− تاسقىنعا قارسى اتتانۋ رۋحى جونىندە شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ۋاڭ ليبين، يۇي شيانحۇڭ
تاسقىن بۋىرقانا جوڭكىلگەندە، جەر - جەر شۇعىل كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. 1998 - جىلعى ەرەكشە اۋىر تاسقىننىڭ سۇراپىل بولۋى، ۇزاققا سوزىلۋى تاريحتا سيرەك كەزدەستى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، بۇكىل مەملەكەتتەگى ارميا مەن حالىق تاۋ - وزەندى توڭكەرەرلىك قاھارماندىق ارىنمەن جويقىن تاسقىندى بويسۇندىرىپ، تاسقىنعا قارسى اتتانۋ كۇرەسىنىڭ ۇلى جەڭىسىنە قول جەتكىزىپ، ”ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكپەن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ەل بىرلىگىنەن قامال تۇرعىزۋ، قيىنشىلىقتان قورىقپاي، قايسارلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، مويىماستان، باتىلدىقپەن جەڭىسكە جەتۋدەي“ تاسقىنعا قارسى اتتانۋ ۇلى رۋحىن قالىپتاستىردى.
ەل بىرلىگىنەن قامال تۇرعىزدى: ايبىندى جىر وشپەس ەسكەرتكىش ورناتتى
جياڭشيدىڭ جيۋجياڭى، چاڭجياڭ وزەنىنىڭ جاعاسىندا 1998 - جىلعى تاسقىنعا قارسى اتتانۋ ەسكەرتكىشى ايبىندى دا اسقاق بوي سوزىپ تۇر. ەسكەرتكىشكە تاياۋ جەردە ۇزىندىعى 80 مەتردەن اساتىن تىركەمە كەمە پىشىنىندەگى قۇرىلىس − جيۋجياڭ تاسقىنعا قارسى اتتانۋ ەسكەرتكىش سارايى بار. ەسكەرتكىش ساراي تۇرعان جەر ءدال سول جىلى چاڭجياڭنىڭ جيۋجياڭ قالا قورعانىسى ۇلكەن بوگەۋىلىنىڭ 4 - ، 5 - ءنومىرلى قاقپاق اۋزىنىڭ جىرىلعان جەرى.
سارايدىڭ ىشىندەگى ءاربىر ناقتى زات، ءاربىر كەسكىن، ءاربىر سۋرەت بىزگە 23 جىلدىڭ الدىنداعى سول ءبىر قيان - كەسكى، ەرەكشە اسەرلى جيۋجياڭدى قورعاۋ شايقاسىن ءۇن − ءتۇنسىز بايانداپ تۇر.
1998 - جىلى تاسقىن مەزگىلى كەلگەننەن كەيىن، بۇكىل مەملەكەتتىڭ كوپ ءبولىم وڭىرلەرىندە جاۋىن - شاشىن مول بولىپ، ءبىر ءبولىم وڭىرلەردە تولاسسىز كۇشتى نوسەر جاۋىپ، ءىشىنارا جەرلەر ەرەكشە اۋىر تاسقىن اپاتىنا ۇشىرادى. چاڭجياڭ وزەنىندە 1954 - جىلدان بەرگى تاعى ءبىر رەتكى بۇكىل الاپتىق اۋىر تاسقىن تۋىلىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 8 رەت تاسقىن وركەشى جارىققا شىعىپ، يچاڭنان تومەنگى 360 كيلومەترلىك وزەن بولىگىندە جانە دۇڭتيڭحۋ كولىندە، پوياڭحۋ كولىندە سۋ دەڭگەيى ۇزاق ۋاقىت بويى تاريحتاعى ەستەلىككە الىنعان ەڭ جوعارى ماننەن اسىپ ءتۇسىپ، شاشىداعى وزەن بولىگىندە سۋ دەڭگەيى 45.22 مەترگە كوتەرىلدى.
سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا نىنجياڭ وزەنىندە، سۇڭحۋاجياڭ وزەنىندە تاريحتاعى ەستەلىككە الىنعانداردان اسىپ تۇسكەن ەرەكشە اۋىر تاسقىن ءجۇرىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 3 رەت تاسقىن وركەشى جارىققا شىقتى. جۋجياڭ وزەنى الابىنداعى شيجياڭ وزەنىندە جانە فۋجيانداعى مينجياڭ وزەنىندە دە بىردەي اۋىر تاسقىن تۋىلدى. حۋبەي، حۋنان، جياڭشي، انحۇي، جياڭسۋ، حيلۇڭجياڭ، جيلين، ىشكى موڭعۇل سياقتى ولكە، رايونداردىڭ وزەن جاعالاۋىنداعى، كول جاعالاۋىنداعى كوپتەگەن قالالارى مەن قالىڭ اۋىل - قىستاقتارى اۋىر حاۋىپ ىشىندە قالدى.
