لي مىڭتاۋ:
بايتىك تاۋىنا جاستىق كوكتەمىن ارناعان ”اتتىلى شيپاگەر“
□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ يانفاڭ
”بايتىك مال فەرماسىنا العاش كەلگەنىمدە، تۋان شتابى ماعان ءبىر ات، ءبىر كەسەك كيىز، ءبىر ءدارى - دارمەك سومكەسى مەن ءبىر قامشى بەردى، وسى كەرەك - جاراعىممەن مەن ارالاپ ءجۇرىپ ناۋقاس كورۋدىڭ ۇزاق ساپارىن باستادىم...“ 8 - ايدىڭ 22 - كۇنى 73 جاستاعى لي مىڭتاۋ سانشيدەن شينجياڭعا كومەككە كەلگەن 45 كادرعا تىڭ يگەرىپ، شەكارانى كۇزەتكەن اڭگىمەسىنەن سىر شەرتىپ بەردى، اڭگىمەگە قۇلاق تۇرگەن تىڭدارماندار ايرىقشا اسەرگە بولەندى.
وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا لي مىڭتاۋ مەملەكەتتىڭ ۇندەۋىنە ءۇن قوسىپ، شاڭحايدان شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنا كەلىپ، سول تۇرعاننان 57 جىل تۇردى. ول دارىگەر تاپشى، ءدارى جەتىسپەيتىن بيڭتۋان 6 - شىسى بايتىك مال فەرماسىنان جىلدار بويى تابان اۋدارماي، مالشى بۇقاراسىنىڭ جاراسىن تاڭىپ، اۋرۋىن ەمدەدى. جالىندى جاستان سامايىن قىراۋ شالعان اقساقال بولعانعا دەيىن لي مىڭتاۋ ءومىرىنىڭ ەڭ شۇعىلالى ساتتەرىن ءوزى تەرەڭ ماحابباتپەن سۇيگەن وسىناۋ توپىراق پەن حالىققا سيلاپ، جەرگىلىكتى مالشى بۇقاراسىنىڭ سەنىمىنە بولەنگەن ”ات ۇستىندەگى شيپاگەرگە“ اينالدى.
حۋاڭپۋجياڭ دارياسى بويىنان بايتىك تاۋىنا دەيىن
”اۋىل - قىستاققا بارامىز، شەكارا وڭىرگە بارامىز، وتان ەڭ قاجەت ەتكەن جەرلەرگە بارامىز“. وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارى وسىناۋ اسقاق ۇران قالانىڭ زيالى جاستارىنا وتان انانىڭ ۇندەۋىن سەزىندىردى.
1964 - جىلى 16 جاستاعى لي مىڭتاۋ اكە - شەشەسىنەن جاسىرىپ، تالاپ كەستەسىن بىلدىرمەي تولتىرىپ، وتان ەڭ قاجەت ەتكەن شەكارا وڭىرگە بارىپ قىزمەت ىستەۋگە تىركەلەدى.
سول جىلى 5 - ايدىڭ 16 - كۇنى لي مىڭتاۋ ”شينجياڭعا بارعاننان كەيىن، پارتيانىڭ باسشىلىعىندا، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزىپ، قۇلشىنا ۇيرەنىپ، وتاننىڭ شەكارا ءوڭىرىن گۇلدەندىرۋ جولىندا بار كۇش - قۋاتىڭدى ارناۋىڭدى ءۇمىت ەتەمىز“ دەپ جازىلعان ۇقتىرۋدى تاپسىرىپ الادى. سول ساتتە ونىڭ بويىن جالىندى جىگەر كەرنەيدى.
تۇرمىس شارت - جاعدايى قولايلى شاڭحايدان جاپان تۇزدەگى جاپالى شەكارا وڭىرگە بارۋ، ويدا جوقتا كەلگەن ايىرىلىسۋدى ا دەگەندە لي مىڭتاۋدىڭ شەشەسى بىردەن قابىلداي المادى. ول كوزىن سىعىمداي ءجۇرىپ ۇلىنىڭ قورجىن - قولاڭىن رەتتەپ، اسكەري كيىمنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىن وزگەرتىپ، وعان وزىنە جاقسى قاراۋدى قايتا - قايتا تاپسىرۋمەن بولدى.
اتتاناردا لي مىڭتاۋدىڭ اكەسى وعان ىشكى مۇقاباسىنا: قارا باسىڭنىڭ قامىنان اسپاساڭ، جانىڭدا اسقاق جىگەر بولماس. جالپاق ەلدىڭ قامىن جەسەڭ، ەرەن دارىن يەسى ەسەپتەلەسىڭ، - دەپ ەكى جول جازۋ جازىلعان ءبىر كۇندەلىك داپتەر بەرەدى. لي مىڭتاۋ: ”اكەم مەنىڭ ۇلان - بايتاق شەكارا وڭىردە ءومىرىمنىڭ قۇنىن جۇزەگە اسىرۋىمدى ءۇمىت ەتتى“، − دەدى.
