− حالىقارالىق قوعام امەريكانىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا ساياسي سايقالدىققا باسۋىن ۇزدىكسىز سىندادى
حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى چۇي سۇڭ، جاڭ گۋاڭجىڭ، يان يۇنميڭ، لي شياۋشياۋ، شىن شياۋشياۋ
امەريكا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىندە دۇرىس پەن بۇرىستى، اق پەن قارانى شاتاستىرىپ، ۇزدىكسىز تۇردە ىندەتتى ساياسيلاندىرىپ، ۆيرۋستان پايدالانىپ اتقا داق سالىپ، تەگىن انىقتاۋدى قۇرالعا اينالدىرىپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ الەمدىك سەلبەستىگىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، حالىقارانىڭ تەگىن انىقتاۋدى زەرتتەۋ سەلبەستىگىنە اۋىر كەدەرگىلىك جاسادى. شەتەل ساياسي قايراتكەرلەرى، وقىمىستىلارى قاتارلىلار امەريكا جاقتى عىلىمعا قۇرمەت ەتۋگە، جۇڭگوعا كۇيە جاعۋدى، شابۋىلداۋدى دوعارۋعا، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا ساياسي سايقالدىققا باسۋدى توقتاتۋعا شاقىرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسىپ، ىندەتكە تىزە قوسا قارسى اتتانۋى كەرەك ەكەندىگىن باسا دارىپتەدى.
”جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس ’تاجىريبەحانادان تارالدى ءپاتۋاسىن‘ دابىرالاۋى پالەنى جۇڭگوعا اۋدارۋ ءۇشىن جاسالعان قاسكۇنەمدىگى“
حابارعا قاراعاندا، ءمان - جايدى بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، امەريكانىڭ مالىمەت توپتاۋ تاراۋى جەتەكشى بولعان جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تەكسەرۋى قازىر ەشقانداي ماندىك ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزە الماعان، الايدا امەريكا سوندا دا مالىمەتتى ۋاعىندا جاريالاۋدى جوسپارلاپ وتىر ءارى مالىمەتتە ۆيرۋس ۋحان ۆيرۋس زەرتتەۋ ورنىنان شىققان دەگەن الجاستىرۋ سيپاتتى قورىتىندىنى ويدان قۇراستىرماقشى ەكەن. سونىمەن بىرگە، امەريكا تاعى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىن جۇڭگوعا 2 - كەزەڭدىك تەگىن انىقتاۋدى تەزىرەك باستاۋعا قىساعان ءارى وداقتاستارىن توپتاپ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ اياسى سىرتىندا قاجەتتى كەزدە ايتىلمىس 3 - جاقتىڭ دەربەس تەكسەرۋىن جۇرگىزۋگە ۇرىنعان.
رەسەي ۆيرۋس مامانى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك داشۋەسىنىڭ بيولوگيا عىلىمى پروفەسسورى الەكسەي اگرانوۆسكي گازەتىمىز ءتىلشىسىنىڭ تىلشىلىگىن قابىلداعاندا امەريكا جاق جۋىردا جاريالاعان ۆيرۋستىڭ تەگى جونىندەگى مالىمەتى بۇكىلدەي ساياسي ويىن، عىلىممەن قاتىسسىز دەپ توتەسىن ايتتى. ”وندا بۇل مالىمەتتىڭ جاناما ساندى مالىمەتتەرگە جانە اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارىنا نەگىزدەلىپ، ويدان قۇراستىرىپ جازىلعاندىعى ايقىن ورتاعا قويىلعان. امەريكا ساياسي الاياقتارى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تاجىريبەحانادان تارالىپ كەتكەندىگىن قولدايتىن ءارقانداي ءبىر جاڭا ساندى مالىمەتكە يە بولعان - بولماعاندىعىنا مەن كۇدىكتەنەمىن“. اگرانوۆسكي بىلاي دەپ قارادى: امەريكانىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىندەگى جۇڭگوعا قاراتقان جازعىرۋىنىڭ عىلمي دايەگى جوق، ول ساياسي ەسەپتەن تۋىنداعان، ماقساتى امەريكا الەۋمەتىنىڭ ۇكىمەتتىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋداعى دارمەنسىزدىگىنە دەگەن نازارىن باسقاعا بۇرۋ ءۇشىن.
”امەريكانىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس ’تاجىريبەحانادان تارالدى ءپاتۋاسىن‘ دابىرالاۋى پالەنى جۇڭگوعا اۋدارۋ ءۇشىن جاسالعان قاسكۇنەمدىگى“. رەسەي ەكاتەرينبۋرگ ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋدى عىلىمي زەرتتەۋ اكادەمياسىنىڭ باستىعى الەكساندر شەرمانوۆ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”امەريكانىڭ ’جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگى جۇڭگو تاجىريبەحاناسىنان شىققان‘ دەپ جاعى سەمبەي جازعىرۋى بۇكىلدەي ساياسي سەبەپتەن تۋىنداعان“.
برازيليا جۇقپالى اۋرۋلار عىلمي قوعامى جۇقپالى اۋرۋلار مامانى اريانا بيكۋدو گازەتىمىزدىڭ ءتىلشىسىنىڭ تىلشىلىگىن قابىلداعان كەزدە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قاتاڭ عىلمي ماسەلە، وعان عىلىم جانە ماماندىق تۇرعىدان مامىلە جاساۋ كەرەك، ساياسي فاكتور كيلىكپەۋى كەرەك. امەريكانىڭ بۇل ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋى عىلىمعا قۇرمەت ەتپەگەندىكتىڭ بەينەسى، ونىڭ ماسەلەنى شەشۋگە دە ەشقانداي بەلسەندى ىقپالى تيمەيدى.
برازيليا شىعىس سولتۇستىك بولىك جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنە بىرلەسىپ قارسى اتتانۋ عىلمي كوميتەتىنىڭ سايكەستىرۋشىسى ميگەل نيكولاليس مىنالاردى ءبىلدىردى: ”امەريكا ساياسي الاياقتارىنىڭ عىلمي ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋى وراسان زور زالال تۋدىرادى، ەشقانداي جاقسىلىق الا كەلمەيدى“.
كەنيا حالىقارالىق ماسەلەلەر مامانى كاۋىنس ادىشيىر گازەتىمىزدىڭ تىلشىسىنە مىنالاردى ءبىلدىردى: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق ماماندار ۇيىرمەسى جۇڭگوعا ىلگەرىندى - كەيىندى ارناۋلى 2 رەت بارىپ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى زەرتتەۋگە قاتىستى قىزمەتتەردى ورىستەتتى، ەكى جاق بىرلەسىپ جۇڭگو − دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ جونىندەگى بىرلەسكەن زەرتتەۋ مالىمەتىن جاريالاپ، كەلەسى قادامدا، الەمدىك ايادا كوپ ەلدىڭ، كوپ ءوڭىردىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى زەرتتەۋدى بىرگە ورىستەتۋىنە ايقىن بەتالىس كورسەتتى. وسى مالىمەتتە ايتىلعانداي، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتى دۇنيە جۇزىندەگى باسقا مەملەكەتتەرگە دە كەڭەيۋى كەرەك، باسقا بەدەلدى عىلمي زەرتتەۋ بۇل تۇجىرىمعا ءالى قارسى شىققان جوق. تەكسەرۋدىڭ ءتۇيىنىن تاعى دا جۇڭگوعا قويۋ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وسىنىڭ الدىندا جاساعان قورىتىندىسىمەن بۇكىلدەي كەرەعار، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ سەنىمىن بۇلدىرەدى، ءتىپتى، وسى ۇيىمنىڭ كەزەكتەگى جانە كەلەشەكتەگى باسقا قىزمەت جوسپارىنا دا زالالى تيەدى.
”وزگەنى ايىپتاۋ قاشاندا ايناعا قاراۋدان نەمەسە ءوزىنىڭ پارە - پارەسى شىققان كوڭىل كۇيىنە ۇڭىلۋدەن تىپتەن وڭاي“
ەگيپەت وتاندى ءسۇيۋ ارەكەتى پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى لاۋف گازەتىمىزدىڭ تىلشىسىنە مىنالاردى ءبىلدىردى: امەريكانىڭ كەيبىر ساياسي الاياقتارى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن جەلەۋ ەتىپ جۇڭگوعا كۇيە جاعىپ وتىر، مۇنداعى سەبەپ ولار مۇنى جۇڭگونىڭ دامۋىن شاۋجايلاۋدىڭ ورايى دەپ قاراۋدا. ”ساياسي توپ ءوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ىستەپ وتىرعانى ايدان انىق. ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىنىڭ ساياسي فاكتوردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىعى انىق“.
