جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەس اقپارات كەڭسەسى
2021 - جىلى 9 - اي
مازمۇنى
العى ءسوز
ءبىرىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ دامۋ تاريحى
ەكىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ قازىرگى جاعدايى
ءۇشىنشى، ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ دامۋى
ءتورتىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋىنىڭ رەال سوزسىزدىگى
بەسىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ دامۋ بەتالىسى
التىنشى، شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر دابىرالاعان بىرنەشە ماسەلە جونىندە
سوڭعى ءسوز
العى ءسوز
جان سانى قوعامدىق تۇرمىستىڭ نەگىزگى تۇلعاسى، ادامزات قوعامىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ العى شارتى. ادامزاتتىڭ بارلىق ەكونوميكالىق، قوعامدىق قيمىلى تۇگەلدەي جان سانىمەن تىعىز بايلانىستى، جان سانىنىڭ دامۋى ەكونوميكانىڭ دامۋىمەن، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىمەن، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋ - جويىلۋىمەن، مەملەكەتتىڭ حاۋىپسىزدىگىمەن قاتىستى.
شينجياڭ جۇڭگونىڭ باتىس سولتۇستىگىندە، ازيا - ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىنىڭ كىندىگىندە، ەجەلدەن بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر. زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلى باتىس حان پاتشالىعى ورتالىق اكىمياتىنىڭ شينجياڭ وڭىرىندە باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرۋى شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ جۇڭگو كارتاسىنا رەسمي ەنگىزىلگەندىگىن كورسەتتى. 2000 نەشە جىلدان بەرى شينجياڭ وڭىرىندەگى كوپتەگەن ۇلتتار تۋىپ - ءوسۋ، ءبولىنۋ، توعىسۋ ارقىلى ”ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسقان“ جاراسىمدى بىرگە تۇرمىس كەشىرەتىن قارىم - قاتىناس جانە كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جاعداي قالىپتاستىردى.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلۋدان بۇرىن شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋى مەشەۋ، جان سانىنىڭ كولەمى شاعىن، جان سانىنىڭ ساپاسى تومەن، ادامداردىڭ مەجەلى ورتاشا عۇمىرى قىسقا بولاتىن. 1949 - جىلى جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شينجياڭنىڭ جان سانى، اسىرەسە، از ۇلتتاردىڭ جان سانى جىلدام ارتتى، جان سانىنىڭ ساپاسى ۇزدىكسىز ءوستى، ادامداردىڭ مەجەلى ورتاشا عۇمىرى زور مولشەردە جوعارىلادى. بۇگىنگى تاڭدا شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسى، قوعامى جاپپاي دامىپ، قوعامدىق كەلەلى جاعدايى ءۇرتىس ورنىقتى بولۋدا، ءار ۇلت حالقى تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرۋدە، جان سانىنىڭ دامۋى بىركەلكى، اقاۋسىز بولۋدا.
ءبىرىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ دامۋ تاريحى
جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىن شينجياڭنىڭ وندىرگىش كۇش ورەسى تومەن، ءوندىرىس ءتاسىلى مەشەۋ بولاتىن، ءار ۇلت حالقى شەتەل شاپقىنشى كۇشتەرىنىڭ، فەودال قاناۋشى تاپتاردىڭ جانە ءدىني ەرەكشە ۇقىقتى جىكتەردىڭ قاناۋىنا ابدەن ۇشىراپ، تۇرمىستا ەرەكشە كۇيزەلدى، ءومىرى ەشقانداي قامتاماسىز ەتىلمەدى، جان سانىنىڭ ارتۋى باياۋلادى. دالەلدەۋدەن قاراعاندا، زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلدان زامانىمىزدىڭ 18 - عاسىرىنىڭ ورتا مەزگىلىنە دەيىنگى 1800 نەشە جىلدا شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ جان سانى باستان - اياق ءبىر ميلليوننان اسپاعان. سوعىس الاپاتى سياقتى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، 1762 - جىلى ىلە جياڭجۇنى تاعايىندالعان كەزدە، شينجياڭنىڭ جان سانى 300 مىڭعا جەتپەيتىن. 