□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى جاڭ جىلي، حان چين - يان
”ەڭ جاپالى، ەڭ اۋىر مىندەت اۋىل - قىستاقتا، اسىرەسە، كەدەي وڭىرلەردە“، ”دوڭگەلەك داۋلەتكە جەتتىك پە، جەتپەدىك پە، باستىسى، اۋىلداستارعا قاراۋ كەرەك“، ”بىردە - ءبىر ۇلتتى قاعىس قالدىرۋعا بولمايدى“... پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى ءداستۇرلى اۋىل شارۋاشىلىعىندىق ءىرى اۋدان، شينجياڭ بويىنشا جان سانى ەڭ كوپ اۋدان، ەڭ سوڭعى توپتا كەدەيلىك قالپاعى الىنعان اۋدان بولعان ياركەن اۋدانى باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ جونىندەگى ماڭىزدى بايىمداۋلارىن دەن قويا ۇيرەنىپ، دايەكتىلەندىرىپ، تۇتاس اۋداندا وراسان زور وزگەرىستەردى جارىققا شىعارىپ، جان سانى ەڭ كوپ اۋداننىڭ دوڭگەلەك داۋلەتكە جەتۋ ارمانىن ورىنداۋدىڭ ”ياركەن ۇلگىسىن“ تاپتى.
دالمە - ءدال شارا قولدانىپ، نەگىزدى كۇشەيتتى
”بيىل قىزىل بۇرىش جاقسى ءوستى، باعاسى دا ايتارلىقتاي، مەن ءبىر جىلىجايدا قىزىل بۇرىش ەگىپ، 12 مىڭ يۋان كىرىس تاپتىم“، - دەدى 9 - ايدىڭ 15 - كۇنى ياركەن اۋدانى ازاتباع قالاشىعى قالپاق ءدوڭ قىستاعىندا قىستاق تۇرعىنى احمەتنياز احات جىلىجايدا كوكونىس ەگۋ تۋرالى ايالداعاندا قۋانىشى قوينىنا سيماي.
قالپاق ءدوڭ قىستاعىندا ادام كوپ، جەر از، وتباسىلارى الاقانداي جەرگە عانا قاراپ وتىر، تەك ءداستۇرلى ەگىمشىلىككە سۇيەنىپ قايتكەندە كىرىستى ارتتىرىپ، بايۋعا بولادى؟
قالپاق ءدوڭ قىستاعىنداعى كوتەرمەگە الىپ، بايلانىس ورناتقان كادرلار، ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ بويىنشا قىستاقتا تۇراتىن كادرلار، قىستاق كادرلارى قاتارلى ءارقايسى كۇشتەر تولىق تەكسەرۋ - زەرتتەۋ، دالەلدەۋ، توپتىق كەڭەسۋ ارقىلى قىستاق تۇرعىندارىن قۇرىلعىلى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا شابىتتاندىرۋدى ۇيعاردى. جىلىجاي سالسا نىسان قارجىسى بەرىلەدى، تەحنيكا جالپىلاستىرۋ بويىنشا تەگىن كۋرس بار، كوكونىس ساتۋ ارناسى ىركىلىسسىزدەندىرىلەدى. قىستاق تۇرعىندارى يگىلىككە كەنەلگەننەن كەيىن، قايراتى تاسقىنداپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 90 نەشە وتباسىنداعى تۇرعىندار كوكونىس ەگۋ ارقىلى كەدەيلىكتەن ارىلىپ، بايىدى.
ياركەن اۋدانىندا جالپى 36 اۋىل - قالاشىق، ءمالى، باسقارۋ كوميتەتى، 568 قىستاق، الەۋمەتتىك اۋماق بار، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ بارىسىندا ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋعا تۇساۋ بولاتىن ءبىرسىپىرا ولقىلىقتار مەن ءالسىز تۇستارعا ءدوپ كەلدى، مۇنىڭ ىشىندە باسقا وڭىرلەرمەن ۇقساس ورتاقتىققا يە تولعاقتى ماسەلەلەر، ءتۇيىندى ماسەلەلەر بار، الايدا دارالىققا يە كوپتەگەن قيىن ماسەلەلەر، ەرەكشە ماسەلەلەر دە بار. مەيلى قاي تۇردەگى ماسەلە بولسا دا ياركەن اۋدانى شەشۋشى شايقاستىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋ سەنىمىن نىعايتىپ، قيىندىقتان قامال الاتىن اقىل - پاراساتى مەن باتىلدىعىن ايگىلەدى، قاشقار ايماقتىق پارتكومنىڭ مۇشەسى، ياركەن اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى فان باۋجۇننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ”ەرەكشە شارا قولدانىپ، جوبانى الدىمەن اتقارىپ، دالمە - ءدال شارا قولدانىپ، سايلاۋىت قوسىنمەن شايقاسقا اتتاندى“.