پارتيا ورتالىق كوميتەتى بۇيرىق تۇسىرگەن ساتتە - اق قالىڭ ارميا مەن حالىق ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكپەن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، جاراتىلىستىق اپاتقا قارسى اتتانۋدىڭ ەرەكشە شايقاسىن باستاپ كەتتى. اپاتقا ۇشىراعان ولكەلەردەگى، رايوندارداعى قالىڭ كادرلار مەن بۇقارا كومەككە كەلگەن ازاتتىق ارميا كوماندير - جاۋىنگەرلەرىمەن، قارۋلى ساقشى وفيتسەر - اسكەرلەرىمەن بىرگە ىنتىماقتاسا ەرلىكپەن شايقاس جاساپ، دۇلەي تاسقىننان كۇش سالا اراشالاپ، تاسقىنمەن قيان − كەسكى، جان اياماي جاعالاسىپ، اقىرىندا ۇلكەن وزەن − داريالارداعى، ۇلكەن كولدەردەگى توسپالاردىڭ حاۋىپسىزدىگىنە شىنايى كەپىلدىك ەتتى، ماڭىزدى قالالاردىڭ جانە نەگىزگى قاتىناس جەلىلەرىنىڭ حاۋىپسىزدىگىنە شىنايى كەپىلدىك ەتتى، حالىقتىڭ ءومىرى مەن مال - مۇلكىنىڭ حاۋىپسىزدىگىنە شىنايى كەپىلدىك ەتتى.
بۇل شىن مانىندەگى ءبىر رەتكى حالىقتىق شايقاس بولدى. حالىقتىڭ پەرزەنت اسكەرلەرىنەن جيىنى 300 مىڭنان استام ادام ات سالىسسا، جەرگىلىكتى ورىنداعى پارتكوم مەن ۇكىمەت 8 ميلليوننان استام كادر - بۇقارانى تاسقىنعا قارسى اتتانىپ، حاۋىپتەن اراشالاۋعا جۇمىلدىردى... ات سالىسقان ادام سانىنىڭ كوپتىگى، زاتتىق ماتەريالدىڭ مولدىعى ادامزاتتىڭ تاسقىنعا قارسى اتتانۋ تاريحىندا سيرەك كەزدەسەدى.
1998 - جىلعى چاڭجياڭ الابىنداعى جويقىن تاسقىندا وزەن بولىكتەرىنىڭ كوبىندە سۋ دەڭگەيى 1931 - جىلداعىدان اسىپ ءتۇستى. 1931 - جىلى چاڭجياڭ وزەنىندەگى توسپالاردىڭ 350دەن استام جەرى جىرىلىپ، ۋحانداعى 3 قالاشىقتى 3 ايدان استام ۋاقىت سۋ باسىپ قالدى، وزەن جاعالاۋىنداعى جازىقتاردىڭ، دۇڭتيڭحۋ كولى ءوڭىرىنىڭ جانە پوياڭحۋ كولى ءوڭىرىنىڭ كوپ ءبولىم جەرلەرىن سۋ باسىپ، 140 مىڭنان استام ادام قازا بولدى، اپات بولعان جەرلەردىڭ بار الابى قايعىدان كۇڭىرەنىپ، حالىقتىڭ كۇن كورىسى قيىنعا سوقتى. ال 1998 - جىلى جازدا 10 مىڭ شاقىرىمدىق وزەن توسپالارى مىزعىماستان قاسقايىپ تۇردى، وزەن جاعالاۋىنداعى قالالاردىڭ ءتارتىبى وتە جاقسى بولىپ، حالىق بۇقاراسى تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرىپ، ايقىن سالىستىرما قالىپتاستىردى.
