− باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ شانشيدىڭ يۇيلين قالاسىندا قىزمەت تەكسەرگەندىگى جونىندە ەستەلىك
حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى / دۋ شاڭزى، ۋاڭ لى - ۋىن، شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى / جاڭ شياۋسۇڭ، جۋ جيچاي
سولتۇستىك شانشيدىڭ جولى كوز جەتكىسىز قىرات - قىرقالارمەن، جىرا - جىلعالارمەن ۇلاسادى. ۇشاق، پويەز، اۆتوكولىككە وتىرىپ، دامىلسىز ساپار شەكتى.
9 - ايدىڭ 13 - كۇنىنەن 14 - كۇنىنە دەيىن شي - انعا بارىپ مەملەكەتتىك سپورت جارىسىنىڭ اشىلۋ سالتىنا قاتىناسۋ قارساڭىندا باس شۋجي شي جينپيڭ شانشيدىڭ يۇيلين قالاسىنا كەلىپ قىزمەت تەكسەردى، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدى. جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ سولتۇستىك شانشيگە تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى بار، باس شۋجي شي جينپيڭ سولتۇستىك شانشيدى كوڭىلىنە تەرەڭ ۇيالاتىپ كەلەدى.
دامۋدىڭ تيبىن وزگەرتۋ:
”قارا توڭكەرىستەن“ ”جاسىل دامۋعا“ دەيىن
يۇيليندە قىزمەت تەكسەرگەندەگى العاشقى بەكەتى كومىرگە قاتىستى بولدى.
«شانحايجيڭ . شيشان بايانىندا»: ”باتىس وڭتۇستىكتە 300 شاقىرىم جەردە نۇيچۋاڭ دەگەن تاۋ بار، كۇنگەيى قىزىل مىس، تەرىسكەيى تاس بوياۋ...“.
تاس بوياۋ، تاس كومىر، تاس سيا دەگەندەردىڭ بارلىعى كومىردىڭ باسقاشا اتالۋلارى. ۇزاق جىلدار بويى يۇيليننىڭ باي ەنەرگيا بايلىعى تولىق پايدالانىلماي كەلدى.
وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا «يۇيلين وڭىرىنەن ۇلكەن كومىر الابى بايقالدى» دەگەن حابار حالىق گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە شىققاندا رەفورما جاساۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ شىمىلدىعىن اشقان جۇڭگونىڭ ەنەرگيا بايلىعىنا دەگەن قاجەتى كۇن سايىن كۇشەيىپ جاتقان شاق ەدى.
جەردىڭ ءتوسىن اشىپ قارا التىن الدى. يۇيليننىڭ كومىرى چاڭجياڭنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنە قان سياقتى توقتاۋسىز اعىلدى. يۇيليننىڭ دامۋ بەت - بەينەسى دە وسى رەتكى ”قارا توڭكەرىس“ سەبەبىنەن وزگەردى.
9 - ايدىڭ 13 - كۇنى تۇستەن بۇرىن يۇيلينگە جەتىسىمەن باس شۋجي شي جينپيڭ اۆتوكولىككە وتىرىپ ماۋ - ۋسۋدىڭ جانىنداعى، تۋۋيحى وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى مەملەكەت ەنەرگيا توبى يۇيلين حيميا ونەركاسىپ شەكتى سەرىكتەستىگىنە باردى. جول بويى، ءشول دالاداعى جاسىل القاپ، جاسىل القاپتاعى قىستاقتار، تاعى جاپان تۇزدە ەڭسە كوتەرىپ تۇرعان مۇنارا كۇبىلەر، باس شۋجي اۆتوكولىكتىڭ تەرەزەسىنەن جاعالاتا قاراپ وتىردى:
”مەن سوناۋ جىلدارى يانچۋاندا ءوندىرىس اترەتىنە تۇسكەن كەزدە يۇيلين بۇكىل شانشيدەگى ەڭ كەدەي جەر بولاتىن. بۇل ارادا جان سانى تىعىز اس - سۋ تاپشى، سىلدىر - سۇيىق كۇجە - كومەكپەن كۇنەلتەتىن. كەيىن ەنەرگيا بايقالدى ءارى اشۋعا قابىلەتى جەتتى، ەنەرگيا كاسىپ سالاسىن دامىتقاننان كەيىن، بۇكىلدەي باسقاشا بولدى. اينالاسى جارتى عاسىرعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا يۇيلين گۇلدەنىپ كەتتى“.
ەنەرگيا حاۋىپسىزدىگى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا ساياتىن جالپى جاعدايلىق، ستراتەگيالىق ماسەلە. سول جىلدارى يۇيلين ”اۋىل شارۋاشىلىعىنان“ ”ونەركاسىپكە“ ارشىندى قاداممەن بۇرىلىس جاساعاندا ”مەملەكەتتىڭ ەنەرگيانى دامىتۋ، كاسىپ سالاسىن دامىتۋ، ونەركاسىپتەندىرۋ بارىسىنا ەڭبەك ءسىڭىردى“.
ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن جاعداي وزگەردى، ەكىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىنىڭ جاڭا ساپارى باستالدى، ەلىمىزدىڭ دامۋى جاڭا كەزەڭگە ءوتتى. باس شۋجي بىلاي دەپ ىقىلاسپەن تاپسىردى: ”ءبىز دامۋعا جاڭا دامۋ ۇستانىمىمەن جەتەكشىلىك ەتۋىمىز كەرەك، ءبىرشاما ۇزاق ۋاقىتتا كومىردى تۇلعالىق ەنەرگيا ەتۋ قاجەتتى، ويتپەگەندە مەملەكەتتى وسىزامانداندىرۋعا تىرەك كەمشىل بولادى“.
سونىمەن بىرگە، باس شۋجي ديالەكتيكالىق تۇردە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى:
”كەلەسى قادامداعى دامۋدا ءبىر ءتۇرلى ەنەرگيا رەتىندە، كومىردىڭ مولشەرىن تىزگىندەپ، جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى دامۋ بەتالىسى بويىنشا كومىر قىشقىل گازىن شىعارۋدى ەڭ جوعارى ماننەن اسىرماۋ، كومىر قىشقىل گازىن بەيتاراپتاندىرۋ نىسانا - مىندەتىنە تۋرالانىپ، تيبىن وزگەرتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋ جولىمەن ءجۇرۋ كەرەك“.
داۋىرمەن بىرگە ىلگەرىلەدى، ”تازا، تومەن كومىر قىشقىل گازدى، حاۋىپسىز، جوعارى ءونىمدى ەنەرگيا جۇيەسىن قۇرۋ“ ”14 - بەسجىلدىق“ جوباعا ەنگىزىلدى. يۇيليندەگى ءداستۇرلى ەنەرگيا كاسىپورىندارى دا جاڭا ءونىم جولدارىن بەلسەنە قاراستىردى. تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە مەملەكەت ەنەرگيا توبى يۇيلين حيميا ونەركاسىپ شەكتى سەرىكتەستىگىندەگى قاتىستى جاۋاپتى جولداس باس شۋجيگە كومىردى دارەجەگە، ساپاعا ءبولىپ پايدالانۋ ءادىسىن ايرىقشا تانىستىرىپ، كومىرتەگى قوس توتىعىن شىعارۋدى ازايتۋدىڭ قىسىمى مەن توتەپ بەرۋ شاراسىن باياندادى، باس شۋجيدى كومىر حيميا ونەركاسىپ كورمە بۇيىمدارىن كورۋگە ۇسىنىس ەتتى.