اۋدان، اۋىل، قىستاق ءۇش دارەجەلى كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىك جۇيەسىن، كوپ جاق بىرلەسىپ ارەكەتتەنەتىن كەدەيلىكتەن قامال الۋدىڭ قامتاماسىزداندىرۋ جۇيەسىن، ادام باسىنا دەيىن دالمە - ءدال بولعان كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ ساياسات جۇيەسىن ورناتتى... 2020 - جىلى 11 - ايدا ياركەن اۋدانى كەدەيلىك قالپاعىن الىپ تاستاپ، قازىرگى ولشەمدەگى اۋىل - قىستاقتارداعى كەدەي حالىق تۇگەلدەي كەدەيلىكتەن ارىلدى. ياركەننىڭ نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى، قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋى، كاسىپ سالاسىن دامىتۋى، قالا، اۋىل بەت - بەينەسى، بۇقارانىڭ تۇرمىس دەڭگەيى سياقتىلار تۇگەلدەي تىڭ ساتىعا كوتەرىلدى.
ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ ىلگەرىلەتىپ، ناقتى ونىمدىلىككە ءمان بەردى
وسى بىرنەشە كۇندە ياركەن اۋدانىنىڭ 800 نەشە مىڭ مۋ جەرىندەگى بادامى جاپپاي جيىن - تەرىن مەزگىلىنە ءوتتى. بۇتاقتارى جەمىسپەن سىرەسكەن بادام ورمانى مول ءونىمدى كۇتىپ، ەگىمشى وتباسىلارى شاتتىققا شومدى.
”ەگىن شارۋاشىلىعى سياقتى قاتىستى تاراۋلاردىڭ ساياسات، تەحنيكا جەتكىزىپ، قىزمەت وتەپ، كاسىپورىندار شارۋالارمەن تاپسىرىستىق تومەن شەكتەن تۇسىرمەي ساتىپ الۋ توقتامىن جاساسىپ، ەگۋ، مانەرلەۋ جانە دەم بەرەتىن ساياحات سياقتى قاتىستى كاسىپ سالالارىنىڭ ءبىر − ءبىرىن جەبەۋى ياركەن بادامىنىڭ ەگىلۋ اۋماعىن، ءونىم مولشەرىن، ساپاسىن، ءونىم تۇرلەرىن، بايۋعا باستاۋ قابىلەتىن تۇگەلدەي بارىنشا جوعارىلاتتى“، - دەدى ياركەن اۋدانى سايمي اۋىل شارۋاشىلىق قوسىمشا ونىمدەرى شارۋالار كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ جاۋاپتىسى ابدۇقاھار ادىل.
جاڭا سورتتاردى ەنگىزۋ، كارى اعاشتاردى جاڭالاۋ، گۇلدى، جەمىستى سيرەتۋ، گۇلدى توزاڭداندىرۋ، جاڭا ونىمدەردى زەرتتەپ - اشۋ، ەلەكتروندى ساۋدامەن ساتۋ... ياركەن اۋدانىنداعى 120 مىڭ بادام ەگىمشىلىك وتباسىلارى بادامنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءادىسى جونىندە ءبىر قىدىرۋ ىستەردى ايتادى. مۇنداعى تاقىرىپ، ارينە، بادام ورمانىنىڭ اراسىنا كىرىستىرىلىپ ەگىلگەن بارقىت شوپكە ورالادى.
