□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ سى
امەريكا اقپارات قۇرالى جاقىندا امەريكا ارمياسىنىڭ 8 - ايدىڭ اياعىندا ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدى“ سىلتاۋ ەتىپ، اۋعانستاندا ۇشقىشسىز اپپاراتپەن شابۋىل جاساعاندا، اتقان نىساناسىنىڭ لاڭكەستىك ۇيىممەن ”ەشقانداي بايلانىسى جوق“ ەكەنىن اشىپ تاستادى. حابار تاعى شابۋىلدا قازا بولعان 10 ادامنىڭ تۇگەل جاي بۇقارا ەكەندىگىن، اراسىنداعى جاسى ەڭ كىشىسى نەبارى 2 جاستا ەكەندىگىن ىشكەرىلەي دالەلدەدى. بۇل جونىندە امەريكا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مالىمدەمەشىسى امەريكا ارميا جاعى ”قانداي امالمەن كابىلعا بارىپ ناقتى تەكسەرۋ جۇرگىزۋدى بىلمەي وتىر“ دەپ سيپاي قامشىلادى.
وسى ءبىر كەربەزسىگەن ءسوز ءدال امەريكا ۇكىمەتىنىڭ ادام ءومىرىن ەلەپ - ەسكەرمەيتىندىگىن انىق كورسەتتى. سوعىسقۇمارلىق، زورەكەرلىك پەن جونسىزدىك، ادام ءومىرىن ەلەپ - ەسكەرمەۋ، ادامدىق ۇقىققا قول سۇعۋ دۇنيە جۇزىنە وراسان زور ادامگەرشىلىك اپات الا كەلدى، ول ناعىز دۇنيە ءجۇزى بەيبىتشىلىگىن ءبۇلدىرۋشى.
امەريكالىق تاريح عالىمى پاۋل اتۋد: ”سوعىس امەريكالىقتاردىڭ تۇرمىس ءتاسىلى“ دەگەن بولاتىن. امەريكا سوعىس، قۇلدانۋ جانە قىرعىنشىلىق ىشىندە دۇنيەگە كەلدى، زورايدى ءارى اسقان ءىرى ەلگە اينالدى، ول مەملەكەت بولىپ قۇرىلعان 240 نەشە جىلدىق تاريحتا تەك 16 جىلدا سوعىسپاعان. دۇنيە جۇزىلىك 2 − سوعىس اياقتاعاننان بەرى امەريكا شەتەلدەردە تالاي رەت سوعىس قوزعاپ، جەر جۇزىنە الاساپىران تۋدىرىپ، توتەنشە اۋىر بولعان جازىقسىز بۇقارانىڭ ءولىم - ءجىتىمىن جانە مال - مۇلىك شىعىنىن تۋدىردى.
يراق سوعىسىن مىسالعا الايىق. 2003 - جىلى امەريكا حالىقارالىق قوعامنىڭ جاپپاي قارسى تۇرۋىنا قاراماي، جوقتان جاساعان قىلمىس اتىمەن يراق سوعىسىن باستادى. امەريكا ۋاتسون حالىقارالىق جانە الەۋمەتتىك ىستەردى زەرتتەۋ ورنىنىڭ ساناعىنا قاراعاندا، وسى رەتكى سوعىستا، از دەگەندە، 180 − 200 مىڭ يراقتىق جاي بۇقارا ولگەن. امەريكا باس بولعان بىرلەسكەن ارميا يراقتا قالىندى ۋران بومبىسى، اق فوسفور بومبىسى سياقتىلاردى زور مولشەردە پايدالانىپ، جەرگىلىكتى ەكولوگيالىق ورتا مەن حالىقتىڭ سالاماتتىعىنا اۋىر زالال جەتكىزدى. يراق ۇكىمەت جاعىنىڭ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، 1991 - جىلعى شىعاناق سوعىسىنان بۇرىن، يراقتا راك اۋرۋىنىڭ تۋىلۋ مولشەرى ورتا ەسەپپەن ءار 100 مىڭ ادامنىڭ ىشىندە 40 ادام بولسا، ال 2005 - جىلعا جەتكەندە بۇل سالىستىرما ورتا ەسەپپەن ءار 100 مىڭ ادامنىڭ ىشىندە، از دەگەندە، 1600 ادام بولعان.
