□ حالىق گازەتىنىڭ شولۋشىسى
امەريكا مالىمەت توپتاۋ قۇرىلىمدارىن جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋعا جۇمىلدىرىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋداي عىلمي ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋدا، البەتتە جۇڭگوعا كۇيە جاعا الاتىنداي ەشقانداي فاكت تابا المايدى. ايتسە دە امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى اۋزىنا كەلگەندى كوكىگەنىن قويماي، كىنالى دەپ جورامالداۋدان جازباي، جۇڭگوعا ”حالىقارالىق تەكسەرۋگە كەدەرگىلىك جاسادى، ينفورماتسيالارمەن ورتاقتاسۋدان باس تارتتى“ دەپ جالا جاپتى. كەزىندە يراقتا كەڭ كولەمدى قىرعىنداعىش قارۋ بار دەپ وتىرىك تاراتقانى سياقتى، بۇل بايانداماسىماق تا امەريكانىڭ حالىقارالىق قوعامدى الجاستىرۋىنىڭ جانە الداۋىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى سانالادى. بۇل ادامدارعا امەريكا ساياسي الاياقتارىنىڭ ماقساتى وتىرىك - وسەكتى ويدان شىعارىپ، سىلتاۋ تاۋىپ جۇڭگوعا پالە جابۋ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ءوزىنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋدا دارمەنسىزدىك كورسەتكەن شىندىعىن جاسىرۋ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدا جەڭىلىس تاپقان جاۋاپكەرشىلىگىن باسقاعا اۋدارۋ ەكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە انىق كورسەتتى.
جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى تۋىلعاننان بەرى امەريكاداعى كەيبىر ساياسي الاياقتار ىندەتتى قالاي تەجەۋ، ادامداردى ولىمنەن قالاي ارالاشاۋ تۋرالى وي جۇگىرتكەننىڭ ورنىنا قىرۋار ۋاقىتى مەن زەيىن - قايراتىن ساياسي الاياقتىققا، پالەنى باسقاعا اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى باسقاعا يتەرۋگە جۇمسادى. دۇنيە جۇزىنە كەڭ تارالعان وسىناۋ عاسىرلىق ىندەت الدىندا امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى باسىندا ىندەت جايىن جايماشۋاقتاتىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىن ”جۇقپالى تۇماۋدىڭ ۇلكەن ءتۇرى“ عانا دەپ، ساقتانۋ - تىزگىندەۋدىڭ ەڭ جاقسى ورايىن وتكىزىپ الدى؛ ولار قاشاندا كاپيتالدى بارىنەن جوعارى قويۋدان جازباي، قوعامدىق قارىم - قاتىناستى شەكتەۋدىڭ ءونىمدى شارالارىن شىعارعىسى كەلمەي، مەزگىلىنەن بۇرىن ”قالانى جابۋ شارالارىن الىپ تاستاپ“ ۆيرۋستىڭ تارالۋىن تەزدەتتى؛ ولار ينفورماتسيانى قۇرساۋلاۋ سياقتى الۋان ايلا قولدانىپ ءوز ەل حالقىن الداۋمەن بولدى، ماماندار شىن ءسوز ايتسا بولدى ”كوزدەن تاسا بولدى“، ولارعا، ءتىپتى، ”تيىم سالىنىپ، توسقاۋىل قويىلدى“؛ ولار ”امەريكا ۇستەم تۇرادى“، ”ىندەتكە قارسى اتتانۋداعى جەكەشىلدىك“ بويىنشا ىستەپ، جۇگەنسىزدىكپەن ”قامداۋدى توقتاتىپ“، ”توپتان شەگىنىپ“، ”تاۋارلاردى باسىپ قويدى“... ىندەتتى ساياسيلاندىرۋمەن بارىنشا اينالىسىپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ عىلمي ساقتانۋ - تىزگىندەۋ جانە ىنتىماقتى سەلبەستىك سىندى ەكى پارمەندى قارۋىنان باس تارتىپ، جەدەل ءتۇرى وزگەرىپ تارالعان ۆيرۋستىڭ الدىندا لاجىسىز قالىپ، تۇس - تۇستا ىرىقسىز كۇيگە ءتۇستى. امەريكا جونس حوپكينس داشۋەسىنىڭ ساناق دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەندە، امەريكادا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىنا شالدىققان، دياگنوزى تۇراقتانعان ناۋقاستار 39 ميلليوننان، ولگەن ناۋقاستار 630 مىڭنان اسىپ، ەكەۋىندە دە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا 1 - ورىندى يەلەگەن.