مەديتسينالىق سۇيەك شەگە، تىگۋ ءجىبى، ىدىس - اياق، زات ساتىپ الۋ قالتاسى... بۇل ىدىرايتىن ونىمدەر − كاسىپورىننىڭ كومىردەن مەتانولعا، ونان پولي ولەفينگە، سونداي - اق ءتۇرلى حيميا ونەركاسىپ ونىمدەرىنە دەيىنگى تۇتاس كاسىپ سالاسى تىزبەگى ءوندىرىسىنىڭ جەتىستىگى.
باس شۋجي ىقىلاسپەن قىزىعا كوردى:
”مەن بۇگىن بۇل اراعا ەنەرگيا دامۋىنىڭ تيبىن جاڭالاپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى، جاسىل دامۋدىڭ، تومەن كومىر قىشقىل گازدى دامۋدىڭ قانداي جولى مەن تاجىريبەسى بار ەكەندىگىن، قانداي ونىمدىلىكتەرگە قول جەتكەندىگىن كورۋ ءۇشىن كەلدىم. كومىر ەلەكتردى شەكتى دامىتۋدان، مولشەرىن ازايتىپ دامىتۋدان تيبىن وزگەرتىپ دامىتۋعا دەيىن كەلەشەگى زور. اسىرەسە، سىزدەردىڭ ىدىراتۋعا بولاتىن ونىمدەرىڭىز وتە قۇندى. كومىر كاسىپ سالاسىن دامىتۋدا تيبىن وزگەرتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋ، جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى دامۋ جولىمەن ءجۇرۋ كەرەك، وسىلاي بولعاندا بايلىقتىڭ، ەنەرگيانىڭ، قورشاعان ورتانىڭ ەڭ جوعارى شەگىنەن اسىپ كەتپەيدى“.
جىلدىق ءونىم مولشەرى 400 مىڭ توننالىق ەتيلەن گليكول نىسانىنىڭ جۇمىس باسىندا كوك ءتۇستى جۇمىس كيىمىن كيگەن كاسىپورىن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرى باس شۋجيدىڭ الدىندا جىگەرلەرى تاسقىنداي ءتۇسىپ كوڭىلدى بەينەدە تۇر. ءداستۇرلى ەنەرگيا كاسىپورىن سالاسىنداعى جۇمىس ىستەۋشىلەردەن وزگەشەلىگى سەرىكتەستىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورتاشا جاسى نەبارى 32 جاس ەكەن.
”جاس قوسىن ەكەنسىزدەر، مەرەيلەرىڭىز ۇستەم بولسىن. سىزدەر تاريحي مىندەت ارقالاعان ادامدارسىزدار. كومىر حيميا كاسىپ سالاسىنىڭ جوعارى دەڭگەيى، كوپ نەگىزدى، تومەن كومىر قىشقىل گازدى ارنامەن دامۋىن جەبەپ، عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى ەڭ كوكەي تەستى مىندەت ەتىپ، شەشۋشى، وزەكتى تەحنيكادان جەدەل قامال الۋ كەرەك. بورىش داڭقتى، بورىش كەلەلى، ءۇمىت سىزدەردە، ءۇمىت جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالالارىندا“.
زامانالى وزگەرىس:
”اۋزى اسقا جارىماۋدان“ ”اق ۇن، شوشقا ەتى تاڭسىق بولماۋعا“ دەيىن
”تاڭەرتەڭ كوكونىس سورپاسى، تۇستە كەبەك بوتقا، كەشتە تىسكە سىزدىق ەتەرلىك ەشتەڭە جوق“.
گاۋشيگوۋ سارى توپىراقتى ءۇستىرتتىڭ قىراتتى، جىلعالى اۋماعىنداعى ءبىر جاتاعان تاۋ قويناۋىندا اۋزى اسقا جارىمايتىن كەزدەر قىستاقتاعى كونە كوزدەردىڭ ءالى ەسىندە.
ول ميجى اۋدان قالاشىعىنان سولتۇستىككە قاراي 20 كيلومەتر جەردە، جەرى قۇنارسىز، ۇنەمى قۋاڭشىلىق بولىپ تۇرادى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدە گاۋشيگوۋلىقتار ىشەر اس ءۇشىن دە بۇراڭ جول باسقان. اسىلىندە ”ءبىر ’بەتكەيدى‘ كوپ قازساڭ، ءبىر ’مومانى‘ ارتىق جەيسىڭ“ دەپ ويلاعان، ناتيجەسىندە قازعان سايىن كەدەيلەستى. قوي ءشوپتى جەپ تاۋىستى، ادام اعاشتى كەمىرىپ تاۋىستى.
گاۋشيگوۋ قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى جياڭ لياڭبياۋدىڭ بەينەتتى كۇندەردى ەسكە الىپ، بۇگىنگى زەينەتتى كۇندەردى قاستەرلەگەن اڭگىمەسىنەن باس شۋجي شي جينپيڭ سارى توپىراقتى ءۇستىرتتىڭ سۋى مەن توپىراعىنىڭ زايا بولۋى جونىندەگى ەستەمەسى دە تەرەڭدەي ءتۇستى، ول سۋ، توپىراق، تىڭايتقىش زايا بولاتىن ”3 زايا اتىزدان“ باستاپ تىلگە الدى، ”ول كەزدە، ’سولتۇستىك شانشيدە تىڭ اشسا، حىنان زارداپ شەگەتىن‘ قيىن شاقتار ەدى“.
جاپا تارتساڭ وزگەرىسكە ۇمتىلاسىڭ. وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارىندا گاۋشيگوۋ ”ءۇش - ۇشتىك تۇزىمىنە“ (اتىز، ورمان، جايلىمنىڭ اربىرەۋى ۇشتەن ءبىر ۇلەستى يەلەۋ) ىزدەنىس جاساي باستادى. جياڭ لياڭبياۋ باس شۋجيگە ءتۇسىندىرىپ بىلاي دەدى: بۇل دا ىستەي ءجۇرىپ ويلاپ تاپقان امال: استىقتان مول ءونىم الۋ ءۇشىن تىڭايتقىش كەرەك، تىڭايتقىش قوي مەن سيىردان كەلەدى، قوي مەن سيىر ءشوپ جەيدى.
گاۋشيگوۋدىڭ ىزدەنىسى سارى توپىراقتى ءۇستىرتتىڭ سۋى مەن توپىراعى زايا بولۋىن جونگە سالۋداعى ءبىر قيىن ماسەلەنى شەشتى.
تاۋ ەتەگىندەگى اتىزدان مول ءونىمنىڭ ءۇمىتى كورىنىپ تۇر. باس شۋجي اۆتوكولىكتى توقتاتتى.
