− كوپ ەلدىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى، مامان - وقىمىستىلارى قاتارلىلار ءۇن قاتىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا قارسى تۇردى
□ حالىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۋ گاڭ
ۆيرۋستا مەملەكەت شەكاراسى بولمايدى، ىندەت ناسىلگە بولىنبەيدى. قازىر جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى ءالى دە ورشۋدە، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ سەلبەستىگىندە، ءسوز جوق، عىلمي بەتالىسقا تاباندى بولۋ كەرەك. نەشە كۇننەن بەرى كوپ ەلدىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى، وقىمىستىلارى جانە ماماندارى قاتارلىلار ىركەس - تىركەس ءۇن قاتىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ ادامزات ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگى مەن سالاماتتىعىنا توندىرگەن اۋىر قاتەرى الدىندا حالىقارالىق قوعامنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ سەلبەستىگىن كۇشەيتۋى قاجەتتىگىن باسا دارىپتەپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا باتىل قارسى تۇردى.
عىلىمدى نەگىز ەتۋ كەرەك، ساياسي فاكتور قوسپاۋ كەرەك
ۆەنەسۋەلانىڭ زۇڭتۇڭى مادۋرو 8 - ايدىڭ 16 - كۇنى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا قارسى تۇراتىندىعىن ءبىلدىردى. ول بىلاي دەدى: باتىستاعى كەيبىر ەلدەر جۇڭگوعا سوقتىعۋ ماقساتىندا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن مەڭگەرىپ وتىر، ۆەنەسۋەلا جاق بۇل ”پاسىق ارەكەتتى“ جازعىرادى. مادۋرو جۇڭگونىڭ ۆەنەسۋەلاعا ىندەتكە قارسى اتتانۋ جاعىندا ”اسا ماڭىزدى“ قولداۋ كورسەتكەندىگىنە العىس ايتىپ، جۇڭگودان جەتكىزىلگەن زور مولشەردەگى ەمدەۋ جابدىقتارى مەن ءدارى - دارمەكتەردىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ زاتتىق ماتەريالدارمەن قامداۋدى قامتاماسىز ەتكەندىگىن، ۆەنەسۋەلا جاقتىڭ جۇڭگومەن ۇزاق ۋاقىتتىق سەلبەستىكتى ساقتاي بەرەتىندىگىن ءبىلدىردى.
لاوس ۇكىمەتىنىڭ زۇڭليى فانحام 8 - ايدىڭ 13 - كۇنى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋعا ساياسي فاكتور قوسپاۋ كەرەك دەدى. ول بىلاي دەپ قارادى: جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايدى، ءار ەل عالىمدارى، ءسوز جوق، بىرگە قۇلشىنىپ، ىندەتتىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن تاۋىپ شىعۋى كەرەك. ”ءبىز شىندىقتى ءبىلۋىمىز كەرەك، سوندا عانا ماسەلەنى شەشە الامىز، ەگەر شىندىقتىڭ جاي - جاپسارىن بىلمەي، جاۋاپكەرشىلىكتى يتەرە بەرسەك، ەڭ سوڭىندا اۋرۋدى جەڭۋگە شاراسىز قالامىز“. فانحام بىلاي دەدى: ”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا بولسىن، الدە ۆيرۋستىڭ وزگەرگەن ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن ىزدەۋدە بولسىن، بارىندە عىلىمدى نەگىز ەتۋ كەرەك، ساياسي فاكتور قوسپاۋ كەرەك“.
كۋبانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترى رودريگەس 8 - ايدىڭ 10 - كۇنى جۇڭگونىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنە قارسى تۇرۋدا قوسقان ۇلەسىن القاپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا جانە ۆيرۋستان پايدالانىپ اتقا داق سالۋعا قارسى تۇراتىندىعىن ايتتى. رودريگەس قوعامدىق قارىم - قاتىناس مەدياسىندا ماقالا جاريالاپ بىلاي دەدى: كۋبا حالىقارالىق قوعامدى سەلبەستىك پەن ىنتىماقتى كۇشەيتىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن زەرتتەۋدى ساياسيلاندىرۋعا، ارنايى بىرەۋگە قاراتۋعا، ۆيرۋستان پايدالانىپ اتقا داق سالۋعا قارسى تۇرۋعا ۇندەيدى؛ كۋبا جۇڭگونىڭ جاريا، جاۋاپتى بولۋ پوزيتسياسىمەن ىندەتكە قارسى اتتانۋدا قوسقان ۇلەسىن مويىندايدى.
بانگلادەشتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترى مومەن مىنانى ءبىلدىردى: ىندەتتىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتى تۋراشىل، وبيەكتيۆ بولۋى، ساياسي سايقالدىق ارالاسپاۋى كەرەك. ساياسي ماقساتتان تۋعان تەكسەرۋ كەيدە اپات سيپاتتى زارداپ الا كەلەدى. قازىرگى كەزەڭدە، ەڭ ماڭىزدىسى، دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەلگە جەتكىلىكتى ۆاكسينا تاراتىپ، بارلىق ەلدىڭ بىرگە قۇلشىنۋى ارقىلى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىن جەڭۋ كەرەك. ”ەرەكشە وكىنەرلىگى، كوپتەگەن باي مەملەكەتتەر قىرۋار ۆاكسينا توپتاپ العانىمەن، ءبىراق ولار ءبىرشاما كەدەي ەلدەرمەن بولىسكەن جوق“. مومەن جۇڭگو ۇكىمەتى مەن حالقىنىڭ بانگلادەشتىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ كۇرەسىنە بەرگەن كومەگىنە العىس ايتتى.
مالتانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترى ەباريست بارتولو مىنالاردى ءبىلدىردى: ”ءبىزدىڭ جاۋىمىز ءبىر - ءبىرىمىز ەمەس، قايتا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس. ىندەتتىڭ نە ءۇشىن تۋىلعاندىعىنىڭ، سونداي - اق قالاي تۋىلعاندىعىنىڭ بايىبىنا بارۋىمىز كەرەك، ءبىراق بۇنىڭ بارىنە ىسپات نەگىز بولۋعا ءتيىس. الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ىستەرىنەن پايدالانىپ ساياسي سايقالدىققا سالىنباۋىمىز ءتيىس“.
ايتىلمىس ”تاجىريبەحانادان تارالدى ءپاتۋاسى“ عىلمي ساراپپەن قاراۋدىڭ سىنىنان وتە المايدى
شىعىس وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى وداعى حاتشىلار باسقارماسىنىڭ ورىنباسار باس حاتشىسى كاڭ فۋ جۋىقتا اۆتورلى ماقالاسىندا بىلاي دەدى: ىندەت تۇتقيىل تۋىلعان باستاپقى كەزدە ءىشىنارا ەلدەردە ىندەتتى ساياسيلاندىرۋ، ۆيرۋستى بىرەۋگە تاۋەلدى ەتۋ جاعدايى ءومىر ءسۇردى، اۋەلى، قالانى جابۋ، ۆاكسينا ەگۋ سياقتى شارالاردى دا ساياسي ماقساتى بار دەپ قارادى، اۋەلى، وعان كوپتەگەن قاسكۇنەمدىك سىڭاي ارالاستى. ءبىر جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، مۇنداي سىڭايلار ءالى كۇنگە قۇلاقتان كەتەر ەمەس. جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ، ءتىپتى، اۋىر دارەجەدە ساياسيلاندىرىلىپ، وشپەندىلىك پەن قىلمىس وتكىزۋدىڭ كوبەيۋىنە تىكەلەي مۇرىندىق بولدى.
ەگيپەتتىڭ جۇڭگودا تۇراتىن بۇرىنعى باس ەلشىسى الي سيفني مىنالاردى ءبىلدىردى: دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى حاتشىلار باسقارماسى جۋىقتا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى ورتاعا قويعان 2 - ساتىداعى قىزمەت جوسپارى، باستىسى، كەيبىر ءىرى ەلدەردىڭ قىسىمىنىڭ ماجىبۇرلەۋىنەن، ونىڭ ۇستىنە كەيبىر ساياسيلاندىرۋ فاكتورلارىن ويلاستىرۋىنان بولىپ وتىر. ول بىلاي دەپ قارادى: باتىستاعى ءبىر ءبولىم مەملەكەتتەردىڭ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا قىسىم تۇسىرۋىندەگى ءتۇپ ماقساتى قوعامدىق پىكىردىڭ جۇڭگو جاريالاعان ىندەت ينفورماتسياسىنىڭ جاريالىلىعىنا كۇمانىن قوزعاپ، سول ارقىلى جۇڭگونىڭ حالىقاراداعى وبرازىنا ىقپال ەتۋ. ”كوپتەگەن ماسەلەگە جانە داعدارىسقا ساياسي ءتۇس قوسۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ، مىنە ولاردىڭ جوسپارى وسى“، - دەدى سيفني.
جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تاجىريبەحانادا جاسالعاندىعىن انىقتايتىن ەشقانداي دالەل - ىسپات جوق، ايتىلمىس وسى ايتىلىمدار (’تاجىريبەحانادان تارالدى ءپاتۋاسى‘) ”عىلمي ساراپپەن قاراۋدىڭ سىنىنان وتە المايدى“. انگليا گلاسگوۋ داشۋەسى ۆيرۋس زەرتتەۋ ورتالىعى ۆيرۋس گەندەر توبى عىلىمىنىڭ جاۋاپتىسى داۆيد روبەرتسون بىلاي دەدى: ”قازىر بارلىق ساندى مالىمەتتەر ءبىر عانا بەتالىستى ايرىقشا كورسەتىپ تۇر، ياعني بۇل ءبىر ءتۇرلى تابيعي ۆيرۋس، تاجىريبەحانادا جاسالعان ۆيرۋس ەمەس. ءبىز قازىر قولدا بار ىسپاتتارعا سەنۋىمىز، ۆيرۋستىڭ بىرتىندەپ دامۋىن، سونداي - اق تۋىلۋىن زەرتتەۋ جاعىندا تاجىريبەسى بار ماماندارعا سەنۋىمىز كەرەك“.
