امەريكا مالىمەت توپتاۋ ورگاندارى ايتىلمىس ”جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى تەكسەرۋ بايانداماسى“ دەگەندى ويدان ويدىرىپ شىعاردى، حالىقاراداعى كوزقاراقتى ادامدار بۇل بايانداماسىماقتىڭ ارتىندا تۇرعان جىمىسقى ويدى اپ - انىق كورىپ - ءبىلىپ وتىر. ولار امەريكا جاقتىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى حالىقارالىق سەلبەستىك اۋقىمىنا زاھار توككەننەن باسقا ەشتەڭە بىتىرە المايدى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، مۇنىڭ ەشقانداي شىعار جولى جوق دەپ قارادى. جۇڭگو −− دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى بىرلەسكەن زەرتتەۋ بايانداماسىندا قۇزىرەتتى، كاسىبي ءارى عىلمي قورىتىندى جاسالىپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى الەمدىك سەلبەستىككە تاماشا نەگىز قالاندى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ اياسىنداعى بۇدان كەيىنگى قىزمەتى دە تىڭنان قازان كوتەرمەي - اق وسى نەگىزدە جۇرگىزىلگەنى ءجون.
”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى زەرتتەۋلەر عىلىمعا ساي بولۋعا، شىندىقتى نەگىز ەتۋگە ءتيىس“
جۋىقتا ەفيوفيا ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ورنى حالىقارالىق قارىم - قاتىناس جانە سىرتقى ىستەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مەلاكۋ ەفيوفيا ۇكىمەت جاعىنىڭ ءبىرىنشى ۇلكەن گازەتى «ەفيوفيا ارداگەرلەر گازەتىندە» «جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستى ساياسيلاندىرۋ ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى» دەگەن اۆتورلى ماقالا جاريالادى. ماقالادا مىنالار اتاپ كورسەتىلدى: امەريكا مالىمەت توپتاۋ تاراۋلارى ايتىلمىس ”جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى تەكسەرۋ بايانداماسىن“ ويدان ويدىرىپ شىعارىپ وتىر، ونىسىنىڭ ەشقانداي عىلمي دايەگى جوق، بۇل ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋدىڭ بەينەسى. ”امەريكا جاق جۇڭگو جاق ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىنە سايكەسپەي وتىر دەپ ايىپتاعان، مۇنداي ايىپتاۋدىڭ دا تابان تىرەر تياناعى جوق. ءىس جۇزىندە، جۇڭگو جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىن ەڭ الدىمەن مالىمدەگەن ەل، بۇل جۇڭگونىڭ دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مۇشەسىندىك مىندەتىن اتقارۋىنىڭ بەينەسى سانالادى، ءار ەل جۇڭگونىڭ ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋگە قاتىستى تاجىريبە - ادىستەرىنەن ۇيرەنگەنى ءجون“.
ەگيپەت ناسىر اسكەري شۋەيۋانىنىڭ حالىقارالىق زاڭدار بويىنشا پروفەسسورى سامالا مىنالاردى ءبىلدىردى: ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىندە جۇڭگو دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىمەن جاقسى سەلبەستىك ورىستەتىپ، ماماندار گرۋپپاسىنىڭ قىزمەتى ءۇشىن بارلىق جاعىنان قولايلى جاعداي جاسادى. جۇڭگو −− دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى بىرلەسكەن زەرتتەۋ بايانداماسىندا ءبىرسىپىرا ماڭىزدى عىلمي قورىتىندىلار جاسالعان، وعان قۇرمەت ەتىلۋگە ءتيىس. ”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ەرەجەسىنىڭ باس ماقساتى مەن پرينسيبىنە قايشى. ءبىر ءبولىم امەريكالىق ورگاندار مەن جەكە تۇلعالار ىندەتتى جەلەۋ ەتىپ، ايتىلمىس جاۋاپكەرشىلىك قۋزاستىرۋ ماسەلەسىن دابىرالاپ وتىر، بۇل حالىقارالىق زاڭنىڭ نەگىزگى پرينسيبىن اياققا تاپتاۋ عانا ەمەس، حالىقارالىق زورەكەرلىك پەن وكتەمدىكتىڭ دە ايپاراداي اشكەرەلەنۋى سانالادى. امەريكانىڭ شەتەلدەردەگى 200دەن استام بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسى حاۋىپسىزدىككە وراسان ۇلكەن كومەسكى قاتەر ءتوندىرىپ وتىر، امەريكانىڭ ءوزىنىڭ كوپتەگەن ماماندارى دا امەريكا تاجىريبەحانالارىندا اۋىر حاۋىپسىزدىك ماسەلەسى ءومىر ءسۇرىپ وتىر دەگەن كۇمان تاعىپ، ولارعا تەكسەرۋ جۇرگىزىلۋى ءتيىس دەيدى“.
