□ حالىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاڭ مىڭشۇي
وزەكتى وقۋ
امەريكا 1964 - جىلى «ازاماتتىق ۇقىق زاڭ جوباسىن» ماقۇلداعان، زاڭداعى ناسىلگە ايىرۋ وسىدان باستاپ جويىلعان، ايتسە دە ادامداردىڭ كوكەيىندە كولدەنەڭدەپ جاتقان ءناسىل جىراسىنىڭ جىگىن قوسۋ باستان − اياق قيىنعا سوقتى. ماماندار بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: امەريكانىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان ناسىلشىلدىگى ءبىر قىدىرۋ قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ تۋىلۋىنىڭ قاينارى. امەريكا ەكى پارتياسىنىڭ ءناسىل ماسەلەسىنە قالاي مامىلە جاساۋ جونىندەگى الاۋىزدىعى كۇشتى، ناسىلدىك تەڭدىكتى جۇزەگە اسىرۋ استە وڭاي - وسپاق ءىس ەمەس.
امەريكانىڭ فەدەراتسيالىق قور كوميتەتى بيىل 5 - ايدا جاريالاعان «2020 - جىلعى امەريكا وتباسىلارىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جونىندەگى مالىمەتىندە» بىلاي دەپ كورسەتىلگەن: وتباسى كىرىسى، تۇرعىن ءۇي، بانكە امانات - قارىزى، جۇمىستاندىرۋ، وقۋ - اعارتۋ سياقتى جاقتاردا افريكا تەكتىلەر تۇگەلدەي اق ناسىلدىلەردىڭ جانە امەريكا قوعامىنىڭ ورتاشا دەڭگەيىنەن كەنجە قالعان. كاليفورنيا داشۋەسى لوس - انجەلەس بولىمشە مەكتەبىنىڭ وقىمىستىسى كاير مەيسس بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: امەريكادا تۇرلىشە ناسىلدىلەردىڭ اباقتىعا ءتۇسۋ مولشەرىنەن، بايلىق پارقىنان وقۋ - اعارتۋ تەڭسىزدىگىنە دەيىنگى، ت.ب كوپ ءتۇرلى كورسەتكىشتەردىڭ كورسەتۋىنشە، از ساندى ەتنيكالىق اۋلەتتەر تارتقان تاۋقىمەت ولاردىڭ جان سانى سالىستىرماسىنان الدەقايدا اسىپ تۇسكەن.
”ءناسىل ماسەلەسىندە امەريكا ءوزارا قايشىلىقتاعى مەملەكەت“
«امەريكا اقپاراتى جانە دۇنيە جۇزىلىك حابار» كەزىندە امەريكانىڭ ءناسىل ماسەلەسىن بىلاي دەپ باعالاعان: ”ءناسىل ماسەلەسىندە امەريكا ءوزارا قايشىلىقتاعى مەملەكەت. امەريكانىڭ ىشكى سوعىسى اياقتاپ 156 جىلدان كەيىن، ’الەمنىڭ ەركىندىك ماياگى اتانعان مەملەكەت‘ ءوز قۇلدىق ءتۇزىمىنىڭ ’العاشقى قىلمىسىنىڭ‘ ورنىن تولتىرۋعا امالسىز قالدى“. ماتەريالدا بىلاي كورسەتىلدى: 1619 - جىلى العاشقى توپتا ەستەلىككە الىنعان افريكالىق نەگرلەر سولتۇستىك امەريكاداعى جەيمستاۋنعا تاسىپ اكەلىنىپ، افريكا تەكتى امەريكالىقتار وسىناۋ ”جاڭا قۇرلىقتا“ قۇلدىققا باسى بايلانعان قاندى تاريحىنىڭ بەتىن اشتى. ”اتلانت مۇحيت اسقان قۇل ساۋداسى ساندى مالىمەتتەر قويماسىنىڭ“ ساناعى بويىنشا، قۇل ساۋداسى تاريحىندا 1514 - جىلدان 1866 - جىلدار ارالىعىندا، كەم دەگەندە، 36 مىڭ ”قۇل ساۋداگەرى الىس ساپار قوسىنى“ بار بولىپ، جيىنى 12 ميلليون 500 مىڭنان استام افريكالىق ”جاڭا قۇرلىققا“ ساتىپ اپارىلعان، بۇل قاتارعا جولدا ءولىپ قالعان قانشاما ادام قوسىلماي قالعانىن ەسكەرىڭىز.