1884 - جىلى شينجياڭ ولكە بولىپ قۇرىلدى. «حۋنان ارمياسى شەجىرەسىندە» 1887 - جىلى شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ ءبىر ميلليون 839 مىڭ ادام بولعاندىعى ەستەلىككە الىنعان. 1949 - جىلى شينجياڭ بەيبىت ازات بولعان كەزدە، جان سانى 4 ميلليون 333 مىڭ 400 ادامعا جەتتى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋى شىت جاڭا تاريحي مەزگىلگە ءوتتى. ەكونوميكانىڭ، قوعامنىڭ دامۋىنا، حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا، اسىرەسە، ەمدەۋ - دەنساۋلىق ساقتاۋ شارت - جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا ىلەسە، شينجياڭدا جان سانىنىڭ ءولۋ مولشەرى جىلدام تومەندەدى، تابيعي ءوسۋ مولشەرى زور دارەجەدە جوعارىلادى. مەملەكەتتىڭ شەكارا ءوڭىردى زور كۇشپەن اشۋ، كوركەيتۋ، ۇلتتىق وڭىرلەردىڭ جەدەل دامۋىن جەبەۋ سياقتى باعىت - ساياساتتارىنىڭ جەتەكشىلىگىندە قىرۋار زيالىلار مەن جاستار مەملەكەتتىڭ ۇندەۋىنە بەلسەنە ءۇن قوسىپ، شينجياڭعا اتتانىپ، شەكارا ءوڭىر قۇرىلىسىنا كومەك كورسەتتى. جان سانىنىڭ تابيعي ءوسۋى مەن جان سانىنىڭ قوسىلۋى سىندى ەكى جاقتى فاكتوردىڭ رول اتقارۋىندا شينجياڭنىڭ جان سانى جىلدام ارتتى. 1953 - جىلعى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 1 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ جان سانى 4 ميلليون 783 مىڭ 600 ادامعا جەتكەن؛ 1964 - جىلعى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 2 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ جالپى مولشەرى 7 ميلليون 270 مىڭ 100 ادام بولىپ، 11 جىلدا شينجياڭنىڭ جان سانى 2 ميلليون 486 مىڭ 500 ادام مولايىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％3.88 بولعان. 1978 - جىلى جۇڭگو رەفورما جاساۋدى، ەسىك اشۋدى اتقارۋدان بۇرىن، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ جالپى مولشەرى 12 ميلليون 330 مىڭ 100 ادامعا مولايىپ، 1949 - جىلداعىدان 7 ميلليون 996 مىڭ 700 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％3.67 بولعان.
1978 - جىلدان كەيىن شينجياڭنىڭ جان سانى ورنىقتى قاداممەن ارتۋ كەزەڭىنە ءوتتى. مەملەكەت بويىنشا جان سانىن جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىنە نەگىزدەلگەندە، 1982 - جىلى شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ جالپى مولشەرى 13 ميلليون 81 مىڭ 500 ادام بولعان، 1990 - جىلى 15 ميلليون 156 مىڭ 900 ادامعا مولايىپ، 2 ميلليون 75 مىڭ 400 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.86 بولعان؛ 2000 - جىلى 18 ميلليون 459 مىڭ 500 ادامعا جەتىپ، 1990 - جىلداعىدان 3 ميلليون 302 مىڭ 600 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.99 بولعان.
21 - عاسىردان بەرى شينجياڭنىڭ جان سانى تۇراقتى ارتۋ كەزەڭىنە ءوتتى. 2010 - جىلعى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 6 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ جان سانى 21 ميلليون 815 مىڭ 800 ادامعا جەتىپ، 2000 - جىلداعىدان 3 ميلليون 356 مىڭ 300 ادام مولايىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.68 بولعان؛ 2020 - جىلعى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 7 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋدىڭ باستاپقى جيىنتىق ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ جان سانى 25 ميلليون 852 مىڭ 300 ادامعا جەتىپ، 2010 - جىلداعىدان 4 ميلليون 36 مىڭ 500 ادام مولايىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.71 بولعان. 2000 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىنگى وسى كەزەڭدە شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ ارتۋى ەداۋىر باياۋلادى، الايدا جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ءالى دە بۇكىل ەلدىڭ ورتاشا دەڭگەيىنەن1.15 پروتسەنت جوعارى بولدى.