پارتيا مەن بۇقارا نيەتتەس بولدى: قايسارلىقپەن ايقاسىپ جەڭىسكە قول جەتكىزدى
تاسقىنعا قارسى اتتانىپ، حاۋىپتەن اراشالاۋ كۇرەسىنىڭ ءبىرىنشى شەبىندە ءار دارەجەلى پارتيا ۇيىمدارى باسشىلىق، ۇيتقىلىق جانە جاۋىنگەر قورعاندىق رولىن تولىق ساۋلەلەندىردى. قالىڭ پارتيا مۇشەلەرى ءوزى باس بولىپ اتويلاپ الدىدا ءجۇرىپ، اپاتقا قارسى اتتانعان ارميا مەن حالىقتىڭ تىرەگىنە اينالدى.
”تاسقىن قايتپاسا، مەن توسپادان كەتپەيمىن!“. 1998 - جىلى تاسقىن كەلگەن كەزدە سول كەزدەگى جيۋجياڭ قالاسى شينگاڭ قالاشىعى جياڭجي قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى چىن شىنتاۋ وسىلاي دەپ سەرت بەردى. شينگاڭ قالاشىعىنداعى يگۇڭ توسپاسى جياڭشيدىڭ جيۋجياڭىنىڭ شىعىس قاقپاسىن ساقتاپ تۇرعان ەدى. چىن شىنتاۋ مەن اۋىلداستارى توسپانىڭ ۇستىندە 3 ايدان استام ۋاقىت كۇرەس جۇرگىزدى.
2020 - جىلى ەلىمىز 1998 - جىلدان بەرگى ەڭ اۋىر سەل - تاسقىندى قارسى الدى، الدەقاشان زەينەتكە شىققان چىن شىنتاۋ ءباز - باياعىسىنداي يگۇڭ توسپاسىن قورعاۋدى تاڭداپ، ۇلى چىن جيانمەن بىرگە الدىڭعى شەپكە اتتانادى. چىن شىنتاۋدىڭ باسشىلىعىندا، چىن جيان تۇرعان جيۋجياڭ قالاسى ليانشي رايونىندا قوسىننان شەگىنگەن اسكەريلەردەن ۇيىمداسقان سەلدەن ساقتانۋ، تاسقىنعا قارسى اتتانۋ پارتيا مۇشەلەرى ەكپىندىلەر اترەتى پارتيا تۋىنا قاراپ تۇرىپ: ”پارتيا مەن حالىق بۇقاراسى ەڭ قاجەت ەتكەن جەرگە بارامىز، جويقىن تاسقىنمەن ايانباي سايىسامىز!“ - دەپ ايبىندى سەرت بەردى.
جاڭا، ەرەكشە اۋىر تاسقىننىڭ وراسان زور قاتەرى مەن سىناعى الدىندا، اپات بولعان وڭىرلەردەگى قالىڭ كادر، بۇقارا، حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ كوماندير - جاۋىنگەرلەرى، قارۋلى ساقشى وفيتسەر - اسكەرلەرى جانە قوعام حاۋىپسىزدىگى كادر - ساقشىلارى ءبىر نيەتپەن سەلبەسىپ، ىنتىماقتاسا جان قيارلىقپەن شايقاستى. بۇكىل ەل حالقى قۇدىرەتتى ۇيىسۋ قۋاتىن ايگىلەپ، تاسقىنعا قارسى اتتانىپ، حاۋىپتەن اراشالاۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىندەگى ارميا مەن حالىقتىڭ پارمەندى تىرەگىنە اينالدى. ”ءبىر جاق قيىنشىلىققا تاپ بولعاندا، كوپ بولىپ كومەكتەسۋ“ اسەرلى حيكايالارى، ”بۇكىل مەملەكەت ءبىر تۇتاس جۇيەنىڭ“ ۇلكەن كومەگى، زور سەلبەستىگى سوتسياليستىك ءتۇزىمنىڭ وراسان زور ابزالدىلىعىن تولىق ايگىلەدى.
چاڭجياڭ وزەنى جاعالاۋىندا جان تەبىرەنتەرلىك كورىنىستەر جارىققا شىقتى −
1998 - جىلى 9 - ايدا جيۋجياڭ جياڭشينجوۋدىڭ وڭتۇستىك توسپاسىنا ورنالاستىرىلعان ۇلكەن لاپاستىڭ ىشىندە ءبىر قىز نارەستە ىڭگالاپ ومىرگە كەلدى، اكە - شەشەسى وعان ”جىجياڭ“ دەپ ات قويادى. تاسقىن اپاتىندا تۋعان جىجياڭ 2020 - جىلى داشۋەنى تاۋىسا سالا ەشتەڭە دەمەستەن، كۇرەك كوتەرىپ توسپاعا كەلەدى. تاسقىن جاعدايى ەڭ ماشاقاتتى كۇندەردە جەرگىلىكتى ورىنعا جالپى 4000نان استام جاستار، ورتا جاستاعىلار قايتىپ ورالعان ەدى.