«تاۋەلسىزدىك جارناماسىندا» ”بارلىق ادام تۋىلا سالا تەرەزەسى تەڭ“ دەلىنگەن، الايدا ايتىلمىس وسى ”تەرەزەسى تەڭ ۇقىقتان“ يگىلىكتەنگەندەردىڭ ىشىندە قۇلدار مەن افريكا تەكتى امەريكالىقتار قامتىلماعان. تاۋەلسىزدىك سوعىسىنان امەريكانىڭ ىشكى سوعىسىنا دەيىنگى نەشە 10 جىل ىشىندە قۇل يەسى بولعان اق ناسىلدىلەر قۇلدارعا ايانىشتى مامىلە جاساعان جانە ولاردى قورلاپ قۇلدانعان. 1865 - جىلى وڭتۇستىك − سولتۇستىك سوعىسى اياقتاعاندا عانا، امەريكا نەگىزگى زاڭنىڭ 13 - رەتكى وزگەرىس ەنگىزىلگەن نۇسقاسىن تاراتىپ، قۇلدىق ءتۇزىمدى كۇشىنەن قالدىرۋدى جاريالايدى، ايتسە دە وڭتۇستىك جاقتاعى ءارقايسى شتاتتار افريكا تەكتىلەردى كەمسىتەتىن زاڭداردى ارت - ارتىنان جاساپ، ناسىلگە ايىرۋ جۇرگىزىپ، اق ناسىلدىلەر جوعارى تۇرادى دەيتىن ۇستەمدىك ءتارتىبىن ورناتتى. افريكا تەكتى امەريكالىقتار سايلاۋ ۇقىعى، تەپە - تەڭ تاربيە الۋ ۇقىعى سياقتى ازاماتتىق ۇقىقتارىنان ماقرۇم قالدى.
100 جىلدىڭ الدىندا تۋىلعان تۋلسا ناسىلدىك قىرعىنداۋ وقيعاسى امەريكانىڭ ءناسىل تاريحىنداعى قارا تۇنەكتى پاراق. 1921 - جىلى 5 - ايدىڭ 30 - كۇنى 19 جاستاعى افريكا تەكتى ءبىر اياق كيىم ءسۇرتۋشى ليفتتە 17 جاستاعى اق ءناسىلدى قىزعا ”ءتيىستى“ دەپ كورسەتىلىپ، ەكىنشى كۇنى جەرگىلىكتى ورىنداعى اق ناسىلدىلەر شىعارعان گازەتتە اسىرەلەي، ناقتى فاكتسىز حابارلانادى. 5 - ايدىڭ 31 - كۇنىنەن 6 - ايدىڭ 1 - كۇنىنە دەيىن اق ءناسىلدى سودىرلار گرينۋد نەگرلەر الەۋمەتتىك اۋماعىنا شابۋىل جاسايدى ءارى ءورت قويىپ ورتەيدى، اۋەلى، ۇشاقتى ىسكە قوسىپ، اۋەدەن وزدەرى جاساعان ورتەگىش بومبى تاستايدى. وقيعادا شامامەن 300 افريكا تەكتى امەريكالىق قازا بولىپ، 1200دەن استام تۇرعىندار عيماراتى مەن ساۋدا دۇكەندەرى كۇيرەپ، شامامەن 10 مىڭ افريكا تەكتى تۇرعىن باسپاناسىنان ايرىلادى. وقيعادان كەيىن ەشقايسى سودىردىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسپەدى، قازاعا ۇشىراعانداردىڭ تۋىس - تۋعاندارى مەن ءتىرى قالعاندارعا تولەم بەرىلمەيدى. سول كەزدە امەريكانىڭ ناسىلگە ايىرۋ ءتۇزىمى ەتەك الىپ، ونىڭ ۇستىنە فەدەراتسيالىق زاڭ مەن ساياساتتا قۇرىلىس ولشەمى، تۇرعىن ءۇي نەسيەسى، جول جوبالاۋ سياقتى جاقتاردا ناسىلدىك كەمسىتۋ ءومىر سۇرگەندىكتەن، كوپتەگەن افريكا تەكتىلەر وتباسى مەكەندەرىن قايتا قۇرۋعا امالسىز قالادى. امەريكا اقپارات قۇرالدارى بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن امەريكان تۋلسا ناسىلدىك قىرعىنداۋ وقيعاسىن بىلمەيدى دەپ اتاپ كورسەتتى.