باتىسقا اتتانعان پويەز اقىرىن قوزعالعان ساتتە، شىعارىپ سالا كەلگەن شەشەنىڭ كوز جاسى كول بولدى...
ءبىر اپتادان كەيىن لي مىڭتاۋ توپ - توپ شاڭحايلىق زيالى جاستارمەن بىرگە، وتاننىڭ شىعىسىنداعى حۋاڭپۋجياڭ دارياسى بويىنان باتىس تەرىستىك شەكاراداعى شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنا كەلدى. ليان − دۇيعا جەتكەن سوڭ لي مىڭتاۋ تىڭ يگەرۋ ەڭبەگىنە دەرەۋ ارالاسىپ كەتتى. ”جەر دە ەكتىم، شيپاگەر دە بولدىم، 1972 - جىلى بايتىك مال فەرماسى ۇلاستاي مالشىلىق 2 - اترەتىنە شيپاگەر بولىپ ءبولىندىم“، − دەپ ەسىنە الدى لي مىڭتاۋ.
بايتىك تاۋى جۇڭگو - موڭعۇليا شەكاراسىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 3200 نەشە مەتر كەلەدى. العاش بايتىك تاۋىنا كەلگەنىندە، لي مىڭتاۋ ءتورت جاعىنان جەل اڭىراعان شاتىردا تۇردى، ءبىراق جاپالى ورتا ونى قايمىقتىرا العان جوق، ول بيڭتۋاندىقتاردىڭ تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاۋداي مىندەت، بورىشىن ەستە بەرىك ساقتاپ، سول اراعا تامىر تارتتى.
ول قۇتقارىپ ەمدەگەن مالشىنىڭ سانىندا ەسەپ جوق
”ول كەزدە مال فەرماسىندا 5 مالشىلىق اترەت بار، 100 نەشە مالشىلىق ءتۇيىنى تاۋ ىشىنە بىتىراي ورنالاسقان. جايىلىس جەر جەتىسپەيتىندىكتەن، مالشىلاردىڭ كيىز ۇيلەرىنىڭ ارالىعى كوبىنەسە 10 كيلومەتردەن اسىپ كەتەدى“، − دەدى لي مىڭتاۋ، −”جول الىس بولعانىمەن، مالشىلار قاجەت ەتسە، شاقىرعان زامان تىزگىن ۇشىمەن جەتەمىز“.
قىستىڭ ءبىر كەشىندە ءبىر قازاق مالشى اسىعىپ - ۇسىگىپ لي مىڭتاۋعا كەلىپ: ”لي شيپاگەر، جەڭگەم تولعاتقالى ءبىر تاۋلىك بولدى، بوسانا الماي جاتىر، تەزىرەك بارىپ كورىپ بەرسەڭىز!“، − دەيدى. لي مىڭتاۋ دەرەۋ پالتوسىن جامىلىپ، ءدارى ساندىعىن كوتەرىپ، اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، مالشى ۇيىنە قاراي زاۋلايدى.
مالشىنىڭ كيىز ۇيىنە جەتكەن لي مىڭتاۋ جۇكتى ايەلدى تەكسەرگەن سوڭ، نارەستەنىڭ تەرىس كەلىپ تۇرعانىن بايقايدى، ول دەرەۋ سىرتىنان اينالدىرىپ بالانى ورنىنا ءتۇسىرۋ وتاسىن جاسايدى، ءتۇنى بويى ابىگەرلەنىپ ءجۇرىپ، جۇكتى ايەلدى امان - ەسەن بوساندىرىپ الادى. انا مەن بالانىڭ امان ەكەندىگىن كورگەن وتاعاسى كامەي داۋىل تەبىرەنە لي مىڭتاۋدىڭ قولىن الىپ: ”وتباسىمىزدىڭ شاپاعاتشى قۇتقارۋشىسى بولدىڭىز، ۇلىما ات قويىپ بەرىڭىز“، − دەيدى. لي مىڭتاۋ باسىن كوتەرگەن ەدى، شىعىستان قىزارىپ اتىپ كەلە جاتقان كۇندى كورەدى، ”’شياڭياڭ‘ بولسىن!“، − دەيدى ول.
قازىر شياڭياڭ 40 نەشە جاستا، مال فەرماسىنىڭ شوفەرى، لي مىڭتاۋمەن ءالى حابارلاسىپ تۇرادى، ول: قۇتقارۋشىمدى ۇمىتپايمىن، − دەيدى.
”مال فەرماسىندا شيپاگەر تاپشى، ءدارى - دارمەك از، مۇنداعى ناۋقاستار شيپاگەردى بارىنە جەتىك دەپ بىلەدى، سىرتقى اۋرۋلار، ىشكى اۋرۋلار، بالالار اۋرۋى، تۋىت، قانداي اۋرۋ بولسا دا كورۋىڭ كەرەك، مەن ۇيرەنۋگە بەل بۋدىم“، − دەيدى لي مىڭتاۋ. ول مەديتسينالىق كىتاپتاردى زەرتتەپ وقىپ، ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن شيپاگەرلىك ونەرىن جوعارىلاتتى، سونداي - اق قازاقشانى مۇدىرمەي سويلەيتىن بولىپ، تەز ارادا بايتىك تاۋىنداعى ”ايگىلى شيپاگەرگە“ اينالدى.