امەريكا «سميتسون عىلمي قوعامى جۋرنالىنىڭ» ساناعىنا قاراعاندا، 2001 - جىلعى ”11 - قىركۇيەك“ وقيعاسىنان بەرى امەريكانىڭ ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ“ اتىمەن باستاعان سوعىسى مەن جۇرگىزگەن اسكەري ارەكەتى ”وسى عالامشارداعى شامامەن ％40تەن استام مەملەكەتتى“ تولىق شارپىعان. امەريكا براۋن داشۋەسى ”سوعىس بوداۋى“ نىسانىنىڭ 9 - ايداعى ەڭ جاڭا ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، وسى ايتىلمىس ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ“ سوعىستارى 800 مىڭنان استام ادامنىڭ ءومىرىن جالماپ، 38 ميلليوننان استام ادامدى پاناسىز قالدىرعان. حارۆارد داشۋەسىنىڭ حالىقارالىق قارىم - قاتىناس عىلىمى پروفەسسورى ستيۆەن ۋولتەر ماقالا جازىپ، امەريكا شەتەلدەردە جۇرگىزگەن ”تاۋسىلماس سوعىستاردا“ ميليتاريزمدىك، وشپەندىلىك پسيحيكاسى، جالعان وتانشىلدىق جانە جەلىكتىرۋ ارەكەتتەرى سياقتىلاردى كورسەتتى دەپ اتاپ كورسەتتى.
امەريكا قىلمىسى ساناپ تاۋىسقىسىز سوعىس قىلمىستىسى بولىپ قالماستان، باسقا ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە كيلىككەن ”باڭگى“، باسقا ەلدەردى ىشكى بىلىقپالىققا جەلىكتىرگەن پاسىق ”قاراقول“. امەريكالىق جازۋشى ۋيليام برۋم «دەموكراتيا: امەريكانىڭ ەڭ وڭدىرماس شىعارىلىمى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: دۇنيە جۇزىلىك 2 - سوعىستان بەرى امەريكا 50 نەشە شەتەل ۇكىمەتىن اۋدارىپ تاستاۋعا سۇقتاندى، ولاردىڭ ىشىندەگى باسىم كوپ ساندىسى سايلاۋمەن جارىققا شىققاندار؛ از دەگەندە، 30 مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق سايلاۋىنا دورەكىلىكپەن كيلىكتى؛ 50 نەشە شەتەل باسشىسىن قاستاندىقپەن ولتىرۋگە سۇقتاندى. كۋبانىڭ «گرانما گازەتى» بيىل وتكەن 20 جىلدا امەريكا حالىقارالىق اشۋ مەكەمەسى جانە مەملەكەت دەموكراتياسى قور قوعامى سياقتى قۇرىلىمداردىڭ كۋباداعى جەلىكتىرۋگە جانە اۋدارىپ تاستاۋعا قاراتقان ءبىر قىدىرۋ جوسپارلار ءۇشىن 250 ميلليون دوللارعا جۋىق اقشا بولگەندىگىن اشكەرەلەدى. كۋبا حاۆانا داشۋەسىنىڭ تاريح عالىمى فرانسيسكا لوپەز سەۆيلا بىلاي دەدى: جاقىنداعى جىلداردان بەرى امەريكا ۇكىمەتى ۇنەمى ”ادامدىق ۇقىقتى“، ”ەركىندىكتى“ جەلەۋ ەتىپ، باسقا ەلگە قىسىم كورسەتىپ، قاقتىعىس تۋدىرۋعا جەلىكتىرگەن، ونداعى ماقساتى وزىمەن قايشىلىعى بار ەلدە بيلىك اۋىسۋىن تۋدىرىپ، امەريكانىڭ زورەكەرلىك ۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن.
سان - ساناقسىز فاكتتەر دۇنيە ءجۇزى ادامدارىنا امەريكانىڭ حالىقارالىق ەرەجە مەن دۇنيە ءتارتىبىن ناعىز ءبۇلدىرۋشى، قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى ورنىقسىزدىق پەن تۇراقسىزدىقتىڭ كۇشەيۋىنىڭ، جوعارىلاۋىنىڭ توركىنى ەكەندىگىن ءتۇسىندىردى. امەريكانىڭ زورەكەرلىگى مەن وكتەم ساياسيى الەمدىك ءتارتىپتى ءبۇلدىرىپ، ادامزاتتىڭ بەيبىتشىلىگىنە قاتەر ءتوندىرىپ، ادامزات قوعامى وركەنيەتىنىڭ العا باسۋى مەن بەيبىت دامۋىنا قاتەر توندىرگەن ەڭ زور سىن - سايىسقا اينالدى. ەگەر امەريكا ۇزدىكسىز زورەكەرلىك ۇقىعىن قورعاۋدان قايتپاي، ”ورمان زاڭ ەرەجەسى“ بويىنشا ءىس ىستەسە، ءسوز جوق، اناعۇرلىم كوپ بەيبىتشىلىكتى سۇيەتىن ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، ءداۋىردىڭ تاستاندىسىنا اينالاتىندىعى حاق.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 16 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