ادىشيىر مىنالاردى ءبىلدىردى: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ حاتشىلار باسقارماسى جۇڭگونى قامتىعان مۇشە ەلدەرمەن تولىق اقىلداسپاعان جاعدايدا 2 - كەزەڭدىك ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەت جوسپارىن ورتاعا قويدى، بۇل امەريكانىڭ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا قىسىم ءتۇسىرىپ، وسى ۇيىمنىڭ قىزمەت جوسپارىن امەريكانىڭ مۇددەسىنە ۇيلەسۋگە ماجبۇرلەپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن بىردەي، كەزىندە ۋحانعا بارىپ ناقتى ورىندا تەكسەرۋ جۇرگىزگەن مامانداردى اۋىستىرىپ جىبەرۋىندە دە سىرتقى كۇشتىڭ كيلىگۋىنىڭ بەلگىسى بار. بۇل قىلىقتاردىڭ ءبارى ساياسيدى عىلىمنان ۇستەم قويدى. امەريكا ۇكىمەتى امەريكا مالىمەت توپتاۋ قۇرىلىمىن 8 - ايدىڭ اياعىنان بۇرىن جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى تەكسەرۋگە بۇيىردى. ول بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: مالىمەت توپتاۋ قۇرىلىمى جەتەكشى بولعان جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تەكسەرۋىن حالىقارالىق قوعام قابىلدامايدى. جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىندە عىلمي رۋحتى نەگىز ەتىپ، حالىقارالىق سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ، ساياسيلاندىرۋدان اۋلاق بولۋ كەرەك.
”قازىر عالىمدار سويلەۋى، ساياسي الاياقتار تىڭداۋى كەرەك“. جۇڭگو - دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى زەرتتەۋ بىرلەسكەن ماماندار گرۋپپاسىنىڭ مۇشەسى، زوولوگ داجاك مىنالاردى ءبىلدىردى: ىندەت ءالى دە ورشۋدە، ادامدار كەيبىر ساياسي الاياقتاردىڭ، اسىرەسە، امەريكا ساياسي الاياقتارىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ كەدەرگىسىز تۇردە جالعاستى قىزمەت ىستەۋىنە مۇمكىندىك جاساۋىن شۇعىل ءۇمىت ەتۋدە.
امەريكا پەنسيلۆانيا داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى جوناسىن تسيممەرمان جۋىقتا «ۆاشينگتون پوچتا گازەتىنىڭ» سايتىندا ماقالا جاريالاپ، ءار جولى ىندەتكە ۇشىراعاندا امەريكانىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى باسقالارعا يتەرەتىندىگىن، مۇنداي ءتاسىلدىڭ ۇزاقتان جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىن اتاپ كورسەتتى. ماقالا: امەريكا قاشاندا تارالعىش اۋرۋلاردى سىرتتىڭ ادامدارىمەن بايلانىستىرىپ، ولاردى ”وپ - وڭاي قۇرباندىققا“ شالىپ، امەريكانىڭ اۋرۋ مەن ءولىم - ءجىتىم الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن جاسىردى، - دەپ اتاپ كورسەتتى. ول ماقالانىڭ سوڭىندا بىلاي دەپ كۇرسىندى: ”ءبىز جاۋعا كەزىكتىك، بۇل جاۋ ءوزىمىز. الايدا وزگەنى ايىپتاۋ قاشاندا ايناعا قاراۋدان نەمەسە ءوزىنىڭ پارە - پارەسى شىققان كوڭىل كۇيىنە ۇڭىلۋدەن تىپتەن وڭاي“.
”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتى كۇللى الەم كولەمىندە ورىستەتىلۋى، امەريكانىڭ بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىن تەكسەرۋدى دە قامتۋى كەرەك“
دازاك مىنانى ءبىلدىردى: بارعان سايىن كوپ زەرتتەۋلەر ۋحاندا ىندەت بايقالۋدان بۇرىن ەۆروپا مەن امەريكاداعى ادامداردان جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنىڭ بەلگىلەرى بايقالعاندىعىن دالەلدەدى. ۆيرۋستا مەملەكەت شەكاراسى بولمايدى، جاۋاپكەرشىل عالىم رەتىندە، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىندە سەلبەستىك، ادىلدىك، اشىقتىق، جاريالىلىق پوزيتسياسىن ساقتاۋىم كەرەك، ”عىلمي بولۋ، ايىپتاماۋ كەرەك“. امەريكا ساياسي الاياقتارى داۋرىققان ”ۋحانداعى تاجىريبەحانادان تارالدى ءپاتۋاسى“ ايرىقشا جاۋاپكەرسىزدىك.