امەريكا ساياسي الاياقتارىنىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ سايقالدىعىمەن اينالىسۋىنىڭ ۇلكەن ءبىر ماقساتى − ءوز مەملەكەتىنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋدا جەڭىلىس تاپقان شىندىعىن جاسىرىپ - جابۋ. ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى امەريكا ىندەتى ”ءورشۋ − جەڭىلدەۋ − قايتا بەلەڭ بەرۋ“ سىندى سوراقى شەڭبەردىڭ شىرماۋىنا ءتۇستى. جۋىقتان بەرى امەريكادا ۆاكسينا ەكتىرۋ دەرلىكتەي توقتاپ، دياگنوزى تۇراقتانعان ناۋقاستاردىڭ ءار كۇنگى ارتقان سانى، ولگەن ناۋقاستار سانى، اۋرۋحاناعا جاتقان ناۋقاستار سانى سياقتى ىندەتتىڭ وزەكتى كورسەتكىشتەرى اۋىر دارەجەدە قايتا كوتەرىلدى. امەريكانىڭ الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى بەلدى مامانى قاسىرەت جۇتا: امەريكا ۆيرۋستىڭ وزگەرگەن ءتۇرى دەلتا شتاممىنىڭ تارالۋىن تىزگىندەۋ ىسىندە ”جەڭىلىس تاپقانىن“، ”جان شوشىرلىق بوداۋ بەرىپ جاتقانىن“ مويىندادى. امەريكانىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋدا جەڭىلىس تاپقان ساباعى ەرەكشە تەرەڭ بولسا دا، امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى ودان عيبىرات العاندى بىلاي قويىپ، قولىنان كەلگەن قۋلىق - ايلانىڭ ءبارىن قولدانىپ باسقا مەملەكەتتى جازعىرىپ، پالە جاپتى. ادامداردا ەرىكسىزدەن مىناداي سۇراۋلار تۋدى: امەريكا حالقىنىڭ ءومىرى ماڭىزدى ما، الدە امەريكا ساياسي الاياقتاردىڭ ساياسي جەكە پايداسى ماڭىزدى ما؟ دۇنيە ءجۇزى حالقىنىڭ ءومىرى، دەنساۋلىعى ماڭىزدى ما، الدە امەريكانىڭ وڭىرلىك ساياسي ويى ماڭىزدى ما؟ امەريكانىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋ مەن تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋ زايىرى قاشانعا دەيىن جالعاسادى؟
امەريكا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسي ويىنعا اينالدىرىپ، عىلىم مەن فاكتكە كوز جۇمىپ، امەريكا ۇلگىسىندەگى زورەكەرلىكتىڭ اڭگىر تاياعىن ويناتسام بولعانى، شىندىقتى بۇركەمەلەپ، اق پەن قارانى شاتىستىرا الامىن دەگەن قيالعا بەرىلدى. ءبىراق، شىندىعىندا، حالىقارالىق قوعامنىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋعا قارسى ءۇنى بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. ءتىپتى، امەريكانىڭ ەل ىشىندە دە، امەريكا ساياسي الاياقتارىنىڭ پالەنى باسقاعا اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى باسقاعا يتەرگەن سوراقى ويىنىنا ونىڭ ءوز حالقى دا جيرەنە قاراي باستادى. بيىل 6 - ايدا امەريكا مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى ءبىر ءمانساپتىسى اشىق حات تاسىلىمەن امەريكا جاقتىڭ ”ۋحان تاجىريبەحاناسىنان شىقتى دەۋشىلىكتى“ ويدان ويدىرىپ شىعارۋ بارىسىن پاش ەتتى. ۋحان ۆيرۋس زەرتتەۋ ورنىنا جالا جابۋ ءۇشىن امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى وسى ورىننىڭ ورتالىق اۋا رەتتەگىشىن جاڭالاۋعا جۇمسالعان اقشانى 1000 ەسەلەپ كورسەتىپ، بۇل ورىننىڭ قاراجاتى تىم اسىپ كەتىپتى، قالايدا ”قالىپسىزدىق“ بار دەگەن وتىرىك تاراتقان. وتىرىكتى وتىرىكپەن دالەلدەۋ تەك ءوز ابىرويىن ايرانداي توگىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ كۇلكىسىنە قالدىراتىندىعىن شىندىق قايتالاي دالەلدەپ وتىر.
پالەنى باسقاعا اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى باسقاعا يتەرۋ ءوزىن دە، وزگەنى دە الداۋدان باسقا دانەڭە ەمەس، باسقا بىرەۋگە كۇيە جاعۋ ءتۇپتىڭ ءتۇبىندە قۇر دالباسالىق قانا بولىپ شىعادى. امەريكا دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ وزىق مەديتسينالىق تەحنيكاعا يە بولا تۇرا، جۇعىمدالعان جانە ولگەن ادام سانى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ كوپ مەملەكەت بولىپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋ تۋرالى حالىقارالىق سەلبەستىكتىڭ ەڭ ۇلكەن بۇلدىرگىش فاكتورىنا جانە تەگىن عىلمي جولمەن انىقتاۋدا ەڭ ۇلكەن بوگەتكە اينالدى. ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ادىلدىكتى، تۋراشىلدىقتى قاجەت ەتەدى، اشىق - جاريالىلىقتى قاجەت ەتەدى، امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى عيبىرات الىپ، عىلمعا قۇرمەت ەتىپ، شىندىققا قۇرمەت ەتىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى جەلەۋ ەتىپ پالەنى باسقاعا اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى باسقاعا يتەرۋ سايقال ويىنىن دوعارىپ، سەلبەسە وتىرىپ ىندەتكە قارسى اتتانۋ، تەگىن عىلمي جولمەن انىقتاۋدىڭ دۇرىس ارناسىنا ەرتەرەك قايتا ورالعانى ءجون.
(9 - ايدىڭ 1 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» جاريالانعان)