ياركەن اۋدانىندا بارقىت ءشوپ ەگىلگەن جەر اۋدانى 100 مىڭ مۋدان اسادى، نەگىزىنەن ورمان اراسىنا كىرىستىرىلىپ ەگىلىپ، 80 مىڭ شارۋا وتباسىنىڭ كىرىسىن ارتتىرۋعا جەتەكتەدى. قاراماققا قاراپايىم كورىنەتىن قىزعىلت سارى بارقىت ءشوپ ەگۋ ارقىلى ياركەن اۋدانى جەردەن، ۋاقىتتان، عىلىم - تەحنيكادان ءونىم الاتىن بولدى. بارقىت ءشوپ 5 - ايدىڭ اياعىنان 10 - ايدىڭ ورتا، سوڭعى شەنىنە دەيىن جايقالا اشىلادى، شارۋا وتباسىلارى وسى كەزدە ۇزدىكسىز گۇل ءۇزىپ، تولاسسىز اقشا تابادى.
جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ بارىسىندا، ياركەن اۋدانىنىڭ باسشىلىق القاسى جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ جوعارى ولشەمدى دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام، بارلىعىن قامتىعان دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋ ەكەندىگىن تانىپ جەتتى، ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ، تەڭ ءمان بەرۋ سىندى عىلمي ادىستەن ويداعىداي پايدالانىپ، قالا - قالاشىق پەن اۋىل - قىستاق، جازىق جەر مەن تاۋلى ءوڭىر، كەدەيلىكتەن ارىلعان قىستاق پەن كەدەي قىستاق سياقتى جاقتارعا تەڭ ءمان بەرىپ، تۇتاس اۋدانداعى ءار ۇلت حالقىن جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىلىككە شىن مانىندە جەتكىزىپ، كوپشىلىكتى جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتىڭ جەتىستىكتەرىنەن ورتاق يگىلىكتەندىردى.
ۇزاق بولاشاقتى تياناق ەتىپ، مەحانيزم ورناتتى
”بۇل جەردە ءار كۇنى 8 ساعات قىزمەت ىستەيمىن، اي سايىن 2000 يۋاننان استام ەڭبەكاقى الامىن، كوپ ىستەسەم كوپ الامىن. اۋدان قالاشىعىنان ءۇي ساتىپ الىپ ۇيلەنبەكشىمىن“، - دەدى 9 - ايدىڭ 7 - كۇنى ياركەن اۋدانى چىڭدۇڭ كاسىپ سالاسى باقشاسىنداعى ءبىر كاسىپورىننىڭ كۆارتس ساعات وزەگىن قۇراستىرۋ سەحىندا ياركەن اۋدانى كاچۇن اۋىلى تەرەكباق قىستاعىنان كەلگەن جۇمىسشى گۇلبوستان تۇراپ.
ياركەن اۋدانى چىڭدۇڭ كاسىپ سالاسى باقشاسىنا قازىر ەڭبەككۇش شوعىرلانعان 19 كاسىپورىن ىرگە تەۋىپ، 14 مىڭ ادامدى سول جەردەن، جاقىن ماڭنان جۇمىستانۋعا باستادى، مۇنىڭ باسىم كوپ ساندىسى شارۋالار. اتىزدان بوساپ شىققان وسى جاستار ەندىگارى الاقانداي جەرگە سۇيەنىپ تۇرمىس كەشىرەتىن اتا - بابالارى سياقتى ەمەس، قايتا كاسىپ سالاسى جۇمىسشىلارىنا اينالىپ، جاڭا داۋىردەگى ”ارمان قۋۋشىلارعا“ اينالدى.
وسى جاستاردىڭ ءوز ارماندارىن ورىنداۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن ياركەن اۋدانى چىڭدۇڭ كاسىپ سالاسى باقشا رايونى كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى تايانىش ەتىپ، شەبەرلىككە باۋلۋدى ورىستەتىپ، جۇمىسشىلاردىڭ تەحنيكالىق ساپاسىن جوعارىلاتتى. باقشا رايونى ىشىندەگى ءوندىرىس سەحتارى جوسپارلى، ءتارتىپتى ورنالاسقان، قولايلى قىزمەت وتەۋ ورتالىعى، جاتاقحانا عيماراتى، ەمحانا، بالاباقشا سياقتى نەگىزدىك قۇرىلعىلارىنىڭ ءبارى بار.
اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىندەگى ەڭبەككۇشى تۇتاس اۋدانداعى ەڭبەككۇشتىڭ ۇشتەن ەكىسىن ۇستايتىن ياركەن اۋدانىندا بارلىق ادامنىڭ ىستەيتىن جۇمىسى بولۋ، اقشا تابا الۋ، كىرىسىن باياندى ارتتىرۋ، بايۋ جولى بولۋدا ونەركاسىپ باقشا رايونىن دامىتىپ، جۇمىستانۋعا جەتەكتەۋ ەڭ تىكە، ەڭ ءونىمدى جولداردىڭ ءبىرى. قازىر تۇتاس اۋداندا 6 كاسىپ سالاسى باقشا رايونى، 128 اۋىل - قىستاق سەحى قۇرىلىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 49 توقىماشىلىق، كيىم - كەشەك كاسىپورنىن، 10 ەلەكتروندى ونىمدەردى قۇراستىرۋ كاسىپورنىن جانە 2 ميلليون ۇرشىقتىق ءجىپ ءيىرۋ نىسانىن ەنگىزىپ، 23 مىڭ 800 ادامدى سول جەردەن، جاقىن ماڭنان جۇمىستاندىردى.
ءتىلشىنىڭ ياركەن اۋداندىق اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ مەكەمەسىنەن ۇعىسۋىنشا، كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ جەتىستىكتەرىن بەكەمدەۋدى، كەڭەيتۋدى اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋمەن ءونىمدى ۇشتاستىرۋدى قۇلشىنا جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا، ياركەن اۋدانى كاسىپ سالاسىن دامىتۋدى ”العاشقى شارا “ ەتۋگە تاباندى بولىپ، ”استىق ەگۋدەن اس داستارقانىنا دەيىنگى“ بارىستى، ”اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ونەركاسىپ ونىمدەرىنە اينالدىرۋعا دەيىنگى“ بارىستى كۇشەيتۋدى توڭىرەكتەي وتىرىپ، ەرەكشە جەمىس ورمان شارۋاشىلىعى، ەرەكشە ازىق - تۇلىك نان كاسىبى، وسى زامانعى مال شارۋاشىلىعى، توقىماشىلىق، كيىم - كەشەك كاسىبى، ەلەكتروندى ونىمدەردى قۇراستىرۋ كاسىبى سياقتى 10 ءىرى كاسىپتى ىشكەرىلەي دامىتقان، ءاربىر كاسىپ سالاسىنىڭ تۇگەلدەي جوعارى - تومەنگى بۋىنداعى كاسىپ تىزبەگىنە قاراي ۇزارتۋ جانە جۇمىستاندىرۋعا جەتەكتەۋدەي ناقتى نىساناسى بار ەكەن.
ياركەن اۋدانىنىڭ ۇزاق بولاشاقتى تياناق ەتىپ، باياندى مەحانيزم ورناتۋى ەكولوگيانى قورعاۋ، حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋ، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋ، بايىرعى قالانى جاڭالاۋ، سوتسياليستىك جاڭاشا اۋىل - قىستاق قۇرىلىسى سياقتى جاقتاردان دا بەينەلەنەدى. مىسالى، بايىرعى قالانى جاڭالاۋ جاعىندا، ” ءبىر وتباسىندا ءبىر جوبا“، ”ءبىر كوشەدە ءبىر كورىنىس بولۋ“ ادىسىنە تاباندى بولىپ، بايىرعى قالانى جاڭالاۋ مەن ساياحاتتى دامىتۋدى ىشكەرىلەي توعىستىرۋدى ىلگەرىلەتتى؛ اۋىل - قىستاق كوللەكتيۆ ”ءۇش قارجىسىن“ جۇيەلىلەندىرۋدى باقىلاۋ - باسقارۋ جاعىندا ”ءبىر قىستاقتا ءبىر داپتەر“، ”ءبىر اۋىل - قالاشىقتا ءبىر كىتاپشا“ بولۋدى اتقارىپ، ەگجەي - تەگجەيلى تىزىمدىك جاساپ، ۇيىمدىق باقىلاۋ مەن بۇقارالىق باقىلاۋدىڭ، ءىس بىتىرۋدە دەموكراتيالى جانە اشىق تا جاريالى بولۋدى ۇشتاستىرۋدىڭ رولىن ساۋلەلەندىردى.