تاسقىنعا قارسى اتتانۋ ۇلى رۋحى ۇرپاقتان − ۇرپاققا جالعاستى.
قابىلەتتى جوعارىلاتتى: ”تىنىشتىقتى“، ”الاڭسىز قونىستانۋدى“ جۇزەگە اسىردى
23 جىل ءوتتى، تابيعات جاڭا كەلبەتكە ەندى.
جيۋجياڭداعى چاڭجياڭ ”ەڭ كورىكتى جاعالاۋى“، جي - انداعى 100 شاقىرىمدىق گانجياڭ كورىنىس بەلدەۋى، جيڭدىجىنداعى چاڭجياڭ 100 شاقىرىمدىق كورىنىس بەلدەۋى... جياڭشيدە ءبىر - بىرلەگەن اسەمدىككە تولى ەكولوگيالىق ”جاڭا جەر بەلگىسى“ ۇزدىكسىز جارىققا شىعىپ جاتتى.
1998 - جىلعى زور تاسقىن، وتە - موتە، چاڭجياڭنىڭ ورتا، تومەنگى اعارىندا اۋىر تاسقىن اپاتى تۋىلدى، بۇل كليماتتىڭ قالىپسىزدىعى، جاڭبىردىڭ ءبىر اراعا شوعىرلى جاۋۋى سىندى سەبەپتەردەن سىرت، چاڭجياڭنىڭ جوعارعى اعارىنىڭ ەكولوگياسىنىڭ اۋىر دارەجەدە ءبۇلىنۋى، سۋ - توپىراقتىڭ زايا بولۋىنىڭ اسقىنۋى، ورتا، تومەنگى اعارىنداعى وزەن ارناسىنىڭ لاي - باتپاققا تولۋى، تاسقىندى اعىزۋ قابىلەتىنىڭ السىرەۋى، كوپتەگەن وزەن بولىكتەرىندەگى توسپالاردىڭ تاسقىننان ساقتانۋ قۋاتىنىڭ السىرەۋى، تاسقىننان ساقتانۋ ولشەمىنىڭ تومەندەۋى سياقتى ماسەلەلەردى پاش ەتتى.
1998 - جىلعى زور تاسقىننان كەيىن مەملەكەت قارجى قوسۋ تەبىنىن ارتتىرىپ، چاڭجياڭ دارياسى، حۋاڭحى وزەنى سياقتى ۇلكەن وزەن - داريالاردى، ۇلكەن كولدەردى جونگە سالۋدى تەزدەتىپ، تاسقىننان ساقتانۋ ولشەمىن جوعارىلاتتى. چاڭجياڭنىڭ ورتا، جوعارعى اعارىنداعى وڭىرلەردە سۋ - توپىراقتى ساقتاپ قالۋ سىندى جان - جاقتى جونگە سالۋدى بار كۇشپەن ورىستەتىپ، تاۋدى قورشاپ، ورمان ءوسىرىپ، سۋ مەن توپىراقتىڭ زايا بولۋىنىڭ الدىن الىپ، تىزگىندەپ، ەكولوگيالىق ورتانى جاقسارتتى؛ ورتا، تومەنگى اعار وڭىرىندەگى نەگىزگى توسپالاردى تاسقىننان ساقتانۋداعى جوعارى ولشەمدى توسپا ەتىپ سالىپ، وزەن ارناسىنداعى بوگەتتەردى تازالاپ، كول جاعالاي اتىز اشۋعا تيىم سالدى، وزەن ارناسىنىڭ تاسقىن سۋدى اعىزۋ قابىلەتىن قالپىنا كەلتىردى؛ شەكتەن تىس تىڭ اشىلعان، قايراڭدى بوگەپ تىڭ اشىلعان جەرلەردى جوسپارلى تۇردە ورمانعا، جايلىمعا، كولگە اينالدىردى؛ توسپا قۇرىلىسىن ءتۇيىن ەتكەن تاسقىننان ساقتانۋ ينجەنەريا قۇرىلىسىن ورىستەتىپ، چاڭجياڭداعى نەگىزگى توسپالار جالپى بەتتىك بيىكتەتىلدى، بەكەمدەلدى، باستى تارماق اعارلارداعى توسپا، سونداي - اق دۇڭتيڭحۋ كولى، پوياڭحۋ كولى سياقتى وڭىرلەردەگى توسپالار ىلگەرىندى - كەيىندى بيىكتەتىلدى، قالىڭداتىلدى. وتە - موتە، ءۇش قىساڭ ينجەنەرياسى قۇرىلىسى اياقتالىپ، تاسقىندى بوگەۋدىڭ ۇتىمدى كەزىندە كورنەكتى رول اتقاردى.
