تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   ۇيرەنۋ   ›   شولۋ

قيىنشىلىق پەن كەدەرگىنى باتىلدىقپەن جەڭىپ، عىلىم - تەحنيكانىڭ بيىك شىڭىنا باتىلدىقپەن شىقتى

− ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ رۋحىنا شولۋ

□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ۋىن جيڭحۋا، لي گولي

  1964 - جىلى 10 - ايدىڭ 16 - كۇنى ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى اتوم بومبىسى ءساتتى جارىلدى. لوپنۇر كولى كەڭىستىگىندەگى جويقىن ءۇن دۇنيە جۇزىنە جۇڭگو حالقى ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ، مەملەكەت قورعانىسىنىڭ وزىق تەحنيكاسىندا ەلەۋلى ناتيجە جاراتقاندىعىن سالتاناتپەن جاريالادى!

  بىرىنشىدەن كەدەي، ەكىنشىدەن اق بولۋدان باستاپ، ىشكى − سىرتقى قيىنشىلىق قاباتتاسقان جاعدايدا ەڭسە كوتەردى، جاڭا جۇڭگونىڭ ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ ىستەرىنىڭ ءساتتى بولۋى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن تاڭ قالدىردى.

  ۇلى ىستەر ۇلى رۋحتى سومدادى. 50 نەشە جىلدان بەرى ”وتاندى قىزۋ ءسۇيۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ، ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، زور كۇشپەن سەلبەسۋ، باتىلدىقپەن جوعارىلاۋ“ سىندى ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ رۋحى ءار ۇرپاق عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن وتاننىڭ ءۇمىتىن ادالدىقپەن وتەۋگە، كۇرەس جاساۋدى ماقسات ەتۋگە باستان - اياق شابىتتاندىرىپ كەلەدى.

  ”جەر - كوكتى ءدۇر سىلكىندىرەتىن ىستەردى ىستەدى، اتى - ءجونىن جاسىردى“ − وتانعا ۇلەس قوستى

  چيڭحاي ولكەسى حايبەي وبلىسى حاييان اۋدانىنداعى اتوم قالاسى − جۇڭگوداعى تۇڭعىش يادرولىق قارۋدى زەرتتەپ جاساعان بازا. كەزىندەگى جۇرتقا بەيمالىم وسىناۋ سىرلى، شەكتەلگەن رايوندا قازىرگە دەيىن ءبىر پلاتفورما ساقتالۋدا، پلاتفورمادا باسىنان تالايدى كەشىرگەن ءبىر پويەز تىپ - تىنىش توقتاپ تۇر.

  1964 - جىلى وسى ءنولىنشى كەزەكشى پويەز تۇڭعىش اتوم بومبىسىن جينيىنتان جايلاۋىنان لوپنۇر قۇبا دالاسىنا قۇپيا جەتكىزدى. كوپ وتپەي ”شىعىس جويقىن ءۇنى“ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى.

  1966 - جىلى 10 - ايدىڭ 27 - كۇنى ەلىمىزدىڭ يادرولىق وق باسى ورناتىلعان تۇڭعىش جەردەن جەرگە اتىلاتىن باسقارىلمالى بومبىسى ۇشىرىلىپ ءساتتى جارىلدى؛

  1967 - جىلى 6 - ايدىڭ 17 - كۇنى ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش سۋتەگى بومبىسى ءساتتى جارىلدى؛

  1970 - جىلى 4 - ايدىڭ 24 - كۇنى ەلىمىز ”ۇزاق جورىق 1 - ءنومىرلى“ تاسىمال راكەتاسى ارقىلى تۇڭعىش جاساندى سەرىك ”شىعىس قىزاردى 1 - ءنومىرلىنى“ ءساتتى ۇشىردى.

  ”داڭق بومبىسىنىڭ“، ”جۇڭگو جاساندى سەرىگىنىڭ“ استارىندا دىڭ جياشيان، چيان شۋەسىن، چيان سانچياڭ، گو يۇڭحۋاي، ۋاڭ گانچاڭ، پىڭ حۋان - ۋ، جاۋ جۇڭياۋ... سىندى اسقاق ەسىمدەر جاتىر. ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىكتىڭ“ وسى ەگەي ەرلەرى قاسيەتتى بورىشتى ورىنداۋ ءۇشىن كەيبىرى 20 نەشە جىل بويى ”ءىز - توزسىز كەتسە“، كەيبىرى اتى - ءجونىن وزگەرتىپ ءۇن - ءتۇنسىز قىزمەت ىستەدى.