رەسەي عىلىم اكادەمياسى گەنەتيكالىق بيولوگيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ جوعارى دارەجەلى عالىمى الەكسەي جايكيننىڭ ميكرو ورگانيزمدەر گەنىن قايتا ۇيىمداستىرۋدى زەرتتەگەنىنە 15 جىلدان استى، ونىڭ قاراۋىنشا ”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتى كۇللى الەم كولەمىندە ورىستەتىلۋى، امەريكانىڭ بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىن تەكسەرۋدى دە قامتۋى كەرەك“. امەريكا دۇنيە جۇزىندەگى بيوتەحنيكا زەرتتەۋ سالاسىنىڭ سەركەسى. سوڭعى جىلدارى امەريكانىڭ بيولوگيا تاجىريبەحانالارىندا تالاي رەت وقيعا تۋىلعان، امەريكا جاق جالپى جۇرتقا وزدەرىنىڭ بيوتەحنيكا زەرتتەۋ قيمىلدارىن قالاي باسقارىپ - تىزگىندەپ وتىرعاندىعىن اشىق ايتۋى كەرەك“. جايكين امەريكانىڭ «بيولوگيالىق قارۋعا تيىم سالۋ شارتى» جۇلگەسىندە تەكسەرۋ مەحانيزمىن قۇرۋعا قارسى ەكەندىگىن، سونىمەن بىرگە شارتتىڭ باقىلاۋ - باسقارۋى قيىن بولىپ وتىرعان ”كولەڭكەلى ءوڭىر ەلدەرىندە“ بيولوگيا تاجىريبەسىن جۇرگىزىپ وتىرعاندىعىن اتاپ كورسەتتى. كوپتەگەن ەلدەردە تۋىلعان باستاپقى كەزدەگى كۇماندى ناۋقاستاردى زەرتتەۋ توتەنشە ماڭىزدى. 2019 - جىلدىڭ سوڭىندا كەيبىر ەلدەردە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالعان ناۋقاستار تۋىلعان بولۋى مۇمكىن، ايتسەدە، سول كەزدە ادامدار اڭعارماعان.
تانزانيا «گۋارديان» گازەتى حالىقارالىق نۇسقاسىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بەنجامين ماگنا گازەتىمىز تىلشىسىنە مىنانى ءبىلدىردى: جۇڭگو ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى عىلمي ورىستەتۋدى باستان - اياق قولداپ، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىمەن تىعىز سەلبەستىك ورناتتى، ال امەريكاداعى ءىشىنارا ساياسي الاياقتار ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا ۇرىنۋدا. ۆيرۋس كۇللى ادامزاتتىڭ ورتاق جاۋى، حالىقارالىق قوعام ساياسيلاندىرۋدىڭ بوگەت بولۋىنا باتىل قارسى تۇرىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، عىلىمعا قۇرمەت ەتىپ، ۆيرۋسقا بىرگە قارسى تۇرۋى كەرەك.
وڭتۇستىك افريكا سىۋاني جاراتىلىستىق عىلىمدار داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى مامو مۇچي ەكىنشى كەزەڭدەگى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ بۇكىل الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردە، كوپتەگەن جەرلەردە ورىستەتىلۋى كەرەكتىگىن باسا دارىپتەدى. ”كوپتەگەن ىسپاتتار ۆيرۋسقا قاراۋداعى كەرەناۋ پوزيتسيا سالدارىنان كەيبىر ەلدەردىڭ قايتا - قايتا ىندەتتىڭ سوققىسىنا ۇشىراعاندىعىن، سونداي - اق ۆيرۋستىڭ سول ەلدە جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسقا وڭىرلەرىندە جىلدام تارالۋىن تۋدىرعاندىعىن دالەلدەدى. ەگەر ءبىز ىندەت تۋدىرعان زياندى امالسىزدان كەيبىر ادامداردان نەمەسە كەيبىر ەلدەردەن كورۋىمىز كەرەك بولسا، وندا ءبىز ۆيرۋستى ەڭ الدىمەن مالىمدەگەن مەملەكەتتى ەمەس، قايتا ءوز ەلىنىڭ حالقىنا كوڭىل بولمەگەن، دۇرىس ارەكەت قولدانىپ ۆيرۋستىڭ تارالۋىن تەجەمەگەن جەكەلەردى نەمەسە مەملەكەتتەردى ايىپتاۋىمىز كەرەك“.
(8 - ايدىڭ 22 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)