”ەگىن سۋارا الاسىزدار ما“، ”اتىزعا بۇرشاقتى كىرىستىرىپ ەكتىڭىزدەر مە“، ”ۇيلەرىڭىزدەن قانشا ادام سىرتتا جۇمىس ىستەيدى“... باس شۋجي اۋىلداستارمەن شۇيىركەلەسە باستادى.
اۋىلداستاردىڭ ”تۇرمىس جاقساردى، قازىر اق ۇن، كۇرىش، ەتتى دە جەي الاتىن بولدىق“ دەگەنىن ەستىپ، باس شۋجي شي جينپيڭ تەبىرەنە: ”قازىر اق ۇن مەن شوشقا ەتى تاڭسىق بولماي قالدى دەگەن كۇندە دە، كەيدە قارا استىقتى ۇناتىپ جەيسىڭ“، - دەدى. ول سولتۇستىك شانشيدىڭ اۋىل جاعدايىنا ابدەن قانىق: ”قاتتى تارىدان سارى مومى پىسىرىلادى، جۇمساق تارىدان يوۋحۋلان، ماي قارما پىسىرىلادى“.
...
مىڭ قۇلپىرا جايقالعان ەگىنجاي، ونداعى كورىنىس اۋەلگىدەي كوزگە تانىس بولعانىمەن، ايتسەدە بارلىعى دا وزگەرگەن: تيىرمەن تارتۋ، تالقانداۋدىڭ بارلىعى ماشينالاسقان؛ قىرمان سوعۋدا ”ءدان ايىرعىش شوقپار ىستەتپەيتىن بولدىڭىزدار ما؟“ دەپ سۇرادى، ”ءيا، قازىر ءۇش دوڭگەلەكتى ماشينا ىستەتەمىز“.
لۇڭتوۋ تاۋىنىڭ توبەسىندە كۇز سامالى ەسىپ تۇر. باس شۋجي شىعىس جاققا كوز جىبەردى، ونان سوڭ باتىس جاققا قاراي ءجۇرىپ، الىسقا كوز تاستاپ تەرەڭ تولعانىپ، قاباعات اسەرلەندى.
قاراعاي، سامىرسىن، ارشا، اق ۇيەڭكى، قاراعاش، تەرەك، سارى قاراعان، تاعى الما اعاشى، شىلان اعاشى، ورىك اعاشى، جاڭعاق اعاشى... نەتكەن تاماشا كورىنىس دەسەڭىزشى! ول بىرنەشە ۇرپاق قىستاق تۇرعىندارىنىڭ قىر جاساپ، جال سوعىپ، ارىق قازىپ، بوگەۋ قالاپ قاجىرلىلىقپەن ەتكەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.
”40 قىرقا، 21 جىرا، 4553 مۋ ەگىستىك جەر، 2300 مۋ ەكولوگيالىق ورمان، 1000 مۋ ەكونوميكالىق ورمان، 126 تۇنبا توسپاسى، 5 جاڭبىر سۋ ۇراسى، 3 سۋ قويماسى بار...“، - دەدى جياڭ لياڭبياۋ باس شۋجيگە جالپى ءال - اۋقاتتارىنان مالىمەت بەرىپ، ”’حۋاڭيۋانشۋاي‘. ’حۇڭيۋانشۋاي‘ تاۋلى ءوڭىر الماسى ءبىزدىڭ’ التىنىمىز‘. ءبىز سوڭعى جىلدارى ’ءۇش - ۇشتىك تۇزىمنەن‘ ’ءۇش، ەكى، ءبىر‘ ۇلگىسىن قاراستىردىق (ءۇش بولىك ورمان، ەكى بولىك جايلىم، ءبىر بولىك اتىز)“.
باس شۋجي ساۋساعىن ساناپ ءبىر - بىرلەپ توقتالدى: ”ورمان، جايلىم، اتىز اۋىل - قىستاق ىستەرىن دامىتۋدىڭ ءمانى داۋىرمەن بىرگە العا باسۋدا. مەن يانچۋاندا ءوندىرىس اترەتىنە تۇسكەندە گاۋشيگوۋدىڭ اتىن ەستىگەم، سول كەزدەگى سولتۇستىك شانشيداعى داجاي قىستاعى ەدى. سەندەردىڭ ساتىلى اتىزعا كوپ كۇش جۇمساعاندارىڭ كورىنىپ تۇر. جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى تىنباي جالعاستىرىپ ىستەگەندىكتەرىڭىز وڭاي ەمەس“.
”تاۋ تاقىر، جىل سايىن اپات بولۋدان“ ”ساتىلى اتىزدىڭ تاۋ باسىنا دەيىن جالعاسىپ، تۇگەلدەي ورمانمەن كومكەرىلگەنىنە دەيىن“ ەسكى بەينە شىتتاي جاڭارعان. وسى بىرنەشە جىلدا شانشيدىڭ جاسىل كارتيناسى سولتۇستىككە قاراي 400 نەشە كيلومەتر كەڭگە جايىلدى. قىستاقتاعىلاردىڭ ناتيجەسى دە ادام قۋانارلىق: ”60 جىلدان بەرى تاۋدى باتپاق باسىپ، ساي - سالا تاسقىن سۋعا تولىپ، حۋاڭحى وزەنىنە باتپاق - قۇم اقپاي قالعان. ءار رەتكى جاۋىن - شاشىن مولشەرى ماڭايداعى قىستاقتان 2 − 3 ميلليمەتر مول بولاتىن“.
”كىشى - گىرىم اعارلاردى جونگە سالۋ ۇزاق بولاشاققا سايادى. گاۋشيگوۋ قىستاعى سارى توپىراقتى ءۇستىرت ەكولوگياسىن جونگە سالۋدىڭ ۇلگىسى“، - دەدى باس شۋجي ماداقتاپ، ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدى باعالى بايلىققا اينالدىرۋعا بولادى، سىزدەر امالياتتارىڭىز ارقىلى وسى جولدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن دالەلدەدىڭىزدەر، بۇل دا ءبىز قازىر دارىپتەپ وتىرعان، ىلگەرىلەتىپ وتىرعان جول“.
1969 - جىلى 1 - ايدا 16 جاسقا تولا قويماعان شي جينپيڭ بەيجيڭنەن يان - ان قالاسى يانچۋان اۋدانى لياڭجياحى قىستاعىنا بارادى. ول كەيىن ءبىر ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازعان: ”حالىقتىڭ قىزمەتشىسى رەتىندە، سولتۇستىك شانشيداعى ءۇستىرت مەنىڭ تياناعىم، ويتكەنى بۇل جەر مەنىڭ حالىق ءۇشىن ناقتى ءىس ىستەۋ كەرەك دەيتىن بۇلجىماس سەنىمىمدى جەتىلدىردى!“.