  ”جەر - كوكتى ءدۇر سىلكىندىرەتىن ىستەردى ىستەۋ، اتى - ءجونىن جاسىرۋ“ وراسان زور قوزعاۋشى كۇشى ”وتان سىزدەرگە مۇقتاج“ دەگەننىڭ ۇلى ۇندەۋى.

  ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ ەگەي ەرى چىڭ كايجيا انگليادان قايتىپ كەلگەن فيزيكا مامانى، باتىس سولتۇستىك يادرو سىناق بازاسىندا 20 جىل بويى اتى - ءجونىن جاسىرىپ ءجۇردى. كەيبىرەۋلەر وعان: ”ەگەر وتانعا قايتپاساڭ، تابىسىڭ مۇنان دا زور بولۋشى ەدى“ دەگەندە چىڭ كايجيا: ”وتانعا قايتپاسام، عىلىم جاعىندا ءتىپتى زور تابىسقا جەتۋىم مۇمكىن، ايتسە دە ءدال قازىرگىدەي باقىتتى بولماس ەدىم، ويتكەنى قازىر ىستەگەن بارلىق ءىسىم وتانمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتىر“ دەپ جاۋاپ بەرگەن.

  ايگىلى مەحانيكا مامانى گو يۇڭحۋاي ۇشاق شىرعالاڭعا ۇشىراعان ساتتە قورعاۋشى ەكەۋى ءبىر - ءبىرىن قىسا قۇشاقتاپ، دەنەلەرىمەن يادرو ماتەريالىن قورعاپ قالدى؛ يادرو رادياتسياسىنىڭ اسەرىنەن راك اۋرۋىنا شالدىققان ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ ارداگەرى دىڭ جياشيان كوز جۇماردا مەملەكەتتىڭ قورعانىس عىلىم - تەحنيكاسىنىڭ قامىن ويلاپ: ”ەل ءبىزدى كوش ارتتا قالدىرىپ كەتپەسىن...“ دەگەن.

  زامان جاڭالاندى، رۋح بەكەمدەلدى. ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىكتەگى“ وتانشىلدىق، ۇلەسكەرلىك رۋح ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قانىمەن تەرەڭ توعىستى.

  ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ − ”جەڭىسكە جەتۋدىڭ قۇپيا سيفرىن“ ءتۇسىندىردى

  1960 - جىلى سۆوەت وداعى جۇڭگوداعى بارلىق ماماندارىن شەگىندىرىپ اكەتتى.

  ”وزگەگە سۇيەنۋ جارامايدى! عارىش عىلىمىن دامىتۋدا، باستىسى، ءوز كۇشىمىزگە سۇيەنۋىمىز كەرەك“. جاساندى سەرىك ىستەرىن دارىپتەۋشى جاۋ جيۋجاڭ عارىش ىستەرىمەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ باتىل بەكىمىن ءبىلدىردى.

  ەلىمىزدىڭ اتوم بومبىسىن زەرتتەۋ − جاساۋ بازاسىن جانە تاجىريبە بازاسىن قۇرۋدىڭ العاشقى مەزگىلىندە نەشە ون مىڭداعان عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرى، باسقارۋشى كادرلار، ازاتتىق ارميا كوماندير − جاۋىنگەرلەرى، داشۋە بىتىرگەن وقۋشىلار، شەكارا رايوندارعا كومەكتەسۋشى جاستار، جۇمىسشىلار، بايتاق باتىس سولتۇستىكتىڭ ساحاراسىنا، قۇبا تۇزىنە اتتاندى. اق قار، كوك مۇز جامىلىپ، قۇم مەن تاس بىردەي بوراسا دا ولار شاتىردا تۇرىپ، جابايى كوكونىس جەپ، ايبىندى دا دابىرالى جۇمىس جۇرگىزدى؛ ”الاڭدى مەكەن ەتىپ، جاپانى داڭق ساناپ، قۇبا تۇزدە كوز جۇمىپ، جاسىل تاۋعا جەرلەنۋ“ سەرتى بايىرعى جاپان دالادا جاڭعىردى.