”ناسىلشىلدىك ەجەلدەن امەريكا قوعامىنىڭ جانە بارلىق قۇرىلىمدارىنىڭ جۇيەلىك ەرەكشەلىگى“
2020 - جىلى 5 - ايدىڭ 25 - كۇنى افريكا تەكتى ەر ادام جورج فلويد اق ءناسىلدى ساقشى سيننىڭ تىزەلەپ مىجۋىنان ءولدى. فلويدتىڭ ”مەن تىنىس الا المادىم“ دەگەن ءوتىنىشى امەريكا ناسىلشىلدىگىنىڭ ايىقپاس دەرتتىك تاقسىرەتىن الەمگە ايپاراداي اشىپ، وسىدان كەيىن تۋىلعان قارسىلىق كورسەتۋ اۋقىمى بۇكىل امەريكانى شارپىدى. امەريكا «ديپلوماتيا ساياساتى» جۋرنالىنىڭ شولۋىندا بىلاي دەلىندى: فلويد وقيعاسى امەريكانىڭ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ورىن تەپكەن ءناسىل جاراقاتىن، افريكا تەكتىلەردىڭ امەريكادا ءوز جان سانىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن كەدەيلىك مولشەرىنە، جۇمىسسىز قالۋ مولشەرىنە جانە ساقشىلاردىڭ زورلىقتى كۇشىنە ۇشىراپ كەلگەندىگىن تاعى ءبىر مارتە اشىپ كورسەتتى.
امەريكانىڭ فەدەراتسيالىق قور كوميتەتى جاريالاعان «2020 - جىلعى امەريكا وتباسىلارىنىڭ ەكونوميكالىق جاعداي جونىندەگى مالىمەتىندە» وتباسى كىرىسى جونىنەن الىپ قاراعاندا، شامامەن ％41 افريكا تەكتىلەر وتباسىنىڭ جىلدىق كىرىسى 25 مىڭ دوللاردان تومەن بولعان، اق ناسىلدىلەر وتباسىنىڭ بۇل سالىستىرماسى ％21، امەريكا قوعامى جالپى جاقتان ％28 بولعان. نەبارى ％16 افريكا تەكتىلەر وتباسىنىڭ جىلدىق كىرىسى 100 مىڭ دوللاردان جوعارى بولعان، ال اق ناسىلدىلەر وتباسى ％33، امەريكا قوعامى جالپى جاقتان ％29 بولعان دەپ كورسەتىلگەن. ساندى مالىمەتتە بىلاي كورسەتىلگەن: جۇمىستانۋ سالاسىندا ىندەت ىقپالى سەبەبىنەن 2020 - جىلدىڭ سوڭىندا امەريكاداعى ازامات جاسىنا تولعان جۇمىستانۋشىلار سانى 2019 - جىلداعىدان 4 پايىز تومەندەگەن. 25 جاستان 54 جاسقا دەيىنگى نەگىزگى جۇمىستانۋشىلار اراسىندا افريكا تەكتىلەردىڭ جۇمىستان شىعارىلۋ سالىستىرماسى ％23كە جەتىپ، اق ناسىلدىلەر يەلەگەن ％14تەن الدەقايدا جوعارى تۇرعان.
افريكا تەكتىلەر بانكە امانات − قارىز سالاسىندا دا ءبىرشاما اۋىر كەمسىتۋگە ءدوپ كەلگەن. شامامەن ％40 افريكا تەكتى ازامات جاسىنداعىلاردىڭ بانكەدە ەسەپ ءنومىرى جوق نەمەسە بانكەنىڭ تولىق قىزمەت وتەۋىنە يە بولۋعا امالسىز قالعان. بانكەنىڭ افريكا تەكتىلەرگە سەنىمدى قارىز كارتچكاسى، قارىز اقشا الۋ سياقتى نەگىزگى اعىمداعى فينانستىق قىزمەت وتەۋدەن باس تارتۋ احۋالدارى ءجيى كەزدەسەدى؛ اق ناسىلدىلەر اراسىندا بۇل سالىستىرما ％12. قارىز اقشا الۋعا ءوتىنىش بەرگەندە شامامەن ％41 افريكا تەكتىلەر قابىلدانباعان، اق ناسىلدىلەر اراسىندا بۇل سالىستىرما ％19.