بايتىك مال فەرماسىندا قان قامباسى جوق، ناۋقاسقا وتا جاساپ شۇعىل قان قۇيۋ قاجەت بولعاندا، قان تيبى سايكەس كەلسە بولعانى، لي مىڭتاۋ ۇنەمى ءارى - ءسارى بولماستان بىلەگىن سوزاتىن؛ ناۋقاس كورە شىققان جولىندا، اتتان قۇلاپ قۇيمىشاق سۇيەگىن سىندىرىپ العان - دى، اۋەلى، ات - پاتىمەن تاۋ اڭعارىنا ءتۇسىپ كەتكەن كەزى دە بار... ونداعان جىلدان بەرى بايتىكتىڭ ويلى - شۇڭقىرىنىڭ بارىندە لي مىڭتاۋدىڭ اياق ءىزى قالعان، ول قۇتقارىپ - ەمدەگەن مالشىنىڭ سانىندا ەسەپ جوق.
شەكارا وڭىرگە ءوزىن ارناعانىنا ەش وكىنبەدى
لي مىڭتاۋ مەن ايەلى چىن ليليڭ ۇيلەنگەننەن كەيىن، وتاۋلارىن فەرمادا تىكتى، جىلدار بويى سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ سونىسىن قۋالاي كوشەتىن مالشىلارعا ەرىپ ناۋقاس كورۋگە شىعىپ كەتىپ، بىرنەشە ايدا ۇيىنە ارەڭ قايتقانىندا ساقال - مۇرتى ەرەپايسىز ءوسىپ كەتەتىندىكتەن، ءسابي قىزى ۇنەمى شوشىنىپ جىلاپ جىبەرەتىن. لي مىڭتاۋ ەسىك سىرتىنا تىعىلىپ، قىزى ۇيىقتاعان سوڭ عانا ۇيگە كىرەتىن.
بايتىك تاۋىنىڭ قورشاعان ورتاسى جاپالى ەكەندىگىن ەسكەرگەن ۇيىم بىرنەشە رەت لي مىڭتاۋدى تاۋدان ءتۇسىپ شارت - جاعدايى جاقسىراق جەرگە بارىپ قىزمەت ىستەۋگە ورنالاستىرعان ەدى، ول ءبارىن دە تويتارىپ تاستادى. زيالى جاستاردىڭ قالاعا قايتۋ تولقىنى كوتەرىلگەندە كوپ ادام قايتىپ كەتتى، ال ول قالىپ قويدى. لي مىڭتاۋ: ”مۇنداعى مالشىلار ماعان ءزارۋ، كەتە المايمىن“، − دەدى.
نەشە ون جىلدان بەرى لي مىڭتاۋ الدەقاشان بايتىك تاۋىنا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭدى. ول سىرتتا ناۋقاس كورىپ جۇرگەنىندە، مالشىلاردىڭ ەڭ ءدامدى تاعامىن وزىنە الىپ قوياتىنىن، ەڭ جىلى ءاديالدى وزىنە جامىلۋعا بەرەتىندىگىن، ونى ەڭ جاقىن ادامىنا بالايتىندىعىن ۇمىتا المايدى. ول بايتىكتىڭ ءار تال ءشوبى مەن ءار ءتۇپ اعاشىن سۇيەدى، وسىنداعى قاراپايىم دا اق پەيىل مالشىلاردى سۇيەدى.
”شەكاراعا قۇددى توراڭعىداي تامىر تارتىپ، وتان ءۇمىتىن اقتاۋدى ءبىزدىڭ وسى بۋىنداعى بيڭتۋاندىقتار ىسكە اسىردىق، وكىنبەيمىن“، − دەيدى لي مىڭتاۋ. كەزىندەگى وسى ”شەكارا وڭىرگە كومەككە كەلگەن جاس“ بايانداما جاساۋعا ۇنەمى ۇسىنىسپەن شاقىرىلىپ، ءوزىنىڭ ءوزىن ارناۋ كەشىرمەسى ارقىلى جاڭا داۋىردەگى جاستاردى نەگىزگى ساتىعا تامىر تارتىپ، شەكارا وڭىرگە ءوزىن ارناۋعا شابىتتاندىرىپ جاتادى.
اكەسىنىڭ ىقپالىمەن، لي مىڭتاۋدىڭ كىشى قىزى لي جيڭ دە شيپاگەرلىك ۇيرەندى، ول قازىر بيڭتۋان 6 - شى شونجى شيپاحاناسىندا قىزمەت ىستەپ، اكەسى سياقتى ۇزدىكسىز شەكارا ءوڭىرىن گۇلدەندىرۋدە.