بوليۆيا سوتسياليزمگە قول جەتكىزۋ قوزعالىسى ءوز پارتياسىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى رەسمي اككاۋىنتىندا بىلاي دەدى: ”امەريكا ءتاسىل تاڭداماي ىندەتتى ساياسيلاندىرىپ، ۆيرۋستىڭ اتىمەن بىرەۋدى جاماناتتى ەتىپ، باسقا ەلگە قىسىم ءتۇسىرىپ، سول ارقىلى الەۋمەت نازارىن ۇكىمەتتىڭ ىندەتكە توتەپ بەرۋدەگى دارمەنسىزدىگىنەن بۇرىپ اكەتۋدى كوزدەپ وتىر. ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋ ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋدىڭ الەمدىك سەلبەستىك كەلەلى جاعدايىن ورەسكەل ويراندايدى“.
شريلانكا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جۋىقتا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسى جونىندە مالىمدەمە جاريالاپ بىلاي دەدى: جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋعا قاتىستى كەلەسى كەزەڭدەگى زەرتتەۋلەر بيىل 3 - ايدا جاريالانعان جۇڭگو − دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى بىرلەسكەن زەرتتەۋ بايانداماسىنداعى شەشۋشى قورىتىندىلاردى بەينەلەۋگە ءتيىس. ”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى زەرتتەۋلەر ساياسيلاندىرىلماۋعا، عىلىمعا ساي بولۋعا، شىندىقتى نەگىز ەتۋگە ءتيىس“. مالىمدەمەدە تاعى كوپ جاقتىلىق پەن حالىقارالىق سەلبەستىكتىڭ ”ىندەتتى جەڭىپ شىعۋدىڭ ءونىمدى، باياندى ەڭ تاماشا ءتاسىلى“ ەكەندىگى كورسەتىلگەن.
”دەربەس، كاسىبي تۇرعىعا تاباندى بولۋ، ساياسيدىڭ بارىمتاسى بولماۋ كەرەك“
يتاليا جاڭا جىبەك جولى جەبەۋ قوعامىنىڭ باستىعى فرانچەسكو مالينجياۋ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: امەريكا 1 - كەزەڭدەگى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى بىرلەسكەن زەرتتەۋ بايانداماسىنىڭ قورىتىندىسىن قابىلداۋدان باس تارتۋمەن قويماي، ءوزى دە ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ تۋرالى تەكسەرۋدى قابىلداۋدان، اسىرەسە، دەتريك فورتى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىنا تەكسەرۋ جۇرگىزۋدەن ات تونىن الا قاشىپ وتىر. دەتريك فورتى بيولوگيالىق تاجىريبەحاناسىن 2019 - جىلى 7 - ايدا امەريكانىڭ اۋرۋدى تىزگىندەۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ورتالىعى ۋاقىتشا جاپقان. بۇل مەزگىلدە الدىمەن دەتريك فورتىنىڭ ماڭىندا بەلگىسى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىنا ايرىقشا ۇقساپ كەتەتىن ”تىنىس جولى جۇيەسى اۋرۋى قاۋىرت تارالعان“، ونان سوڭ اۋرۋ سەبەبى بەلگىسىز ”ەلەكتروندىق تەمەكى وكپە قابىنۋىنا“ جۇعىمدالعان ناۋقاستار سانى كوبەيگەن.