زاڭ اتقارۋ سالاسىندا افريكا تەكتى امەريكالىقتار ءتىپتى كوپ كەمسىتۋگە جانە زورلىقتى كۇش مامىلەسىنە ۇشىراعان. امەريكا ستانفۋرد داشۋەسىنىڭ 2020 - جىلعى زەرتتەۋىندە امەريكانىڭ جەر - جەرىندەگى ساقشى تاراۋلارىنىڭ 100 ميلليون رەتكى قاتىناس توسقاۋىلىندا افريكا تەكتى شوفەرلەردىڭ ساقشى جاعىنان توسىلۋ مۇمكىنشىلىگى اق ءناسىلدى شوفەرلەرگە قاراعاندا ％20 جوعارى بولعاندىعىنا تالداۋ جاسالعان. الدا - جالدا توسىلا قالسا، افريكا تەكتى شوفەرلەردىڭ ءتىنتىلۋ مولشەرى اق ءناسىلدى شوفەرلەردەن 2 ەسە ارتىق بولعان. امەريكا ءادىليا مينيسترلىگىنىڭ ساناعىنا نەگىزدەلگەندە، 2019 - جىلى افريكا تەكتىلەر شامامەن امەريكا جان سانىنىڭ ％13ىن يەلەگەن، الايدا وسى ەلدىڭ تۇرمەسىندەگى قىلمىستىلاردىڭ جالپى سانىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن يەلەگەن. بۇل ءاربىر 100 مىڭ افريكا تەكتى امەريكالىقتاردىڭ ىشىندە 1000نان استام ادامنىڭ قامالعاندىعىمەن بارابار، بۇل سالىستىرما اق ناسىلدىلەردەن 5 ەسە كوپ.
امەريكا ساقشى قور قوعامى مالىمەتىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلگەن: ناسىلدىك سىڭار جاقتىلى كوزقاراس زاڭ اتقارۋ تاراۋلارىنىڭ افريكا تەكتى امەريكالىقتارعا مامىلە جاساۋ تاسىلىنە ۇزدىكسىز ىقپال جاساپ كەلدى. امەريكا مەملەكەت قۇرعاننان بەرى، ”ناسىلشىلدىك ەجەلدەن امەريكا قوعامىنىڭ جانە بارلىق قۇرىلىمدارىنىڭ جۇيەلىك ەرەكشەلىگى“ بولدى. رەال ومىردە زاڭ اتقارۋشىلاردىڭ افريكا تەكتى امەريكالىقتار جونىندەگى قالىپتاسقان كوزقاراستان جازبايتىن ناسىلدىك وبراز انىقتاماسى افريكا تەكتى امەريكالىقتاردىڭ زاڭ اتقارۋشىلارعا سەنبەۋشىلىگى مەن اراداعى قاجالىسىن ونان ارى تەرەڭدەتتى. امەريكانىڭ زاڭ اتقارۋ سالاسىنداعى كومەسكى جانە كورنەكى ناسىلدىك سىڭار جاقتىلى كوزقاراستى مويىنداۋى، امەريكانىڭ زاڭ اتقارۋ تاراۋلارى جونىنەن الىپ ايتقاندا، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس.