از ۇلتتاردىڭ جان سانىنىڭ ارتۋىنان قاراعاندا، ءار رەتكى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، 1953 - جىلى شينجياڭدا از ۇلتتاردىڭ جان سانى 4 ميلليون 451 مىڭ 500 ادام ەدى، 1964 - جىلى 4 ميلليون 948 مىڭ 900 ادامعا مولايىپ، 497 مىڭ 400 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％0.97 بولعان؛ 1982 - جىلى 7 ميلليون 797 مىڭ 500 ادام بولىپ، 1964 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا 2 ميلليون 848 مىڭ 600 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％2.56 بولعان؛ 1990 - جىلى 9 ميلليون 461 مىڭ 500 ادام بولىپ، 1982 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا ءبىر ميلليون 664 مىڭ ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％2.45 بولعان؛ 2000 - جىلى 10 ميلليون 969 مىڭ 600 ادام بولىپ، 1990 - جىلداعىمەن سالستىرعاندا ءبىر ميلليون 508 مىڭ 100 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.49 بولعان؛ 2010 - جىلى 12 ميلليون 985 مىڭ 900 ادام بولىپ، 2000 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا 2 ميلليون 16 مىڭ 300 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ارتۋ مولشەرى ％1.7 بولعان؛ 2020 - جىلى 14 ميلليون 932 مىڭ 200 ادام بولىپ، 2010 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا ءبىر ميلليون 946 مىڭ 300 ادام ناق ارتىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.41 بولعان.
ەكىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ قازىرگى جاعدايى
2020 - جىلعى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 7 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋدىڭ باستاپقى جيىنتىق ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ جالپى جان سانى 25 ميلليون 852 مىڭ 300 ادام، حانزۋ ۇلتىنىڭ جان سانى 10 ميلليون 920 مىڭ 100 ادام، از ۇلتتاردىڭ جان سانى 14 ميلليون 932 مىڭ 200 ادام. مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 6 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋمەن سالىستىرعاندا، 10 جىلدا شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ ارتۋ جىلدامدىعى بۇكىل ەل بويىنشا 4 - ورىندى، جان سانىنىڭ ءوسۋ مولشەرى بۇكىل ەل بويىنشا 8 - ورىندى يەلەپ، جان سانى جالپى مولشەرىنىڭ رەتى 25 - ورىننان 21 - ورىنعا كوتەرىلدى.
جىنىستىق ايىرما قۇرىلىمى جاعىنان قاراعاندا، شينجياڭنىڭ جان سانىندا، ەرلەردىڭ جان سانى 13 ميلليون 354 مىڭ 400 ادام بولىپ، جالپى جان سانىنىڭ ％51.66ىن ۇستادى؛ ايەلدەردىڭ جان سانى 12 ميلليون 498 مىڭ ادام بولىپ، جالپى جان سانىنىڭ ％48.34ىن ۇستادى؛ جالپى جان سانىنىڭ جىنىس سالىستىرماسى (ءار 100 ايەل سايكەس كەلەتىن ەرلەر سانى)106.85 بولىپ، مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 6 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋمەن نەگىزىنەن قارايلاس بولدى.
جاس قۇرىلىمى جاعىنان قاراعاندا، شينجياڭدا 0 − 14 جاس ارالىعىنداعى جان سانى 5 ميلليون 806 مىڭ 200 ادام بولىپ، ％22.46تى ۇستادى؛ 15 − 59 جاس ارالىعىنداعى جان سانى 17 ميلليون 129 مىڭ 200 ادام بولىپ، ％66.26تى ۇستادى؛ 60 جاستاعى جانە ودان جوعارى جاستاعى جان سانى 2 ميلليون 917 مىڭ ادام بولىپ، ％11.28تى ۇستادى. 2010 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا، 0 − 14 جاس ارالىعىنداعى جان سانىنىڭ سالىستىرماسى 2.01 پروتسەنت جوعارىلادى، 60 جاستاعى جانە ودان جوعارى جاستاعى جان سانىنىڭ سالىستىرماسى 1.62 پروتسەنت جوعارىلادى. بۇكىل ەلدىڭ ورتاشا دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا، شينجياڭدا 0 − 14 جاس ارالىعىنداعى جان سانىنىڭ سالىستىرماسى بۇكىل ەلدەگى ％17.95تىك سالىستىرمادان 4.51 پروتسەنت جوعارى؛ 60 جاستاعى جانە ودان جوعارى جاستاعى جان سانىنىڭ سالىستىرماسى بۇكىل ەلدەگى ％18.7تىك سالىستىرمادان 7.42 پروتسەنت تومەن بولىپ، جان سانىنىڭ قارتتانۋ دەڭگەيى سالىستىرمالى تومەنىرەك بولدى.