  اتوم بومبىسى نازارياسىن جوبالاۋ، زەرتتەۋدە چەرتوج بەن مودەل جوق جاعدايدا دىڭ جياشيان جاستاردى باستاپ وزدەرى جوبالادى؛ يمپورت ەتىلگەن وزىق كومپيۋتەر جوق جاعدايدا قولمەن جۇرگىزەتىن كومپيۋتەردەن، ەسەپتىك سىزعىشتان، اۋەلى، ەسەپشوتتان پايدالانىپ ەسەپتەدى؛ وق جولىن ەسەپتەۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ كەڭىستىك تەحنيكاسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى ۋاڭ شيجي قاتارلىلار كۇنى - ءتۇنى تالىقپاي كۇرەسىپ، ەسەپتەۋگە جۇمسالعان قاعاز ءۇيىندىسىنىڭ ءوزى جۇمىس ۇستەلىنىڭ بيىكتىگىنەن اسىپ كەتتى...

  كۇرەس جاساعان جىلداردى ەسكە العاندا، 90 جاستى ەڭسەرگەن ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ ارداگەرى، ايدى بارلاۋ ينجەنەرياسىنىڭ تۇڭعىش باس جوبالاۋشىسى سۇن جيادۇڭ ەرەكشە اسەرلەنىپ بىلاي دەدى: ”بىرىنشىدەن كەدەي، ەكىنشىدەن اق بولعان كەزدە سۇيەنەتىن مامان، ۇلگى الاتىن تەحنيكا جوق ەدى، ءبىزدىڭ تەك ءوز كۇشىمىزگە سۇيەنىپ، دەربەس جاڭالىق اشۋىمىز كەرەك بولدى“.

  زامان ارتتا قالسادا، رۋح ماڭگى جالعاسادى.

  شىعىس قىزاردى 1 - ءنومىرلىنىڭ ءۇنى بارشا جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرگەنىنەن بەيدوۋ جاساندى سەرىك جول نۇسقاۋ جۇيەسىنىڭ جالپى بەتتىك اشىلۋىنا دەيىن، چاڭ - ى 1 - ءنومىرلىنىڭ تۇڭعىش رەت ايدى اينالىپ شارلاۋ جۇرگىزگەنىنەن تيان - ۋىن 1 - ءنومىرلىنىڭ مارسقا قونۋىنا دەيىن، تيانگۇڭ 1 - نومىرلىدەن كەڭىستىك بەكەتى تيانحى وزەكتى بولمەسىنە دەيىن... ەلەۋلى قارىشتاۋلاردى ۇزدىكسىز جۇزەگە اسىرعان عارىش ىستەرى جۇڭگو عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ تالىقپاي تالپىنعاندىعىنىڭ، ءوز كۇشىنە سۇيەنگەندىگىنىڭ ىقشام كورىنىسىنە اينالدى.

  ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىكتىڭ“ رۋحاني ەرىك جىگەرى ءتىپتى دە كوپ سالادا ايگىلەنۋدە − ”جياۋلۇڭ“ اتتى ادام وتىرىپ سۇڭگۋ جابدىعى قىسىمعا شىدامدى قۇرىلىم، تىرشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ، الىس ارالىقتى سۋ دىبىس تولقىنى حابار بايلانىسى، جۇيەنى مەڭگەرۋ سياقتى شەشۋشى وزەكتى تەحنيكادا تابىسقا جەتتى؛ ازياداعى ەڭ ءىرى اۋىر تۇرپاتتى اۆتوماتتى جۇزەتىن ”تيانكۇن اتتى“ اينالدىرىپ ءسىمىرۋشى كەمە اينالدىرىپ ءسىمىرۋشى كەمەدە اۆتوماتتى تۇردە بالشىق ارشۋ تەحنيكاسىن ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت قولدانۋدى جۇزەگە اسىردى؛ ”حۋالۇڭ 1 - ءنومىرلى“ ەلىمىزدەگى تۇڭعىش كەمەلدەنگەن يادرولىق ەلەكتر دەربەس ءبىلىم پاتەنت ۇقىعى جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، تۇڭعىش توپتا بارلىق وزەكتى جابدىقتار بۇكىلدەي وتاندىق ءونىم بولۋدى جۇزەگە اسىردى...

  ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، دەربەس جاڭالىق اشۋ − جۇڭگونىڭ عىلىم - تەحنيكا سالاسىنىڭ ۇزدىكسىز جاڭالىق اشىپ، كەرەمەتتەر جاراتۋىنداعى ”جەڭىسكە جەتۋ قۇپيا سيفرى“.

  كۇللى جۇرت ”شايقاسقا“ اتتاندى، سايلاۋىت توپ ”بەيدوۋعا“ قاتىناستى − رۋحتى جالعاستىرىپ، شۇعىلالى ناتيجە جاراتتى

  ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ ارداگەرى چيان شۋەسىن بىلاي دەگەن بولاتىن: جۇڭگو سول ءبىر ونەركاسىبى، تەحنيكاسى تۇگەلدەي ءالسىز جاعدايدا ”ەكى بومبىنى“ جاسادى، سوتسياليستىك ءتۇزىم بولماسا بولمايدى، ول پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ ۇندەۋى ەدى، ەشتەڭە دەمەستەن ىسكە كىرىستىك.

  ءاربىر ۇرپاق جۇڭگو عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرى كۇش جالعاپ شىڭعا شىعۋ بارىسىندا، كۇللى جۇرت ءبىر نيەتتە بولىپ ىنتىماقتاسا سەلبەسۋ، سايكەسە قامال الۋ رۋحى ادامدى اسەرلەندىرەرلىك ساۋلە شاشىپ، قۇدىرەتتى قۋاتىن ايگىلەدى.

  ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىكتىڭ“ زەرتتەلىپ جاسالۋى كومپيۋتەردەن ايرىلا المايدى، جوعارى يقۋاتتى كومپيۋتەردى ەرتەرەك زەرتتەپ جاساپ شىعۋ ءۇشىن 1957 - جىلى 1 - ايدا ارميا مەن جەرگىلىكتى ورىن جەكە - جەكە تەحنيكالىق مامانداردى شىعارىپ جۇڭگو عىلىم اكادەمياسىنا توپتادى. 1958 - جىلعى ارميا قۇرىلۋ مەرەكەسىندە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش كومپيۋتەرى ءساتتى زەرتتەلىپ جاسالدى؛ 1959 - جىلعى مەملەكەت مەرەكەسىندە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش ءىرى تۇرپاتتى جىلدام، سيفرلى، ەلەكتروندىق كومپيۋتەرى ءساتتى زەرتتەلىپ جاسالدى.

  مەملەكەت قورعانىسى زەرتتەۋ قۇرىلىمى، جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى، ونەركاسىپ تاراۋلارى، جوعارى مەكتەپتەر مەن جەرگىلىكتى ورىنداعى زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى عىلمي زەرتتەۋدەن قامال الۋدىڭ ”5 باعىت ارمياسىن“ قالىپتاستىرىپ، زور كۇشپەن سايكەسىپ، ءبىر - بىرىنە كومەكتەستى؛ كوپتەگەن ۇزدىك عالىمدار عىلمي زەرتتەۋ تاقىرىپتارىن توقتاتىپ قويىپ، ەشتەڭەدەن تايسالماستان ماشاقاتتى عىلمي زەرتتەۋ بازالارىنا باردى؛ كوپتەگەن ورىندار اۋىسۋ بۇيرىعى مەن تانىستىرۋ حاتىن تاپسىرىپ الماي جاتىپ، ءبىر تەلەفونمەن قانداي ادامدى الامىز دەسە سول ادامدى جىبەردى...

  بۇكىل مەملەكەتتە ”ءبىر تۇتاس جۇيە، ءبىر عانا ەسەپ بولۋ“ سىندى ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ ۇيىمداستىرۋعا سۇيەنۋ، زور كۇشپەن سايكەسىپ، قيىندىقتاردى جەڭىپ ىنتىماقتاسا كۇرەسۋگە سۇيەنۋ ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىكتى“ زەرتتەپ جاساۋ اياق الىسىن بارىنشا تەزدەتتى.

  2020 - جىلى 7 - ايدىڭ 31 - كۇنى بەيدوۋ −- 3 جەر شارى جاساندى سەرىك جول نۇسقاۋ جۇيەسى قۇرىلدى جانە اشىلدى، ەلىمىز دۇنيە ءجۇزى بويىنشا جەكە دارا جەر شارى جاساندى سەرىك جول نۇسقاۋ جۇيەسىنە يە بولعان 3 - مەملەكەتكە اينالدى.