مەكسيكانىڭ كاسىپكەرلەر جانە دوس قالالار بىرلەستىگىنىڭ ادامدىق ۇقىق جانە قورشاعان ورتا جونىندەگى ءتوراعاسى يسكارلود فلورەس مىنانى ءبىلدىردى: ءارقانداي مەملەكەتتىڭ قاي - قايسىسى دا ءوز - وزىنە تۋرا قاراۋى، الەمنىڭ ىندەتكە قارسى اتتانۋىندا ارقالاۋعا ءتيىستى جاۋاپكەرشىلىگىنە ارقا توسەۋى، ”كەلەشەك ۇرپاقتار ءۇشىن اناعۇرلىم تاماشا سالاماتتىق، دەنساۋلىق ساقتاۋ شارت - جاعدايىن جانە قوعامدىق دامۋ شارت - جاعدايىن ازىرلەۋى كەرەك“. ىندەت الدىندا ءارقانداي مەملەكەت جانە ءارقانداي ورگان ساياسي ويىننىڭ شىرماۋىنان قۇتىلۋى، يدەولوگيانىڭ شەگىنەن شىعىپ، قول ۇستاسا وتىرىپ شۇعىل ارەكەت قولدانىپ، دۇنيە ءجۇزىن ەرتەرەك قالىپتى ارناعا قايتارۋى قاجەت.
وڭتۇستىك افريكا يوحاننەسبۋرگ داشۋەسىنىڭ افريكا − جۇڭگو زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى كەفي كۋاكۋ مىنانى ءبىلدىردى: ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسى امەريكا جاقتىڭ جۇڭگوعا شابۋىلدايتىن قارۋىنا اينالىپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ حالىقارالىق سەلبەستىگىن ورەسكەل ويراندادى، بۇل عىلمعا قۇرمەت ەتپەۋدىڭ بەينەسى. ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ايرىقشا كۇردەلى، ۇزاق ۋاقىتتى، قىرۋار عىلمي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن جۇمىس. ”ءبىزدىڭ ىستەۋگە ءتيىستى شارۋامىز: نازاردى ىندەتتەن قالاي ساقتانۋ - تىزگىندەۋگە، ونان قالاي ساباق الۋعا شوعىرلاندىرىپ، وسىنداي جاپپاي تارالاتىن ىندەتتىڭ قايتا تۋىلۋىنان ساقتانۋ. عىلمي زەرتتەۋلەر فرانسيا، امەريكانىڭ سولتۇستىك كارولينا شتاتى سياقتى جەرلەردە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋىنا شالدىققان ناۋقاستاردىڭ ەرتەدە بايقالعانىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز ماڭىزدى ءتۇيىندى بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتى بەتالدى جازعىرعاننان گورى، وسى ناۋقاستار اراسىنداعى بايلانىستى تابۋعا اۋدارۋعا ءتيىسپىز“.
يراق باعدات داشۋەسى حالىقارالىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يبتسىم بىلاي دەپ قارادى: امەريكا ساياسي الاياقتارىنىڭ اۋەنى دۇنيە ءجۇزىنىڭ نەگىزگى اعىم قوعامدىق پىكىرىنە ۋاكىل بولا المايدى. ”ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ ماسەلەسىندە عىلىم رۋحىن نەگىزگە الۋ، دەربەس، كاسىبي تۇرعىعا تاباندى بولۋ، ساياسيدىڭ بارىمتاسى بولماۋ كەرەك“.
”جۇڭگو ىندەتكە قارسى اتتانۋ حالىقارالىق سەلبەستىگىنىڭ اتى - زاتىنا ساي جەتەكشىسى“
مەلاكۋ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ىندەت قايسى ءبىر مەملەكەت جەكە - دارا بەتپە - بەت كەلەتىن ماسەلە ەمەس، ول بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىرگە توتەپ بەرۋىن قاجەت ەتەتىن سىن - سايىس. جۋىقتا حالىقارالىق قوعام بىرلەسكەن مالىمدەمە جاريالاۋ سياقتى كوپ ءتۇرلى ارنالارمەن ءوز تۇرعىلارىن ايگىلەپ، ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدى ساياسيلاندىرۋدى ايىپتاپ، كۇش - قايراتتى شوعىرلاندىرىپ ىندەتكە قارسى اتتانۋدى باسا دارىپتەدى. حالىقارالىق قوعامنىڭ ءۇنى جۇڭگوعا كورسەتىلگەن قولداۋ عانا ەمەس، عالىمدار جۇرگىزگەن ءادىل، ساياسيمەن قاتىسسىز زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىنە كورسەتىلگەن قولداۋ سانالادى.