ءبىلىم الۋ دەڭگەيى جاعىنان قاراعاندا، شينجياڭدا 15 جاستاعى جانە ودان جوعارى جاستاعى جان سانىنىڭ ورتاشا ءبىلىم الۋ جىل شەگى 2010 - جىلعى 27.9 جىلدان 2020 - جىلى 11.10 جىلعا جوعارىلاپ، بۇكىل ەلدىڭ جان سانىنىڭ 9.91 جىلدىق ورتاشا ءبىلىم الۋ جىل شەگىنەن 0.2 جىل جوعارى بولىپ، بۇكىل ەل بويىنشا 10 - ورىندى يەلەدى. 2010 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا ءار 100 مىڭ جان سانىنىڭ ىشىندە داشۋە ماعلۇماتىنداعىلار 10 مىڭ 613 ادامنان 16 مىڭ 536 ادامعا مولايدى؛ ورتا مەكتەپ ماعلۇماتىنداعىلار 11 مىڭ 669 ادامنان 13 مىڭ 208 ادامعا مولايدى؛ ورتالاۋ مەكتەپ ماعلۇماتىنداعىلار 36 مىڭ 241 ادامنان 31 مىڭ 559 ادامعا ازايدى؛ باستاۋىش مەكتەپ ماعلۇماتىنداعىلار 30 مىڭ 85 ادامنان 28 مىڭ 405 ادامعا ازايدى.
سالاماتتىق دەڭگەيى جاعىنان قاراعاندا، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ 2019 - جىلعى ورتاشا مەجەلى عۇمىرى 74.7 جاس بولىپ، 2010 - جىلداعىدان2.35 جاس جوعارىلادى. نارەستەلەردىڭ ءولۋ مولشەرى، 5 جاستان تومەنگى بالالاردىڭ ءولۋ مولشەرى، جۇكتى، بوسانعان ايەلدەردىڭ ءولۋ مولشەرى جەكە - جەكە 2010 - جىلعى ‰26.58، ‰31.95، 100 مىڭ/43.41دەن 2020 - جىلعى ‰6.75، ‰10.91، 100 مىڭ/17.89عا تومەندەدى. 2019 - جىلى ءار 1000 ادامنىڭ ىشىندە كاسىپتىك شيپاگەرلەر سانى مەن ەمدەۋ - دەنساۋلىق ساقتاۋ قۇرىلىمدارىنداعى توسەك سانى جەكە - جەكە 2.7 ادامعا جانە 7.39 توسەككە جەتىپ، 2010 - جىلداعىدان جەكە - جەكە0.58 ادام جانە 1.93 توسەك كوبەيدى.
قالا، اۋىل جانە جىلجىمالى جان سانى قۇرىلىمى جاعىنان قاراعاندا، 2020 - جىلى شينجياڭدا قالا - قالاشىقتاردىڭ جان سانى 14 ميلليون 613 مىڭ 600 ادام، اۋىل - قىستاقتىڭ جان سانى 11 ميلليون 238 مىڭ 700 ادام بولىپ، جەكە - جەكە جالپى جان سانىنىڭ ％56.53ىن، ％43.47ىن ۇستادى. 2010 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا قالا - قالاشىقتاردىڭ جان سانى 5 ميلليون 277 مىڭ 900 ادام كوبەيدى، اۋىل - قىستاقتىڭ جان سانى ءبىر ميلليون 241 مىڭ 300 ادام ازايدى، قالا - قالاشىقتاردىڭ جان سانى سالىستىرماسى13.73 پروتسەنت جوعارىلادى. شينجياڭنىڭ جىلجىمالى جان سانى 8 ميلليون 51 مىڭ 400 ادام. مۇنىڭ ىشىندە شينجياڭ ىشىندەگى جىلجىمالى جان سانى 4 ميلليون 660 مىڭ 700 ادام، ولكە اتتاپ قوسىلعان جان سانى 3 ميلليون 390 مىڭ 700 ادام. 2010 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا جىلجىمالى جان سانى 4 ميلليون 61 مىڭ 100 ادام كوبەيىپ، ％101.78 ارتتى.