”ءبىز وسىنداي جۇيەلىك ناسىلدىك كەمسىتۋ ءومىر سۇرگەن جوق دەپ مايموڭكەلەي المايمىز“
امەريكا «سيمتسونيان جۋرنالى» بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”امەريكا ادامدى ازاپتاعان ناسىلشىلدىك تاريحقا جانە رەالدىققا يە، امەريكانىڭ تۇزىمىندەگى تامىرى تەرەڭدە جاتقان ناسىلدىك تەڭسىزدىكتى، سونداي - اق افريكا تەكتىلەرگە قاراتىلعان ۇزاق تا قاسىرەتتى زورلىقتى كۇش تاريحىن مويىنداۋ ءماندى قوعامدىق وزگەرىستى جانداندىرۋداعى شەشۋشى قادام“. الايدا امەريكانىڭ ەكى پارتياسىندا ءناسىل ماسەلەسىنە قالاي مامىلە جاساۋ جاعىندا وراسان زور الاۋىزدىق بار، ناسىلدىك تەڭدىكتى جۇزەگە اسىرۋ استە وڭاي - وسپاق ءىس ەمەس.
امەريكا اق سارايى جاقىندا بۇكىل امەريكا كولەمىندە ناسىلدىك تەڭدىكتى ىلگەرىلەتۋ، ناسىلدەر اراسىنداعى بايلىق پارقىن ازايتۋ جوسپارىن جاريالادى ءارى بۇكىل امەريكاداعى ۇكىمەت اشقان مەكتەپتەردە ”سىنشىل ءناسىل نازارياسى“ ساباعىن اشىپ، جاستار مەن ورەندەرگە امەريكانىڭ ءناسىل تاريحىنداعى قارا تۇنەكتى پاراقتى تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك جاساۋعا كۇش سالدى. دەموكراتياشىلدار پارتياسىنىڭ مەڭگەرۋىندەگى پارلامەنت قاۋىم پالاتاسى پارلامەنت سارايىنداعى امەريكا تاريحىنداعى قۇلدىق ءتۇزىمدى قورعاعان تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكىش ءمۇسىنىن الىپ تاستاۋ زاڭ جوباسىن تاعى دا ماقۇلدادى. الايدا فلويدتىڭ اتىمەن اتالعان ساقشى ىستەرى رەفورما زاڭ جوباسى امەريكا پارلامەنتى كەڭەس پالاتاسى جاعىنان نەشە اي بويى قاراۋسىز قالدىرىلدى. امەريكانىڭ ەل بولىپ قۇرىلۋى مەن قۇل ۇستاۋ تاريحىنا قالاي مامىلە جاساۋ جانە ونى بايانداۋ توڭىرەگىندە ەكى پارتيا توقتاۋسىز ايتىسىپ - تارتىسىپ كەلەدى.
امەريكا برۋكيڭس عىلمي قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك ساياساتتى زەرتتەيتىن مامانى لاشاۋن رەي بىلاي دەدى: امەريكادا جۇيەلىك ناسىلشىلدىك ءومىر سۇرۋدە، افريكا تەكتى امەريكالىقتار اق ناسىلدىلەرگە قاراعاندا جان باسىندىق وقۋ - اعارتۋ قاراجات ۇسىنىلىمى ءبىرشاما از مەكتەپتەردە وقۋى ءتىپتى دە مۇمكىن. شىرماۋىق بىرلەستىگىنە مۇشە مەكتەپتە وقىعان كۇننىڭ وزىندە ولاردىڭ قىزمەت تابۋى قيىن. فاكت مىنانى دالەلدەدى: قىلمىس وتكىزگەن ەستەلىگى بار اق ءناسىلدى قىلمىس وتكىزگەن ەستەلىگى جوق افريكا تەكتىگە قاراعاندا وپ − وڭاي قىزمەت تابا الادى؛ بىردەي سەنىمدىلىك باعالاۋىندا افريكا تەكتىنىڭ تۇرعىن ءۇي نەسيەسىن الۋى ءتىپتى دە قيىن بولعان؛ افريكا تەكتى ايەلدەردىڭ جۇكتىلىك قوسالقى اۋرۋىنا شالدىعۋ جانە تۋىت سەبەبىنەن ءولۋ مۇمكىندىگى ءتىپتى دە جوعارى بولعان... كومەسكى كەمسىتۋ امەريكا مادەنيەتىنە، داستۇرىنە، ەرەجەسىنە، ساياساتىنا جانە زاڭىنا تەرەڭ تامىر تارتقان، ”ءبىز وسىنداي جۇيەلىك ناسىلدىك كەمسىتۋ ءومىر سۇرگەن جوق دەپ مايموڭكەلەي المايمىز“.
(9 - ايدىڭ 6 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)
