□ حالىق گازەتىنىڭ شولۋشىسى
ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى، امەريكا ىندەتتى ءۇرتىس ساياسيلاندىرىپ، ۆيرۋستان پايدالانىپ اتقا داق سالىپ، تەگىن انىقتاۋدى قۇرالعا اينالدىرىپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىندە قايتا - قايتا دۇرىس پەن بۇرىستى شاتاستىرىپ، حالىقارالىق تەگىن انىقتاۋ، زەرتتەۋ سەلبەستىگىنە اۋىر دارەجەدە كەدەرگىلىك جاسادى جانە ونى ءبۇلدىردى، ءار ەلدىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىنا، ءومىردى قۇتقارۋىنا قيىندىق تۋدىردى جانە كەدەرگى بولدى. امەريكانىڭ مالىمەت توپتاۋ تاراۋلارى ايتىلمىس جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن تەكسەرۋ بايانداماسىن جاريالاعاننان كەيىن، بۇل كۇندەرى حالىقارالىق قوعام امەريكا جاقتىڭ وزدەرى جاساپ، وزدەرى قويعان جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسقارالىق ويىنى ءوز ابىرويىن ءوزى ءتۇسىرۋ، ءوز - وزىنە قايشى كەلۋ كۇيىنە كىرىپتار ەتكەندىگىنە، جيىستىراتىن كەزىنە جەتكەندىگىنە اناعۇرلىم ايقىن كوز جەتكىزدى.
تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋ، ماندىك جاقتان العاندا، عىلىمعا قارسى شىققاندىق، امەريكا جاقتىڭ ماقساتى پالەنى باسقاعا اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى باسقاعا يتەرۋ، جۇڭگونى قىسپاققا الۋ، شاۋجايلاۋ بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن امەريكا ءبىرتالاي ايلا ”تاپقىرلادى“: ورشەلەنە وسەك - اياڭ شىعارىپ ءارى تاراتىپ، وسىنداي بولعاندا جۇرتتى الجاستىرا الامىز دەپ قارادى؛ كوپ جاقتىلىقتى جەلەۋ ەتىپ، توپ قۇراپ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى مەن جۇڭگوعا قىسىم ءتۇسىرىپ، امەريكا ۇلگىسىندەگى زورەكەرلىكتى حالىقارالىق قاعيدادان جانە ادىلدىكتەن، تۋراشىلدىقتان جوعارى قويۋعا ۇرىندى؛ شىمىرىكپەستەن ”تەگىن انىقتاۋ لاڭكەستىگىمەن“ اينالىسىپ، ماماندارعا، وقىمىستىلارعا قوقان - لوقى جاسادى، قىسپاققا الدى؛ ءادىل، تۋراشىل، تەرەزەسى تەڭ بولۋ پرينسيبىمەن ساناسپاي، جۇڭگودان ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تەكسەرۋىن تاعى دا قابىلداۋدى قيسىنسىز تالاپ ەتىپ، جۇڭگوعا باعىتتالعان قاسكۇنەمدىك ءپاتۋالارىن قايتا - قايتا دابىرالادى، الايدا ءوزىنىڭ ۆيرۋستىڭ تەگى جونىندەگى اۋىر كۇماندى ەلگە، ەڭ كوپ تارالعان ەلگە اينالعان شىندىقتى كورە تۇرا كورمەسكە سالىپ، تەكسەرۋ جۇرگىزۋدەن جانە قابىلداۋدان باس تارتتى... ءتۇرلى قىلىقتارى ءارى ءمورالسىزدىق، ءارى ابىرويسىزدىق، ءبىر ءىرى ەلدىڭ ورەسىنە شىنىمەن شىركەۋ كەلتىرگەندىك.
ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا، ءسوز جوق، عىلىمنىڭ دۇرىس جولىنا تاباندى بولۋ كەرەك. ءتىپتى دە كوپ عىلمي زەرتتەۋلەر مىنانى دالەلدەدى: ۋحاندا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس بايقالۋدىڭ الدىنداعى بىرنەشە ايدا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس جۇڭگودان سىرت كوپتەگەن ەلدە، كوپتەگەن جەردە جارىققا شىققان، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىندە كوپ قاينار بولۋ، كوپ تۇيىندە تۋىلۋ ەرەكشەلىگى بايقالعان، بۇكىل جەر شارى كولەمىندە تەگىن انىقتاۋ زەرتتەۋىن جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى. امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى عىلمي زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىن باستان - اياق مويىنداعىسى كەلمەي، ساياسي ويىن قويۋمەن قاسارىسىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن سىلتاۋ ەتىپ، پالەنى جۇڭگوعا اۋدارۋعا ۇرىنىپ، ءوزىنىڭ ساياسي جەكە مۇددەسىن كوزدەپ، بۇكىل الەمنىڭ ىندەتتى تەز ارادا جەڭۋدەي ورتاق مۇددەسىمەن بۇكىلدەي قاراما - قارسى كەلدى. 80 نەشە مەملەكەت دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باسالقاسىنا حات جولداۋ، مالىمدەمە جاريالاۋ نەمەسە نوتا تاپسىرۋ سياقتى تاسىلدەرمەن جۇڭگو مەن دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى بىرلەسىپ زەرتتەۋ بايانداماسىن قولداپ، تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن ساياسيلاندىرۋعا قارسى تۇردى، 100 نەشە مەملەكەت پەن رايونداعى 300 نەشە ساياسي پارتيا، قوعامدىق ۇيىم جانە اقىل - پاراسات قويماسى دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ حاتشىلار باسقارماسىنا تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋعا قارسى تۇرۋ جونىندە بىرلەسكەن مالىمدەمە تاپسىردى، بۇل حالىقارالىق قوعامنىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن عىلمي انىقتاۋعا تاباندى بولاتىندىعىنىڭ، ساياسي جاقتان انىقتاۋعا قارسى تۇراتىندىعىنىڭ ايقىن دالەلى. امەريكا وسى ادىلەت ءۇنىن تىڭداۋى كەرەك.
ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىندە ”شامنىڭ ءتۇبى قاراڭعى“ بولۋداي جايتتى تۋدىرۋعا بولمايدى، ادەيى قالتارىس ءوڭىر ورنالاستىرۋعا بولمايدى. 2 - كەزەڭدەگى تەگىن انىقتاۋ، ءسوز جوق، 1 - كەزەڭدەگى تەگىن انىقتاۋ نەگىزىندە جاپپاي كەڭەيتىلۋى، ۇلعايتىلۋى كەرەك، سوندا عانا شىنايى ءمان - جاي مەن جاۋاپتى شىن مانىندە تابۋعا بولادى. امەريكانىڭ ساياسي الاياقتارى ”ءبىز، ءسوز جوق، وسى بۇكىل الەمدىك تراگەدياعا جالپى بەتتىك جانە جاريا تۇسىنىك جاساۋىمىز كەرەك“ دەپ اۋىزدا ۇرانداعانىمەن، ارەكەتىندە ءوز ەلىنىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىن جانعا بىلدىرمەي جاسىرىپ، ەنجارلىق كورسەتىپ، بويىن اۋلاققا سالىپ، قاساقانا كەدەرگى ورنالاستىردى. امەريكا ۇكىمەتى ”تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىنە كەدەرگىلىك جاسادى، امەريكانىڭ مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىنە ءتيىمسىز“ دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، 2020 - جىلى 1 - ايدىڭ 2 - كۇنىنەن بۇرىن الىنعان قان ۇلگىسىن پەشەتتەدى ءارى قايتالاي تەكسەرۋ جۇرگىزبەدى. امەريكانىڭ فلوريدا شتاتى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ سايتى كەزىندە جەرگىلىكتى ورىندا 2020 - جىلدىڭ 1 - ايى مەن 2 - ايىندا جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى اۋرۋ بەلگىسى بايقالعان نەمەسە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستى تەكسەرۋ ناتيجەسى بولىمدى بولعان 171 ناۋقاستىڭ ساندى مالىمەتىن جاريالاعان ءارى ءبىر مەزگىل بەلگىسىز ءوشىرىلىپ تاستالعان. مۇندا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا قوس ولشەم قولدانىپ وتىرعاندىعى بەسەنەدەن بەلگىلى.