”مەن سولتۇستىك شانشيدا 6 − 7 جىل تۇردىم، سىزدەردىڭ بۇل جەردەگى جاعدايلارىڭىز كەزىندە ’ءبىزدىڭ‘ ول جەرگە جەتپەيتىن. تاماقتانۋدى ايتار بولساق، سىزدەردىڭ بۇل جەردەگىلەر ءاردايىم اش جۇرەتىن. سول كەزدە ءسۇيدى، ميجىدان وڭتۇستىككە بارىپ قايىر تىلەيتىندەر كوپ بولاتىن، تالاي ميحىنات شەكتىڭىزدەر ءا، اۋىلداستاردىڭ بۇگىنگى تۇرمىسى وتە جايلى ەكەن“.
توڭكەرىس جاڭعىرىعى:
”ەڭ شاعىن قولباسشىلىق شتابىنان“ ”ەڭ ۇلكەن حالىق ازاتتىق سوعىسىنا دەيىن“
74 جىلدىڭ الدىنداعى قۇلاشىن كەڭگە جايعان ايبىندى ءىس، يرەلەڭدەگەن تاۋ جولدارىمەن بىرتە - بىرتە الىسقا تارتىپ، كوزەۋلى جەرىنە جاقىنداي ءتۇستى.
9 - ايدىڭ 13 - كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ ياڭجياگوۋ توڭكەرىستىك بايىرعى جۇرتىنا كەلدى، ”بۇل جەردى كورىپ قايتايىن دەگەن ءبىر ارمانىم ورىندالدى“.
وسى بىرنەشە جەر كەپە، سولتۇستىك شانشيدى اينالا سوعىس جۇرگىزگەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى وسى ارادا ”جەلتوقسان ءماجىلىسىن“ اشتى، ماۋ زىدۇڭ جولداس وسى ارادا «قازىرگى جاعداي جانە ءبىزدىڭ مىندەتىمىز» دەگەن شىعارماسىن جازدى، تاريح بەتالىسىنا ىقپال جاساعان ”شۇعىلا الدىمىزدا“ ۇندەۋى تاپ وسى ارادان بۇكىل ەلگە تارالدى.
”جەلتوقسان ءماجىلىسىنىڭ“ بايىرعى جۇرتىنا اياق باسقاندا، ءبىر جاعىنا جۇڭگو تاريحىنا ىقپال جاساعان توڭكەرىستىك اعا بۋىنداردىڭ توپتىق ءمۇسىنى، ەندى ءبىر جاعىنا ءماجىلىس الاڭىنىڭ ماي بوياۋلى سۋرەتى قويىلعان ەدى. باس شۋجي ۇزاققا دەيىن قاراپ تەرەڭ تولعاندى.
ءتۇسىندىرۋشى ماۋ زىدۇڭ جولداستىڭ بايانداماداعى جاعداي جونىندە جاساعان تۇجىرىمىن اسقاق داۋىسپەن وقىدى:
”بۇل تاريحي بۇرىلىس كەزەڭ بولدى. بۇل جياڭ جيەشىنىڭ 20 جىلدىق كەرى توڭكەرىستىك ۇستەمدىگى وسۋدەن وشۋگە بەت العان بۇرىلىس كەزەڭ بولدى. بۇل يمپەرياليزمنىڭ جۇڭگودا 100 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرگى ۇستەمدىگى وسۋدەن وشۋگە بەت العان بۇرىلىس كەزەڭ بولدى“.مىنە وسىنداي اسقاق ارىنمەن وسىنداعى جەر كەپەلەردە تۇرىپ قيىرداعى شەشۋشى جەڭىستەرگە دەم بەرىلدى. باس شۋجي شي جينپيڭ جوۋ ىنلاي جولداستىڭ ءبىر اۋىز باعاسىن اۋىزعا الدى: ”دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ شاعىن قولباسشىلىق شتابىنان ەڭ ۇلكەن حالىق ازاتتىق سوعىسىنا قولباسشىلىق ەتىلدى“.
تاعى دا تاۋعا قاراي جۇرگەندە ماۋ زىدۇڭ، جوۋ ىنلاي جولداستىڭ بايىرعى تۇراعى بار. كوز الدىڭىزدان ”جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سولتۇستىك شانشيدى اينالا سوعىس جۇرگىزگەن جول كارتاسى“ كەزدەسەدى. سولتۇستىك شانشيداعى ءبىر جىل 5 كۇندە 2000 نەشە شاقىرىم جولدى باسىپ اينالا سوعىس جۇرگىزىپ، 12 اۋداندى، 38 قىستاقتى باسىپ ءوتتى. باس شۋجي شي جينپيڭ جاقىنداپ بارىپ زەر سالا قارادى.
”جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ، ءسوز جوق، جەڭىسكە جەتەتىندىگىنىڭ جاۋابىن وسى ارادان تابۋعا بولادى. نەتكەن كورەگەندىك! ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ وسى جەردە باتىس سولتۇستىك سوعىس مايدانىنا قولباسشىلىق ەتىپ قانا قويماي، بۇكىل ەلدىڭ سوعىس مايدانىنا قولباسشىلىق ەتكەن، سونىمەن قاتار جاڭا بيلىك ورناتقاننان كەيىنگى ىستەرگە وي جۇگىرتكەن“. ول ءبىر تاريحي شىندىقتى اۋىزعا الدى، ماۋ زىدۇڭ جولداس ەرتەدە يان - انداعى كەزىندە «جياشىنعا 300 جىل» اتتى شىعارمانى ستيل دۇرىستاۋدىڭ ۇيرەنۋ حۇجاتى ەتىپ، جولداستاردى وسىدان ساباق الۋعا ۇندەگەن بولاتىن.
بايىرعى تۇراقتا كىتاپ ۇستەلى، قاريتا، قالام - سيا ساۋىت، شىراعدان، قازاندىق، تاس تيرمەن، سۇپى بارلىعى تاريحتان سىر شەرتىپ تۇرعانداي. شاعىن اۋلادا كۇز سامالى 100 جىلدىق شىلان اعاشىن القىزىل تۇسكە بوياپتى.
ماۋ زىدۇڭ جولداس ۇنەمى كيەتىن سۇرعىلت كونەتوز اسكەري كيىم. ياڭجياگوۋدا تۇرمىس كەشىرگەن 120 كۇندە ول 40 نەشە حۇجات، سونداي - اق 80 نەشە تەلەگرامما ءماتىنىن جازعان. تاۋ قويناۋىنان شاشقان شۋاق جۇڭگونى نۇرلاندىردى.
بايىرعى تۇراقتىڭ تامىنا جاپسىرىلعان بىرنەشە اۋىز ءسوز باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ نازارىن اۋداردى. ول 1948 - جىلدىڭ كوكتەمى ەدى، ماۋ زىدۇڭ جولداس «جاعداي جونىندەگى مالىمەتتە» مىنالاردى ورتاعا قويدى: ”ساياسات پەن تاكتيكا − پارتيانىڭ جانى، ءار دارەجەلى باسشى جولداستار، ءسوز جوق، تولىق نازار اۋدارۋ كەرەك، استە بەيعامدىققا سالىنۋعا بولمايدى“.