وڭىرلىك تارالۋى جاعىنان قاراعاندا، شينجياڭدا قازىر 14 ايماق (وبلىس، قالا) بار، مۇنىڭ ىشىندە سولتۇستىك شينجياڭداعىسى 9، وڭتۇستىك شينجياڭداعىسى 5. تاريحتا وڭتۇستىك، سولتۇستىك شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ پارقى ءبىرشاما زور بولىپ، وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ جان سانى ءبىر مەزگىل بۇكىل شينجياڭ جان سانىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن استامىن يەلەدى. ەكونوميكانىڭ، قوعامنىڭ دامۋىنا ىلەسە، وڭتۇستىك، سولتۇستىك شينجياڭدا جان سانىنىڭ تارالۋى تەپە - تەڭدىككە بەت الدى. 2020 - جىلى سولتۇستىك شينجياڭنىڭ جان سانى 13 ميلليون 309 مىڭ 100 ادام بولىپ، جالپى جان سانىنىڭ ％51.48ىن ۇستاپ، 2010 - جىلعى 11 ميلليون 352 مىڭ 900 اداممەن سالىستىرعاندا ءبىر ميلليون 956 مىڭ 200 ادام مولايدى؛ وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ جان سانى 12 ميلليون 543 مىڭ 200 ادام بولىپ، ％48.52تى ۇستاپ، 2010 - جىلعى 10 ميلليون 462 مىڭ 900 اداممەن سالىستىرعاندا 2 ميلليون 80 مىڭ 300 ادام مولايدى.
ءۇشىنشى، ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ دامۋى
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى شينجياڭ بەيبىت دامۋ مەزگىلىنە ءوتتى. 1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى، پارتيا مەن مەملەكەت شينجياڭدا ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمىن جۇرگىزىپ، ءار ۇلتتىڭ تۇگەلدەي تەرەزەسى تەڭ بولۋىنا تاباندى بولىپ، ءبىر قىدىرۋ ەرەكشە قولداۋ ساياساتىن اتقاردى، ۇيعۇر ۇلتى سياقتى از ۇلتتاردىڭ جان سانى تاريحتاعى ەڭ تاماشا دامۋ مەزگىلىنە ءوتتى.
جان سانىنىڭ ارتۋىنان قاراعاندا، شينجياڭدا ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى ءۇرتىس ارتتى. مەملەكەت بويىنشا ءار رەتكى جان سانىن جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىنە نەگىزدەلگەندە، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى 1953 - جىلى 3 ميلليون 607 مىڭ 600 ادام، 1964 - جىلى 3 ميلليون 991 مىڭ 600 ادام، 1982 - جىلى 5 ميلليون 955 مىڭ 900 ادام، 1990 - جىلى 7 ميلليون 191 مىڭ 800 ادام، 2000 - جىلى 8 ميلليون 345 مىڭ 600 ادام، 2010 - جىلى 10 ميلليون 1300 ادام، 2020 - جىلى 11 ميلليون 624 مىڭ 300 ادام بولدى. ءار ەكى رەتكى جاپپاي تەكسەرۋ ارالىعىندا ناق ارتقان جان سانى جەكە - جەكە 384 مىڭ ادام، ءبىر ميلليون 964 مىڭ 300 ادام، ءبىر ميلليون 235 مىڭ 900 ادام، ءبىر ميلليون 153 مىڭ 800 ادام، ءبىر ميلليون 655 مىڭ 700 ادام، ءبىر ميلليون 623 مىڭ ادام بولىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى جەكە - جەكە ％0.92، ％2.25، ％2.38، ％1.5، ％1.83، ％1.52 بولدى. جوعارىداعى ساندى مالىمەتتەر جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى جالپى جاقتان ءبىرشاما جوعارى ارتۋ دەڭگەيىن ساقتاعاندىعىن، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ دامۋ بەتالىسىمەن نەگىزىنەن بىردەي ەكەندىگىن كورسەتەدى.