  مەرزىمدى ۋاقىتتان جارتى جىل بۇرىن جەر شارىندا جاساندى سەرىك شوعىرىن ورنالاستىرۋدى ورىنداپ بولىپ، بۇكىل جۇيەدە قىزمەت وتەۋدى باستاعان ”جۇڭگو جىلدامدىعىنىڭ“ استارىندا بۇكىل مەملەكەتتەگى 400دەن استام ورىننىڭ، 300 مىڭنان استام عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرىنىڭ 10 نەشە جىل بويى اقىل - پاراساتتى شوعىرلاندىرىپ قامال الۋى، زور كۇشپەن سايكەسۋى جاتىر.

  ”بەيدوۋ − پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ مول قوسىندى جۇمىلدىرۋىنان كەلگەن، ينجەنەريانىڭ تۇتاس جەلىسىندە نەشە ءجۇز مىڭ ادامنىڭ ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋىنەن كەلگەن، قالىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ تاباندىلىقپەن قولداپ - قۋاتتاپ، بىرگە كوتەرۋىنەن كەلگەن“، - دەدى بەيدوۋ جاساندى سەرىك جول نۇسقاۋ جۇيەسى ينجەنەرياسىنىڭ باس جوبالاۋشىسى ياڭ چاڭفىڭ.

  ۋاقىت زىمىراپ وتسە دە، رۋح جالعاستى. وسى قىمباتتى رۋحاني بايلىق ەلىمىزدەگى ءار ۇرپاق عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن قامالداردان قامالداردى الۋعا باستاپ، چىن جيڭرۇن، حۋاڭ دا - نيان، نان رىندۇڭ سياقتى زور توپتاعى وتانشىل عالىمدار ۇلگىسىن باۋلىدى.

  عىلىم شىڭىنىڭ شىرقاۋ شەگى بولمايدى، كەيىنگىلەردىڭ ىزدەنىسى ءالى دە جالعاسا بەرۋدە.

  ”قالىڭ عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاي، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاپ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن حالىقتىڭ مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قويۋدان جازباي، اعا بۋىن عالىمداردىڭ وتاندى كوكەيدە ساقتايتىن، حالىققا قىزمەت ەتەتىن تاڭداۋلى قاسيەتىنە مۇراگەرلىك ەتىپ جانە ونى ساۋلەلەندىرىپ، ’ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك‘ رۋحىن اسقاقتاتىپ، تاريحي ماڭىزدى مىندەتتى ىرىقتىلىقپەن ارقالاپ، وزدەرىنىڭ عىلمي تالپىنىسىن سوتسياليستىك وسىزاماندانعان مەملەكەت قۇرۋ ۇلى ىسىمەن توعىستىرۋىن ءۇمىت ەتەمىن“. 2020 - جىلى 9 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ عالىمداردىڭ اڭگىمە ماجىلىسىندە وسىلاي دەپ شىنايى تىلەگىن ءبىلدىردى.

  ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ وشپەس ەسكەرتكىش، ول جاڭا جۇڭگونىڭ حاۋىپسىزدىك قورعانىن ورناتتى ءارى جاڭا جۇڭگونىڭ عىلىم - تەحنيكاسىن دامىتۋعا بەرىك نەگىز قالادى. ”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىك“ ۇلى رۋحى نەشە ۇرپاق عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن ماشاقاتتى ىزدەنىس جاساۋعا، قاجىرلىلىقپەن جاڭالىق اشۋعا، ەرلىكپەن شىڭعا شىعۋعا شابىتتاندىردى. تاريحتى ەستە بەرىك ساقتاپ، رۋحتى جالعاستىرعان قالىڭ عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىرىقتىلىقپەن ىسكەرلىك كورسەتىپ، تالاپتانا ۇمتىلىپ، ەلىمىزدى عىلىم - تەحنيكاداعى قۇدىرەتتى ەلگە اينالدىرۋ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا تالماي كۇرەس جۇرگىزەتىنى ءسوزسىز.

  (شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 25 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)

جاۋاپتى رەداكتور : نۇربولات قابىل

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.