باس شۋجي شي جينپيڭ اسا بايىپتىلىقپەن بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى:”ساياسات پەن تاكتيكا − پارتيانىڭ جانى. 100 جىلدان بەرى پارتيامىزدىڭ يدەيانى بىرلىككە كەلتىرىپ، اياق الىستى بىرلىككە كەلتىرىپ، ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسا العا باسا الۋىنىڭ، توڭكەرىستىڭ، قۇرىلىستىڭ، رەفورمانىڭ ۇلى جەڭىسى مەن شۇعىلالى تابىستارىنا قول جەتكىزە الۋىنىڭ سەبەبى پارتيامىزدىڭ ماركسيزمنىڭ جەتەكشىلىگىنە تاباندى بولىپ، بيىكتە تۇرىپ الىستى بولجاپ، بولماشى بەلگىسىنەن بولاشاعىن اڭعارىپ، رەال ماسەلەلەردى شەشۋمەن قوسا، ستراتەگيالىق ماسەلەلەردى دە شەشىپ، جاعدايعا ءدال تۇجىرىم جاساپ جانە ونى يگەرىپ، ءىس جۇزىندىككە ۇيلەسەتىن نىسانا - مىندەتتەردى، ساياسات - تاكتيكالاردى بەلگىلەگەندىگىندە. مىنە وسى جەردەن - اق جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ وتكەندى، قازىردى، بولاشاقتى تۇگەلدەي ويداعىداي جوبالايتىن، ەسكەرەتىن قاسيەتىن كورىپ الۋعا بولادى“.
120 كۇندە تولىپ جاتقان حيكايا قالدى.
”جەلتوقسان ءماجىلىسى“ اشىلعان ەكىنشى كۇن ءدال ماۋ زىدۇڭ جولداستىڭ تۋعان كۇنىنە تۋرا كەلدى. ول كادىمگىسىندەي ”چيانچيان تاماعىن“ ءىشىپ، تۇزعا توعىتىلعان ءبايساي جەدى، ءارى وسىدان باستاپ كوممۋنيستەرگە ”تۋعان كۇندى تويلاماۋ“ قاعيداسىن ورناتتى: ”بۇكىل ەل ازات بولعان كۇندە دە، پارتيا ىشىندە تۋعان كۇن تويلاۋ قيمىلىن وتكىزۋگە بولمايدى“...
تۇسىندىرمەنى ەستىگەن باس شۋجي شي جينپيڭ پارتيا 7 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى جالپى ماجىلىسىندە ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ كوممۋنيستەرگە ورناتقان 6 تارماقتى بەلگىلەمەسىنىڭ 1 - تارماعى وسى تۋعان كۇندى تويلاماۋ ەكەندىگىن ەسىنە الدى.
”قازىرگىدەن قاراعاندا ’تۋعان كۇن تويلاماۋدى‘ ورىنداۋعا بولادى؛ ’اراق سيلاۋدى ازايتۋدى‘ ورىنداۋعا بولادى، ءبىز قازىر اراقتى از ىشەتىن بولدىق؛ ’جەردىڭ اتىنا كىسى ەسىمىن بەرمەۋ‘، مۇنى دا ورىنداي الامىز“. ول تياناقتاندىرۋ جاعدايىن ءبىر - بىرلەپ اداقتاي كەلىپ: ”’جۇڭگولىق جولداستاردى ماركس، ەنگەلس، لەنين، ستاليندەرمەن قاتار قويماۋ كەرەك‘، بۇل ىستە ىلگەرىلەۋشىلىك بولدى. ماركسيزمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا تاباندى بولۋ، سونىمەن بىرگە شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋگە تاباندى بولۋ، ماركسيزمنىڭ جۇڭگوشالانۋىن، زامانالانۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋ، ماركسيزمدى ۇيرەنۋدە قالىپپازدىق ىستەمەۋ كەرەك“.
سولتۇستىك شانشيدىڭ جەر كەپەلەرى پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ اماندىعىمەن بايلانىسىپ جاتتى ءارى بۇقارانىڭ كوڭىلىمەن توعىسىپ جاتتى. اۋىلداستاردىڭ قورعاۋىندا اعا بۋىن توڭكەرىسشىلەردىڭ ءىز - دەرەگىن جاۋلار تابا الماعاندىعىن ەستىگەندە، باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ اۋىلداستارمەن تاۋقىمەتتى بىرگە وتكەرگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە قاباعات ءسۇيىندى.
كەلەسى كۇنى تۇستەن بۇرىن باس شۋجي شي جينپيڭ شۋشۋشان تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى جيۋجىنگۋانعا ورنالاسقان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ سۇيدى ايماقتىق كوميتەتىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا كەلدى. كورمە زالىندا: ”ەڭ كوپ ەڭبەكشى حالىق جاعىندا تۇرۋ“، ”بۇقارامەن قاشاندا ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكتە بولۋ“ دەگەن ەكى جول جازۋ ەرەكشە كوز تارتادى.
باس شۋجي شي جينپيڭ باسەڭ ۇنمەن وقىپ شىقتى.
”دۋاندۋاندي دەگەن گۋانجۇڭ ءوڭىرىنىڭ ءسوزى، سالماقتى دا تۋراشىل دەگەندى بىلدىرەدى“. ول: حالىقتىڭ قالاۋىنا قول جەتكىزگەندىكتەن، 100 ميلليونداعان حالىق بۇقاراسى ءبىز جاقتا تۇرۋدى باتىل تاڭداعاندىقتان، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى حالىققا باسشىلىق ەتىپ توڭكەرىستىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزدى ، - دەدى.
بايىرعى جۇرت كورمە زالىندا اعا بۋىن توڭكەرىسشىلەردىڭ قىسقى مەكتەپ اشقانداعى ەسكەرتپەسى بار ەكەن. باس شۋجي شي جينپيڭ ءبىر ءارىپ، ءبىر سويلەمنەن وقىپ شىقتى:
”ءسوزسىز، بۇقارانىڭ ماقۇلداۋىنان وتكىزۋ كەرەك، بۇقارانىڭ بەلسەندىلىگىن سانالىلىقپەن، ءوز ەركىمەن قوزعاعاندا عانا، قىسقى مەكتەپتى ويداعىداي اشۋعا بولادى... ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىق بۇقارانى اتتانىسقا كەلتىرە الماۋ ەكەندىگىن ءبىلۋ كەرەك، بۇقارا قولداسا، ونىڭ ۇستىنە ءبىز دۇرىس باسشىلىق ەتسەك، جەڭبەيتىن قيىنشىلىق بولماق ەمەس“.
قايتا گۇلدەنۋ نەگىزى:
”كەشكى مەكتەپتە حات تانۋدان“ ”وسىزاماندانعان وقۋ - اعارتۋ جۇيەسىن ورناتۋعا“ دەيىن
ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا شانشيگە كەلگەن كەزدە، باس شۋجي شي جينپيڭ بايىرعىنى ەسكە تۇسىرە بۇگىنگىنى ءسوز ەتىپ: ”’جۇڭگو‘ دەگەن جازۋ ەڭ ەرتەدە شانشيدەن قازىپ الىنعان قولا قۇرال حىزۇننان بايقالعان بولاتىن“، - دەدى.