سۋ يگىلىگى قۇرىلىسى حالىقتى الاڭسىز ەتىپ، ەلدى گۇلدەندىرۋدەگى زور ءىس، ول جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنا ساياتىن ۇزاق بولاشاقتىق ۇلى جوسپار.
2020 - جىلى 8 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ انحۇيعا بارىپ قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تاسقىننان ساقتانۋ، اپاتتان قۇتقارۋدى جانە وزەندى جونگە سالۋدى، داريانى جونگە سالۋدى، كولدى جونگە سالۋدى قىزمەت تەكسەرۋدەگى ماڭىزدى تۇيىندەردىڭ ءبىرى سانادى. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”يۇيگۇڭ تاۋدى كوشىردى، دايۇي سۋدى تىزگىندەدى، جۇڭحۋا ۇلتى نەشە مىڭ جىل بويى جاراتىلىستىق اپاتپەن ايقاسىپ، قىمباتتى تاجىريبەلەر توپتادى، ءبىز ءالى دە ۇزدىكسىز كۇرەسۋىمىز كەرەك. بۇل جاراتىلىسپەن قارسىلاسۋ ەمەس، قايتا تابيعاتقا قۇرمەت ەتۋ، تابيعات زاڭدىلىقتارىنا ۇيلەسۋ، جاراتىلىستىق اپاتتارعا بەلسەنە توتەپ بەرۋ، تابيعاتپەن جاراسىمدى قاتار تۇرۋ بولىپ تابىلادى“.
پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى پارتيا مەن ۇكىمەت ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋعا ايرىقشا ءمان بەرىپ، تاسقىننان ساقتانۋ جۇيەسىن كەمەلدەندىرۋگە ايرىقشا ءمان بەرىپ، تاسقىننان ساقتانۋ، تاسقىنعا قارسى اتتانۋ، اپاتتان ساقتانۋ، اپات زيانىن ازايتۋ قابىلەتىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى. ءدال وسىنىڭ، سونداي - اق تاسقىنعا قارسى اتتانۋ ۇلى رۋحىن زور كۇشپەن جالعاستىرۋدىڭ، اسقاقتاتۋدىڭ ارقاسىندا، ەلىمىز 2013 - جىلعى شىعىس سولتۇستىك وڭىرىندەگى نىنجياڭ وزەنىندەگى، سۇڭحۋاجياڭ وزەنىندەگى، حيلۇڭجياڭ وزەنىندەگى زور تاسقىنعا جانە 2016 - جىلعى چاڭجياڭ دارياسى، تايحۋ كولى سياقتى الاپتارداعى زور تاسقىندارعا ءساتتى توتەپ بەردى؛ 2020 - جىلى تاعى ءبىر رەتكى ەرەكشە اۋىر تاسقىن اپاتىن جەڭىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ ءومىرى مەن مال - مۇلكىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن ەڭ زور دارەجەدە قامتاماسىز ەتتى.
پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، مەملەكەتتىڭ جالپىلىق قۋاتىنىڭ ۇزدىكسىز ارتۋىنا ىلەسە، جاراتىلىستىق اپاتقا قارسى تۇرۋدى وسىزامانداندىرۋ قابىلەتىنىڭ كۇننەن − كۇنگە جوعارىلاۋىنا ىلەسە، جۇڭگونىڭ سۋدى تىزگىندەۋ ۇستانىمىندا تاريحي وزگەرىستەر جارىققا شىعۋدا، جۇڭگو داريا - وزەندەرى تىنىپ اققان، حالىق الاڭسىز قونىستانۋ نىساناسىنا قاراي قادام باسۋدا.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 6 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)