امەريكا ۆيرۋس زەرتتەۋىن قايتا ۇيىمداستىرۋدى ورىستەتۋى ەڭ ەرتە، قابىلەتى ەڭ كۇشتى ەل، بۇكىل جەر شارىنداعى ايدارشا ۆيرۋس زەرتتەۋىنە ەڭ زور قارجىلاي كومەكتەسۋشى جانە اتقارۋشى ءارى بيو تاجىريبەحاناسىنىڭ حاۋىپسىزدىك ەستەلىگى ەڭ ناشار ەل. جۇڭگو مەن دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ماماندارى ۆيرۋستىڭ ۋحان تاجىريبەحاناسىنان تارالۋىنىڭ استە مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى جونىندە قورىتىندى شىعاردى، امەريكا عالىمدارىن قامتىعان دۇنيە جۇزىندەگى مۇلدە باسىم كوپ ساندى عالىمداردىڭ بارلىعى تاجىريبەحانادا تارالۋ ءپاتۋاسىن قولدايتىن ەشقانداي دالەل - ىسپات جوق دەپ قارادى. ەشقانداي دالەل - ىسپات جوق جاعدايدا امەريكا جاق قازىرگە دەيىن تاجىريبەحانادان تارالۋدى تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى دەگەن كوزقاراستان جازباي، قاسارىسىپ كەلدى. مۇنداي بولعان ەكەن، ءادىل، تۋراشىل، تەرەزەسى تەڭ بولۋ پرينسيبىن نەگىزگە الىپ، امەريكا دا ءوز ەلىنىڭ تاجىريبەحاناسىن اشىق ۇستاپ، تەكسەرۋدى قابىلداپ، حالىقارالىق قوعام مەن امەريكا حالقىنا تۇسىنىك جاساپ، تەگىن عىلمي انىقتاۋعا ءتيىمدى شارت - جاعداي جاراتۋى ءتيىس. امەريكاداعى دەتريك فورتى بازاسىن، سولتۇستىك كارولينا داشۋەسىن تەكسەرۋگە ۇندەۋ − تەگىن عىلمي انىقتاۋعا تاباندى بولۋدىڭ ۇيلەسىمدى، ورىندى تالابى. ەگەر امەريكا قابىلداۋدان باس تارتسا، ونىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋى تەك جۇڭگوعا باعىتتالعان ناعىز نيەتى ەكەندىگىن تاعى ءبىر رەت ايپاراداي اشاتىن بولادى.
ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدا، ءسوز جوق، تەك تەگىن عىلمي انىقتاۋداي دۇرىس جولمەن ءجۇرۋ كەرەك. عىلمي تۇجىرىم مەن شىندىقتىڭ جاي - جاپسارى الدىندا، ءارقانداي ساياسي ويىننىڭ بارلىعى بوسقا ارامتەر بولعاندىق. امەريكا جاق ۆيرۋس ادامزاتتىڭ ورتاق جاۋى ەكەندىگىن شىن مانىندە تانىپ جەتىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋعا شىن مانىندە عىلمي ماسەلە رەتىندە قاراپ، قاساقانا كەدەرگى جاساۋداي قاتە ارەكەتتى دوعارىپ، ءار ەل عالىمدارىن بۇكىل جەر شارى كولەمىندە كۇش بىرىكتىرە سەلبەسىپ، امەريكانى قامتىعان كوپ ەلدە، كوپ جەردە تەگىن انىقتاۋ زەرتتەۋىن ىشكەرىلەي ورىستەتۋگە ىنتالاندىرىپ، ادامزاتتىڭ ىندەتتى ەرتەرەك جەڭۋى ءۇشىن ءىرى ەل ىستەۋگە ءتيىستى ءىستى ىستەۋى كەرەك.
(«حالىق گازەتىنىڭ» 8 - ايدىڭ 31 - كۇنگى سانىندا باسىلعان)