9 - ايدىڭ 14 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ سۇيدى اۋدانىنداعى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار كورمە سارايىنا باردى. تالدان توقىعان بۇيىمدار، بالشىق ءمۇسىن، قابىرعا سۋرەت، سونا، تاس ويما، قاعاز قيما، تاعى سۇيدى اماندىق كىتابى، سولتۇستىك شانشي حالىق اندەرى، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان وسى ءبىر حالىقتىق كوركەمونەر قۇددى كونە تەسەمەن سولتۇستىك شانشيدىڭ سارى توپىراعىنا قاشالىپ قالعان سەكىلدى.
سولتۇستىك شانشيلىق اڭگىمە ايتۋشى لي كاڭ سانشيانىن قولىنا الىپ، اياعىنا شۋايبانىن بايلاپ، ياڭدۋ ورامالىڭ كوكالا دەپ شىرقاتا انگە سالعاندا، بۇكىل الاپ دۋمانداپ كەتكەندەي بولدى.
اسەم ءان مامىرلاپ تىندى. باس شۋجي ءوزى باستاپ شاپالاق سوعىپ: ”مەن سانشياندى تىڭداعاندى توتەنشە ۇناتامىن، ءۇنى وتە ادەمى، جەر جايى مەن ەل سالتىن بىلگەندەر عانا بۇل اۋەندى شەرتە الادى“، - دەدى.
اتا - بابادان بەرى، زامان - زاماننان بەرى، اتىز باسى، اۋلا اراسى، كەمەرلەر، كىر جۋعالى، سۋ العالى بارعان، جۇمىس ىستەۋگە، مال باعۋعا بارعان جولدار وسىنداي بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ساحناسىنا اينالعان.
كورمە سارايىنىڭ شاعىن اۋلاسىندا قىزۋ دۋماندى سولتۇستىك شانشي داياڭگى ءبيى بيلەنىپ، اسەمدىگىمەن كوز تارتادى.
”اينىتپاي - اق بيلەيدى ەكەنسىڭدەر، بارلىعىڭ ارنايى وقىپ كەلگەنسىڭدەر مە؟“.
كوپشىلىك جارىسا جاۋاپ بەردى: ”جالعاستىرۋشىلار بار، شاكىرتتەر دە بار“. ”قازىر اپتا سايىن قيمىل، اي سايىن كۋرس بار، ءبىز تاعى ۇنەمى مەكتەپتەرگە بارىپ ساباق وقيمىز“. ”بۇرالا بيلەگەن سايىن جالىنداي تۇسەسىڭ، بۇرالا بيلەگەن سايىن جىگەرلەنەسىڭ، بۇرالا بيلەگەن سايىن جاساراسىڭ“.
”وي بالە! حالىقتىق كوركەمونەر جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ اسىل قازىناسى، اتا - بابامىزدان قالعان وسىناۋ اسىلدارىمىزدى جاقسى قورعايىق، ويداعىداي جالعاستىرايىق، ويداعىداي پايدالانايىق“.
بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ بىرنەشە جالعاستىرۋشىسى تۇگەلدەي ”مەكتەپكە كىرگىزۋدى“ تىلگە الدى. كورمە سارايىمەن اراسىن بىرنەشە كوشە ءبولىپ جاتقان سۇيدى تاجىريبە ورتا مەكتەبى وسىناۋ كوركەمونەر جاۋھارلارىنا ەسىگىن ايقارا اشىپتى. قىزمەت تەكسەرۋ كەزىندە باس شۋجي شي جينپيڭ وسى مەكتەپكە باردى.
كىتاپ وقىعان داۋىس، ءان اۋەنى، كۇيساندىقتان توگىلگەن ءۇن جانە الاڭدا اسىر سالعان بالالاردىڭ داۋىستارى تىرشىلىك تىنىسىن اڭداتادى. وقۋ - اعارتۋ سالاسىنىڭ ”ەكىنى جەڭىلدەتۋ“ ساياساتى ورتاعا قويىلعاننان كەيىن، مەكتەپ تە وقۋشىلاردىڭ جالپىلىق ساپاسىن جەتىلدىرۋگە جانە جان - جاقتى دامۋىنا اناعۇرلىم ءمان بەرە باستادى. باس شۋجي ىلگەرىندى - كەيىندى حاتكەرلىك ساباعىن جانە دەنە تاربيە ساباعىن كوردى.
”شي اتاي، سالەمەتسىز بە!“، ”ءبىز ءسىزدى جاقسى كورەمىز!“. الاڭدا الاقايلاعان ءۇن تولاستامادى. كلاستاعى بالالار زالعا جۇگىرىپ شىعىپ، قولدارىن بۇلعاپ اسىر سالدى.
باس شۋجي تەبىرەنىپ بىلاي دەدى:
”جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ گۇلدەنۋى نەگە تايانادى؟ ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ وسكەلەڭ وركەنيەتتى رۋحاني جەتىلىمىنە تايانادى، مۇنىڭ نەگىزى وقۋ - اعارتۋدا. 5000 جىلدىق جۇڭحۋا ۇلتى وركەنيەتىنىڭ نەگىزى دە وقۋ - اعارتۋدا. ءىرى ەلدىڭ نەشە مىڭ جىل بويى گۇلدەنىپ - كوركەيۋىندە وقۋ - اعارتۋ اسا ماڭىزدى ورىندا تۇرادى“.
وقىتۋ عيماراتىنىڭ جوعارعى جاعىندا ”وقۋ وقىعاندا ەلدى قۇتقارۋدى ەستەن شىعارماۋ، ەلدى قۇتقارعاندا وقۋ وقۋدى ۇمىتپاۋ كەرەك“ دەگەن جازۋلار جارقىراپ ساۋلە شاشىپ تۇر. باس شۋجي شي جينپيڭ وقىتۋشى - وقۋشىلارمەن اڭگىمەلەسكەندە، سۇيدى شىفان مەكتەبىنىڭ بايىرعى تۇراعىنان باستاپ ايتتى:
”توڭكەرىسكە قاتىناسقاندا الدىمەن تاربيە قابىلداۋ كەرەك. نە ءۇشىن توڭكەرىس جاسايمىز؟ ەڭبەكشى قاۋىم 2 مۋ جەر ءۇشىن دەسەدى. كەشكى مەكتەپتە حات تانۋ، ساۋاتسىزدىقتى جويىپ، سانانى وياتۋ ارقىلى ازاتتىق ءۇشىن ەكەندىگىن تانىپ جەتتى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى، باستاپتاعى 500 ميلليوننان استام ادامنىڭ تاربيەسىن يگەرۋدەن باستاپ، قازىرگى ءبىر ميلليارد 400 ميلليوننان استام ادامنىڭ تاربيەسىن يگەرگەنگە دەيىن جوعارى دارەجەلى وقۋ - اعارتۋ بۇقارالانعان وقۋ - اعارتۋعا اينالدى، مۇنىڭ ءبارى وقۋ - اعارتۋعا ءمان بەرگەن تاڭداۋلى ءداستۇردى جالعاستىرعاندىق“.
