىڭ 2 - ۇرپاق ”قۇرىش ادامى“ ۋاڭ چيمين ونداعان جىل قاجىماي - تالماي قۇلشىنىپ، ”بەدەلدى باسىپ وزۋ، الدىڭعىلاردى باسىپ وزۋ، ءوزىن باسىپ وزۋ“ سىندى ”3 باسىپ وزۋ رۋحى“ ارقىلى تالاي - تالاي ءداستۇرلى نازارياداعى ”شەكتەلگەن وڭىرلەردى“ تالقانداپ، داچيڭ مۇناي الابىنىڭ ءۇرتىس جوعارى ءونىم، تۇراقتى ءونىم الۋىن ىلگەرىلەتتى.
”ءبىزدىڭ قىزمەت ورنىمىز جەر استىندا، كۇرەس وبيەكتىمىز مۇناي قاباتى، مۇنايمەن اينالىساتىن ادامداردىڭ يدەياسى، ءسوز جوق، ازات بولۋى كەرەك، كۇدىكتەردى سۇراۋعا باتىل بولۋ كەرەك“، ”يدەيا وزگەرسە عانا، ءسوزسىز، شىعار جول بولادى“، - دەدى ۋاڭ چيمين.
داچيڭ مۇنايىن بارلاۋ، اشۋ تاريحى عىلىم - تەحنيكا العاباسارلىعى تاريحى. 60 نەشە جىلدان بەرى، نەشە ۇرپاق داچيڭ مۇنايشىلارى عىلىم - تەحنيكادا ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ جاڭالىق اشۋعا كۇش سالىپ، 3 رەت مەملەكەتتىك عىلىم - تەحنيكا العاباسارلىعى ەرەكشە سيلىعىن الىپ، شيكى مۇنايدان 50 ميلليون توننانىڭ ۇستىندە ءۇرتىس 27 جىل جوعارى ءونىم، تۇراقتى ءونىم الۋ، مۇناي - گاز ەكۆيۆالەنتىنەن 40 ميلليون توننانىڭ ۇستىندە ءۇرتىس تۇراقتى ءونىم الۋداي الەمدىك كەرەمەت جاراتتى.
60 نەشە جىلدان بەرى، داچيڭ مۇناي الابى جالپى 2 ميلليارد 433 ميلليون توننا شيكى مۇناي ءوندىرىپ، دۇنيە جۇزىندە الدا تۇراتىن قۇرلىق فاتسيا مۇناي الابىن اشۋ دەڭگەيىن جارىققا شىعاردى. بايىرعى قۇلازىعان جاپان تۇزدە كورىكتى وسىزاماندانعان مۇناي قالاسى بوي كوتەردى. داچيڭدىقتار جالپى جاعدايدى جادىندا ساقتاۋ، وتان قامىن ويلاۋداي ءوزىن ارناۋ رۋحى ارقىلى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ گۇلدەنۋىنە، دامۋىنا ماڭىزدى ۇلەس قوستى.
بيىل 86 جاسقا كەلگەن داچيڭ مۇناي الابىنىڭ ”ساقا بىرلەسكەن شايقاس جۇرگىزۋشىسى“ چيۋ يۋەتاي حىبەيدە تۋعان، 25 جاسىندا داچيڭ مۇناي الابىنا كەلىپ بىرلەسكەن شايقاسقا قاتىناسىپ، سودان باستاپ داچيڭدا تامىر تارتتى. چيۋ يۋەتاي: مەن ەجەلدەن وكىنىپ كورمەدىم، - دەدى.
”بىرلەسكەن شايقاس بارىسىندا شارت - جاعداي قانشا جاپالى بولسا دا شەگىنبەدىك، نە ءۇشىن؟ ويتكەنى كونە قوعامدا ءومىر سۇرە المايسىڭ، پارتيا مەن مەملەكەت مەنى باعىپ - قاعىپ ەسەيتتى، از عانا ۋاقىتشا قيىنشىلىق نەگە تۇرادى؟“، - دەدى چيۋ يۋەتاي.
رەفورما جاساۋ، جاڭالىق اشۋ: ”رۋحتىڭ“ ومىرشەڭدىك كۇشىن ماڭگى ساقتادى
داچيڭ رۋحى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىپ، ۇزدىكسىز جاڭا داۋىرلىك ءمان ۇستەلىپ، تالاي ۇرپاق ادامدى كۇش جالعاپ كۇرەس جۇرگىزۋگە ىنتالاندىرىپ كەلەدى.
داچيڭ مۇناي الابىنىڭ ءبىر قۇدىق الاڭىندا قۇدىق سورەسى اسقاق بوي سوزىپ تۇر، ”قۇرىش ادام“ ۋاڭ جينشي جەتەكشىلىك ەتكەن 1205 - بۇرعىلاۋ اترەتى تاۋلىك بويى تىنباي قۇدىق بۇرعىلاۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋدا. تاياۋدا 1205 - بۇرعىلاۋ اترەتى وزىق جاڭاشا بۇرعى ستانوگىمەن مۇناي جاڭا شايقاس مايدانىنىڭ بۇرعىلاۋ پەريودىنىڭ رەكوردىن جاڭالادى.