بوليۆيا سوتسياليزمگە قول جەتكىزۋ قوزعالىسى ءوزىنىڭ رەسمي تۆيتتەر جازباسىندا بىلاي دەپ قارادى: باسقا كوپتەگەن ەلدەر سەكىلدى جۇڭگو دا ىندەتتەن زارداپ شەگۋشى. جۇڭگو دا ءبارىمىز سياقتى ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ قىزمەتىندە ىلگەرىلەۋشىلىك بولۋىن، ىندەتتىڭ تارالۋىن تەجەۋدى ءۇمىت ەتەدى. جۇڭگو ءار جاقپەن بىرگە ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋدىڭ دۇرىس، عىلمي جولىمەن جۇرۋگە ۇزدىكسىز قولداۋ كورسەتىپ، ىندەتكە قارسى اتتانۋدىڭ حالىقارالىق سەلبەستىگىن تەرەڭدەتەدى.
مالينجياۋ بىلاي دەپ قارادى: ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋ −− عىلمي ماسەلە ءارى قيىن تاقىرىپ، وعان ۋاقىت جانە حالىقارالىق سەلبەستىك قاجەت. ايتكەنمەن حالىقارالىق قوعامنىڭ قولداۋىنا بولەنۋگە ءتيىستى عىلىم سالاسى گەوساياسيدىڭ قىسىمىنا ۇشىراپ وتىر. ول بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: گەوساياسيدان تۋىنداعان بولشەكتەنۋ مەن قارسىلاسۋ دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق سالاسىنداعى تەڭسىزدىك جاعدايىن ونان ارى ۋشىقتىرعاننان باسقا ەشتەڭە اپەرمەيدى. ءار ەل ۇكىمەتىنىڭ سەلبەستىك جاساسۋىن ىلگەرىلەتىپ، الەۋمەتتىڭ سالاماتتىعىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ ءارى عىلمي زەرتتەۋگە بەلسەندى ۇلەس قوسۋ كەرەك، بۇل عىلىم سالاسىنىڭ ۆيرۋستىڭ تەگىن انىقتاۋىنا جانە جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋستى جەڭىپ شىعۋىنا جاردەمدەسۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى.
يراق اقىلماندار قويماسى ”پاراسات سارايىنىڭ“ تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىنىڭ باستىعى حايدەر بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جۇڭگو ءوز ەلى ىشىندە ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋدە ەلەۋلى ستراتەگيالىق جەتىستىككە قول جەتكىزىپ قانا قويماي، دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى سياقتى حالىقارالىق الەۋمەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ مەحانيزمدەرىندە بەلسەندى رول اتقارىپ وتىر. جۇڭگو ءبىرىنشى بولىپ يراقتى ءوز ىشىنە العان اراب مەملەكەتتەرىنە ىندەتكە قارسى اتتانۋ زاتتىق ماتەريالدارىنان كومەك جىبەرىپ، مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەر تاربيەلەپ، عىلمي تاجىريبەلەرىمەن ءبولىستى، اسىرەسە، بيىل جىل باسىنان بەرى، يراق جۇڭگو بەرگەن 3 توپتاعى ۆاكسينا جاردەمىن تاپسىرىپ الدى، بۇل يراق پەن جۇڭگو ەكى ەلدىڭ جانە ەكى ەل حالقىنىڭ تەرەڭ دوستىق سۇيىسپەنشىلىگىن ايگىلەدى. ”جۇڭگو ىندەتكە قارسى اتتانۋ حالىقارالىق سەلبەستىگىنىڭ اتى - زاتىنا ساي جەتەكشىسى“.
(حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى چۇي سۇڭ، حۋاڭ پەيجاۋ، جيڭ يۋە، شىن شياۋشياۋ، بي مىڭيىڭ، حان شو، يان ۋىنميڭ، ليۋ شۇيشيا)
(9 - ايدىڭ 14 - كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)