اپيىن سوعىسىنان ەكپىندەي تەبىندەگەن جاڭا داۋىرگە دەيىن ۋاقىت جىلجىپ اعىپ، تىرشىلىك جاڭاردى. باس شۋجي شي جينپيڭ مادەنيەت سەنىمىن بەكەمدەۋدىڭ، حالىقتىڭ جالپىلىق ساپاسىن جوعارىلاتۋدىڭ، ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋىن جەبەۋدىڭ، قوعامدىق وركەنيەت دەڭگەيىن جوعارىلاتۋدىڭ، بۇكىل ۇلتتىڭ جاسامپازدىق ومىرشەڭدىگىن ارتتىرۋدىڭ ايرىقشا ماڭىزىن تىلگە تيەك ەتتى.
”كەلەسى قادامدا ەلىمىزدىڭ وقۋ - اعارتۋى اناعۇرلىم ۇيلەسىمدى ورنالاستىرىلىپ، ەكىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتىنە اناعۇرلىم ۇيلەسەتىن بولادى. مەملەكەتتىڭ جوباسى جاسالىپ بولدى، ءارقايسى جاق تا ارەكەتكە كىرىستى، ءۇمىتىمىز سوتسياليزمنىڭ قۇرىلىسشلارىن جانە ءىزباسارلارىن باۋلۋ. احىلاق، اقىل - وي، دەنە، ەستەتيكا، ەڭبەك جاعىنان جان - جاقتىلى جەتىلدىرۋ، بۇل 70 نەشە جىل قورىتىندىلانعان، 5000 جىل زەرتتەپ ۇڭىلگەن باعالى قورىتىندى.
شىنايى يگەرىپ، ناقتى ءىس ىستەۋگە جەتەكتەۋ:
”ىشكەرىلەي تەكسەرىپ زەرتتەۋدەن“ ”جاقسى جاۋاپناما تاپسىرۋعا“ دەيىن
وسى جولعى ساپاردىڭ ەڭ سوڭعى بەكەتىندە تاعى ءبىر قىستاققا، سۇيدى اۋدانى قالاشىعىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىندەگى جاڭجيابيان قالاشىعىنىڭ حاۋجياچياۋ قىستاعىنا باردى. بۇل ارادا اعا بۋىن كوممۋنيستەردىڭ شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ، ناقتى ءىس ىستەۋ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋگە ءمان بەرۋدەي ونەگەلى ءىس ءىزى قالعان. ول جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى سۇيدى ايماقتىق كوميتەتى 1943 - جىلى كوكتەمدە ءبىر ايدان استام ۋاقىت تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى بايقاعان ۇلگىلى قىستاق بولاتىن.
سول كەزدە ءبىر ۇلگىلى تۇلعا دا بايقالعان، ەسىمى ليۋ يۇيحوۋ. قىستاق تاريحى كورمەسىندە باس شۋجي ءبىر ماي بوياۋلى سۋرەتتىڭ الدىندا توقتالدى. سۋرەتتە ليۋ يۇيحوۋ كەۋدەسىنە قىزىل گۇل تاعىپ، سارى وگىزىن جەتەلەپ تۇر. بۇل ليۋ يۇيحوۋدىڭ سۇيدى اۋدانىنىڭ كوكتەمگى ەگىس وندىرىسىنە جۇرتتى اتتانىسقا كەلتىرۋ جينالىسىندا سۇيدى اۋدانىنىڭ ەڭبەك قاھارمانى بولىپ باعالانىپ، سيلىق الىپ، ءماز - مەيرام بولىپ قىستاققا قايتىپ بارا جاتقان كەزى بولاتىن.
باس شۋجي كۇلىپ تۇرىپ بىلاي دەدى: ”’بارشا قىستاق حاۋجياچياۋدان ۇيرەندى، بارلىق ادام ليۋ يۇيحوۋدان ۇيرەندى‘. حاۋجياچياۋ قىستاق ونەگەسى بولىپ باعالانىپ، ليۋ يۇيحوۋدىڭ اتى دا جەر جاردى، شەكارا وڭىردەگى قالىڭ ەڭبەك قاھارماندارىنىڭ ىشىندە ول ايتۋلىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن“. بيىل حاۋجياچياۋ تاعى ءبىر رەت ”ۇلگى“ اتاعىن الدى: ”كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ مەملەكەتتىك ۇلگىسى“ بولدى.
”بۇكىل ەلدە نەبارى 10ى عانا بار، بۇل دەگەن كەرەمەت، ناعىز اتى زاتىنا ساي داڭقتى مارتەبە سانالادى“. حاۋجياچياۋ قىستاق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ليۋ جىنشي ءبىر شەتتە پەيىلدەنە كۇلىمسىرەپ تۇردى.
”78 جىل بولىپتى، بۇل ءبىر مەزەتتىك قانا ەمەس، قايتا ساۋلەلەنىپ تولىقسي تۇسكەندىك. باستاماشىلدىق، جەتەكشىلىك رولى نەگە سۇيەنەدى دەگەندە، پارتيا قۇرىلىسىنىڭ ءبىر قىدىرۋ تاجىريبەلەرىن قورىتىندىلاپ شىعۋعا بولادى“. باس شۋجي شي جينپيڭ شەشىلە ءتۇسىپ بىلاي دەدى: ءبىرى، تەكسەرۋ - زەرتتەۋگە سۇيەنۋ. ناقتى كۇش جۇمساپ، سەنىمدى ماتەريال توپتاۋ كەرەك، مىنە بۇل ءتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ بۇكىل پارتياعا قالدىرعان جاقسى ستيلى، تاماشا ءداستۇرى. ەندى ءبىرى، ونەگە سومداۋ، تولىق تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزۋ نەگىزىندە، جاقسى تاجىريبەلەردى، تاماشا تيپتەردى بايقاپ، ۇيرەنۋدى، ساۋلەلەندىرۋدى جالپىلاستىرۋ كەرەك. تاعى ءبىرى، پارتيا ياچەيكاسىن ويداعىداي قۇرىپ، باستاماشىلاردى ويداعىداي تاڭداپ، بۇقارالىق لۋشيانمەن ءجۇرىپ، بۇقارانىڭ بەلسەندىلىگىن جۇمىلدىرىپ، ساناسىن ءوسىرىپ، تانىمىن جوعارىلاتىپ، ىستەردى بىرگە ويداعىداي ىستەۋ كەرەك.
”سارى توپىراققا قاراپ وتىرۋدان“ ”كاسىپ سالاسىنا بەت الۋعا“ دەيىن قىستاقتىڭ بەت - بەينەسىندە جانە قىستاق تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسىندا تەرەڭ وزگەرىستەر تۋىلدى. باس شۋجي ءجۇزىم جىلىجايىن كوردى، قىستاقتاعى قارايلاسۋ باقىت اۋلاسىن ارالادى، قىستاق ەمحاناسىنا باردى، بارلىعىن ىجداعاتپەن كوردى.