”سول جىلدارى ’قۇرىش ادام‘ ساقا اترەت باستىعى سونشاما جاپالى شارت - جاعدايدىڭ وزىندە شۇعىلالى ناتيجە جاراتتى، ءبىزدىڭ داچيڭ رۋحىن، قۇرىش ادام رۋحىن ۇزدىكسىز ساۋلەلەندىرىپ، مەملەكەتتىڭ ەنەرگيا حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە اناعۇرلىم زور ۇلەس قوسپاۋعا ەش سەبەبىمىز جوق“، - دەدى 1205 - بۇرعىلاۋ اترەتىنىڭ باستىعى جاڭ جيڭ.
”داچيڭ رۋحى ’قولمەن سۇيرەپ، يىقپەن كوتەرۋ‘، ’سۋ تاسىپ، قۇدىق قازۋ‘، ’جارالانا ءجۇرىپ، ساعىز قويمالجىڭى كولشىگىنە سەكىرىپ ءتۇسىپ، قۇدىق فونتانىن باسۋ‘ عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، تەرەڭ وتباسى - وتان سۇيىسپەنشىلىگى، عىلمي قىزمەت ءادىسى جانە بەلسەنە العا باساتىن تۇرمىس پوزيتسياسى، ول ءبىزدىڭ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتيامىزدىڭ اۋەلگى ماقساتىن، بورىشىن، مۇرات - سەنىمىن، تاماشا ءداستۇرىن ايگىلەيدى“، - دەدى داچيڭ قالالىق پارتكوم پارتيا مەكتەبى داچيڭ رۋحىن، قۇرىش ادام رۋحىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى ۋاڭ ليلي.
جاڭالىق اشۋ − داچيڭ رۋحىنىڭ جاندى دا جالىندى ومىرشەڭدىك كۇشتى ماڭگى ساقتاۋىنىڭ تەتىگى.
داچيڭنىڭ 3 - ۇرپاق ”قۇرىش ادامى“ لي شينمين ”قۇرىش ادام“ ۋاڭ جينشيدىڭ شەتەلگە بارىپ قۇدىق بۇرعىلاۋ اسىل ارمانىن جۇزەگە اسىردى. بۇگىنگى تاڭدا عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ مەن تەحنيكا تىرەگىنە سۇيەنگەن داچيڭ مۇناي الابى ”سىرتقا شىعۋدا“ جاڭا قارىشتاۋدى جۇزەگە اسىردى، شەتەلدەگى كاسىبى ورتا شىعىس، ورتا ازيا، ازيا - تىنىق مۇحيت، افريكا جانە امەريكا سىندى 5 ۇلكەن وڭىرگە ءورىس اشىپ، شەتەلدەگى ۇقىق - مۇددە ءونىمى 10 ميلليون توننالىق كولەمگە جەتتى.
كومىرتەگى قوس توتىعىن ساقتاپ قويىپ پايدالانۋدى جۇزەگە اسىردى، 2000نەشە مۋلىق كومىرتەگىن بەيتاراپتاندىراتىن ورمان بەلدەۋىن قۇردى، ءار جىلى 600 ميلليون توننالىق قۇرامىندا مۇناي بار لاس سۋدى ولشەمگە جەتكىزىپ ءبىر جاقتى ەتتى... نازاردى جوعارى ساپالى دامۋعا شوعىرلاندىرىپ، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ جانە ”كومىرتەگىن بەيتاراپتاندىرۋ“ نىساناسىنىڭ جۇزەگە اسۋىن ىلگەرىلەتىپ، رەفورمانى ءۇرتىس تەرەڭدەتىپ، داچيڭ رۋحىنىڭ داۋىرلىك ءمانى بارعان سايىن بايۋدا.
”داچيڭ جاپپاي سوتسياليستىك وسىزاماندانعان جاڭا داچيڭ قۇرۋدىڭ جاڭا ساپارىن كۇش سالا باستاپ، دۇنيە جۇزىنە ايگىلى بايلىقتى كادەگە جاراتىپ، جاڭالىق اشاتىن قالانى، جۇڭگونىڭ جاڭادان گۇلدەنگەن جوعارى دەڭگەيلى جاساۋ قالاسىن جانە حيلۇڭجياڭ ولكەسىندە العا شىققان جوعارى ساپالى دامۋ قالاسىن قۇلشىنا قۇرۋدا“، - دەدى داچيڭ قالالىق پارتكومنىڭ شۋجيى لي شىفىڭ.
”’وتانشىلدىق، شارۋاشىلىق قۇرۋ، شىندىققا جۇگىنۋ، ءوزىن ارناۋ‘ سىندى داچيڭ رۋحى ءارى تاريحقا ءتان، ونان دا ماڭىزدىسى، داۋىرگە ءتان. داچيڭ رۋحى بۇرىن دا، قازىر دە، بولاشاقتا دا ءبىزدىڭ ماڭگى قامال الىپ، قيىندىقتى جەڭۋدەگى، تيپتى جاڭالاپ، دارەجەسىن وسىرۋدەگى، جوعارى ساپالى دامۋداعى مادەنيەت نەگىزىمىز، قوسىن رۋحىمىز، كۇش قاينارىمىز“، - دەدى داچيڭ مۇناي الابى شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى فاڭ چيڭ. (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 23 - كۇنى حاربيننەن بەرگەن حابارى)