الەمدىك ماسەلەنى ءار ەل بىرگە قۇلشىنىپ شەشۋى كەرەك
كامبودجا كامبودجا - جۇڭگو قارىم - قاتىناسىن دامىتۋ ءىلمي قوعامىنىڭ باستىعى شيەمو نيلى جۋىقتا مىنانى ءبىلدىردى: جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ەرەكشە قاتاڭ عىلمي ماسەلە، باستان - اياق عىلمي، كاسىپتىك، وبيەكتيۆ بولۋ رۋحىنا تاباندى بولىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا باتىل قارسى تۇرىپ، الەمدىك ىندەتكە قارسى اتتانۋ جانە ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىنىڭ دۇرىس بەتالىسقا قاراي ىلگەرىلەۋىن قولداۋ جانە وعان جەتەكشىلىك ەتۋ كەرەك.
مالديۆتىڭ اقپارات - قۇرال قىزمەتكەرى حامدان شاكير 8 - ايدىڭ 8 - كۇنى ”مالديۆ جاڭالىقتار سايتىندا“ ماقالا جاريالاپ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: امەريكا عىلمي شىندىقتان اۋىتقىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ زەرتتەۋىن ساياسيلاندىردى. ماقالادا بىلاي دەلىندى: كوپ ساندى ەلدىڭ ءبارى سەلبەستىك جاساپ، سونداي - اق ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا جاريا جانە عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە ۇندەۋ تاستاسا دا، ءبىراق امەريكا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىندە توڭمويىندىق كورسەتتى. امەريكانىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ جاعىنداعى ساياسيلانعان جانە عىلمي شىندىقتان اۋىتقىعان ارەكەتى بارىپ تۇرعان مورالسىزدىقپەن پالەنى باسقاعا جابۋ، ماقساتى ءوز ەل حالقىنىڭ ءومىرىن قورعاي الماعان، ءوز ەلىندە ىندەتتى تىزگىندەي الماعان جاۋاپكەرشىلىكتەن ات تونىن الا قاشۋ.
مەكسيكا مەملەكەتتىك ءوزىن - ءوزى باسقارۋ داشۋەسىنىڭ تارالمالى اۋرۋلار مامانى ايلاينا لەييەس جۋىقتا مىنانى ءبىلدىردى: ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىن ىندەتكە قارسى اتتانۋداعى ”وراي تەرەزەسى“ ساناپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ شەكتى بايلىعىن بىرگە بىرىكتىرىپ، بيولوگيالىق مەديتسينا جانە تەحنيكا زەرتتەۋ دارىندىلارىن زور تەبىنمەن جەتىلدىرۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە ءار ەل قاتە ينفورماتسياعا جولىققان نەمەسە ينفورماتسيا بۇرمالانعان كەزدە عىلمي فاكت نەگىزىندە دەرەۋ تۇسىنىك جاساپ ءتۇسىندىرۋى كەرەك.
بارتولو مىنانى ءبىلدىردى: بۇكىل الەم ۆاكسينانىڭ اۋىر دارەجەدە بىركەلكى ەگىلمەۋى سىن - سايىسىنا ءدوپ كەلۋدە. ”ءبىز قاتتى قيىنشىلىق كەزەڭىندە تۇرمىز، ونىڭ ۇستىنە ۆيرۋستىڭ ءتۇرىنىڭ وزگەرۋىنە ىلەسە، بۇل كەزەڭ ءبىزدىڭ مەجەمىزدەن الدە قايدا ۇزاق بولادى. بۇل الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ داعدارىسى، دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل جاپپاي حاۋىپسىز بولعاندا عانا، ءوز ەلىڭ حاۋىپسىز بولا الادى“. بارتولو الەمدىك ماسەلەنى ءار ەل بىرگە قۇلشىنىپ شەشۋى كەرەك دەپ قارادى. ”ءارقانداي ءبىر مەملەكەت تەك ءوز باسىنىڭ قامىن جەپ وتىرا المايدى نەمەسە بۇل ماسەلەلەردى جەكە - دارا شەشە المايدى، سەلبەستىك ءتاسىلىن تابۋ ەرەكشە ماڭىزدى“، - دەدى ول.
(8 - ايدىڭ 23 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)