كەزىندە ەگىن سالعاندا تابيعاتقا سۇيەنەتىن، ال قازىر جاعداي كۇننەن - كۇنگە جاقساردى. ءجۇزىم ەكسەڭ، ۇلكەن جاقتان مەملەكەتتىڭ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا شىعارعان ءتيىمدى ساياساتى بار؛ قىستاق تۇرعىندارى زەينەتكە شىقسا، مەملەكەتتىڭ زەينەتكەرلىك ءىسى مەن زەينەتكەرلىك كاسىپ سالاسىنىڭ سايكەستى دامۋىنا سۇيەنەدى؛ قىستاق تۇرعىندارى ناۋقاس كورسەتسە، مەملەكەتتىڭ ەمدەۋ قامتاماسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ جالپىعا ءتيىمدى تىرەگى بار.
باس شۋجي: ”وسى تاۋ قويناۋلارىنىڭ بارىنەن ءۇمىت كۇتۋگە بولادى، اۋقاتتانۋ جولىن تاۋىپ، جاقسى تۇرمىس كەشىرسە، بۇكىل جۇڭگودا سەنىم بولادى. بايقاسام، وسى ارانىڭ ادامدارى تىرىسشاڭ ەكەن، تابيعي شارت - جاعدايدىڭ كومەگى دە بار ەكەن. مۇندا ’تابيعي شارت - جاعداي‘ دەگەن ءسوزدىڭ 2 ءتۇرلى ءمانىسى بار، ءبىرى، جاراتىلىستىق كليماتتىڭ تابيعي شارت - جاعدايى، ەندى ءبىرى، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ ابزال ساياساتىنىڭ شارت - جاعدايى“، - دەدى شەشىلە.
بيىل سولتۇستىك شانشيدە تاعى قۋاڭشىلىق بولدى. ءبىراق اۋىلداستار ”قۋاڭشىلىققا بولا ابىرجىمادى، كوممۋنيستىك پارتيا بولعاندىقتان الاڭسىز بولدى“. قىستاقتارعا بارىپ، وتباسىلارىن ارالاپ، باس شۋجي شي جينپيڭ توڭكەرىستىك بايىرعى رايونداعى اۋىلداستاردىڭ اراسىندا كوبىرەك بولۋدى ويلادى.
حاۋجياچياۋ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى حوۋ جىرۇڭ 70 جاسقا شىقتى. بۇرىن ناۋقاس سەبەبىنەن كەدەيلەسىپ، تۇرمىستا قيىنشىلىق تارتىپ كەلگەن بولاتىن، بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا كەدەيلىكتەن ارىلىپ، وتباسىنداعىلار تولىقسىپ، تۇرمىستارى جىلدان - جىلعا جاقسارا ءتۇستى.
باس شۋجي ونىڭ وتباسىنا بارعاندا اۋلاداعى جەر كەپەدە تاماق جاساپ جاتقانىن كورىپ، كوڭىلدەنە قارادى. جۇگەرى بوتقا، ەت ءمانتى دايىنداپتى، تۋرالعان بالدىركوكتى ەندى قۋىرعالى جاتىر ەكەن.
”مىنا اسقاباق وتە ءدامدى!“.
سۇپىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ، لاحوۋ باس شۋجيگە جيدەدەن الىڭىز دەدى. باس شۋجي كۇلىمسىرەپ جيدەنى الىپ ءدامىن تاتىپ، ”ەرەكشە ءتاتتى ەكەن!“ دەدى.
لاحوۋدىڭ چيڭحايدا جۇمىس ىستەيتىن ەكىنشى ۇلى جۇڭچيۋ مەرەكەسى بايلانىسىمەن ۇيگە قايتىپ كەلگەن بولاتىن، ول باس شۋجيگە: ”اعايىندىلارىمىزدىڭ اۋقاتىنىڭ ءبارى جاقسى، اكە - شەشەمىز كەدەيلىكتەن ارىلعاننان كەيىن ءبىز دە الاڭسىز بولدىق. الىسقا بارىپ جۇمىس ىستەپ، كوبىرەك كىرىس كىرگىزۋدىڭ قامىندامىز“، - دەدى.
جەر كەپەنىڭ تەرەزەسى ايناداي جارقىراپ تۇر، ەلەكتر جابدىقتارى تولىق ەكەن، تەرەزەنىڭ الدىنا قويىلعان تۇبەكتىك كورىنىستەر جاپ - جاسىل بولىپ جايناپ تۇر. باس شۋجي اينالاسىنا قاراپ، ەرەكشە تەبىرەنىپ: ”سول ءبىر جىلدارى سولتۇستىك شانشيدە تۇرعان كەزىمدە مۇنداي تاماشا ۇيلەردى كورمەگەن ەدىم، يان - ان ايماقتىق پارتكومنىڭ تۇرعان ورنى دا قازىرگى ءبىز تۇرعان ۇيگە جەتپەيتىن“، - دەدى.
”بۇكىل جۇڭگوداعى ەڭ كەدەي جەرلەردىڭ بارىنە بارىپ كوردىم، قازىر بارلىعىنىڭ بەت - بەينەسى جاڭاردى. جاقسى تۇرمىس كەشىرۋ − ءبىز كوممۋنيستەردىڭ سول جىلدارى وسى ارادان بازا قۇرىپ، ەڭ سوڭىندا بۇكىل جۇڭگونى ازات ەتكەنگە دەيىن كوكەيلەرىنەن شىعارماعان ويى. وسى ءىستى ويداعىداي تىندىرعاندا عانا، كوممۋنيستەر جاقسى جاۋاپناما تاپسىرعان سانالادى، ويتپەگەندە تولىمسىز بولعانى“.
حاۋجياچياۋدا اۋىلداستارمەن قوشتاساردا باس شۋجي وسى رەتكى ساپارىن ەسكە الىپ، تەرەڭ تولعانىپ بىلاي دەدى:
”بۇل ارادان مەن كوپ نارسە ۇيرەندىم، كوپتەگەن اسەر الدىم، تولىق تابىسپەن قايتىپ بارامىن دەسەم دە بولادى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قالاي كەلگەندىگىن كوردىم، جيڭگاڭشاننان سولتۇستىك شانشيگە دەيىن، سولتۇستىك شانشيدەن شيبايپوعا دەيىن، ودان قايتىپ بەيجيڭگە دەيىن جول بويى ەمتيحان تاپسىردى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان 70 نەشە جىلدا پارتيا قۇرىلعان 100 جىلدا جۇڭحۋا ۇلتىنداعى جويقىن وزگەرىستەردى كوردىم. ءبىز وسى جولدى ۇزدىكسىز جاقسى باسۋىمىز كەرەك. جولدى جاقسى باسۋ ءۇشىن كەلگەن جولىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وتكەن تار جول، تايعاق كەشۋلەرگە قاراساق، ءبىز وسى ارادان كەلگەمىز، بەلگىلى ءبىر زات نەمەسە قۇبىلىس باستابىندا جاي، قاراپايىم كورىنگەنىمەن، ءبىراق دامي، وزگەرە كەلە وراسان زور ىقپال، وزگەرىس تۋدىرىپ، قوعامنىڭ العا باسۋىن جەبەيدى“.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 17 - كۇنى يۇيليننەن بەرگەن حابارى)