جاڭا عاسىرعا وتكەننەن بەرى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى 2000 - جىلعى 8 ميلليون 345 مىڭ 600 ادامنان 2020 - جىلى 11 ميلليون 624 مىڭ 300 ادامعا مولايىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى ％1.67 بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگى بۇكىل ەلدەگى از ۇلتتار جان سانىنىڭ ％0.83تىك جىلدىق ورتاشا ارتۋ مولشەرى دەڭگەيىنەن الدەقايدا جوعارى بولدى.
جاس قۇرىلىمى جاعىنان قاراعاندا، بۇكىل شينجياڭنىڭ جان سانىمەن سالىستىرعاندا، ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ جاس قۇرىلىمى جاس. 2020 - جىلى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ 0 − 14 جاس ارالىعىنداعى، 15 − 59 جاس ارالىعىنداعى، 60 جاس جانە ونان جوعارى جان سانىنىڭ سالىستىرماسى جەكە - جەكە ％30.51، ％60.95، ％8.54 بولعان. 2020 - جىلى بۇكىل شينجياڭدا 0 − 14 جاس ارالىعىنداعى، 15 − 59 جاس ارالىعىنداعى، 60 جاس جانە ونان جوعارى جان سانىنىڭ سالىستىرماسى جەكە - جەكە ％22.46، ％66.26، ％11.28 بولعان.
ءبىلىم الۋ دەڭگەيى جاعىنان قاراعاندا، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءبىلىم الۋ ورەسى ۇزدىكسىز جوعارىلاعان. مەملەكەت بويىنشا جان سانىن 7 - رەتكى جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىندە كورسەتىلۋىنشە، ۇيعۇر ۇلتىندا ءار 100 مىڭ ادامنىڭ ىشىندە داشۋە ماعلۇماتى بار جان سانى 8944 ادام بولىپ، 2000 - جىلمەن سالىستىرعاندا 6540 ادام ارتقان، 15 جاس جانە ونان جوعارى جان سانىنىڭ ءبىلىم الۋ جىل شەگى 2000 - جىلعى 7.06 جىلدان 2020 - جىلى 9.19 جىلعا جوعارىلاعان.
وڭىرلىك تارالۋىنان قاراعاندا، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جان سانى نەگىزىنەن قاشقار، حوتان، اقسۋ، قىزىلسۋ سياقتى وڭتۇستىك شينجياڭداعى 4 ايماق - وبلىسقا ورنالاسقان. 2020 - جىلعى مەملەكەت بويىنشا جان سانىن جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىنە قاراعاندا، وڭتۇستىك شينجياڭداعى 4 ايماق - وبلىستاعى ۇيعۇر ۇلتى جان سانى جەرگىلىكتى جان سانىنىڭ ％83.74ىن، بۇكىل شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ ％74.01ىن ۇستاعان. مۇنىڭ ىشىندە قاشقار، حوتان ايماقتارىنداعى ۇيعۇر ۇلتى جان سانى 2 ميلليوننان اسقان، اقسۋ ايماعىندا 2 ميلليونعا تاياعان.
ءتورتىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋىنىڭ رەال سوزسىزدىگى
شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋى ونەركاسىپتەنۋ، قالا - قالاشىقتانۋ، وسىزاماندانۋ اياق الىسىنا ىلەسىپ، تۋۋ مولشەرى جوعارى بولۋ، ءولۋ مولشەرى جوعارى بولۋ، تومەن دەڭگەيدە ارتۋدان تۋۋ مولشەرى جوعارى بولۋ، ءولۋ مولشەرى تومەن بولۋ، جوعارى دەڭگەيدە ارتۋعا دەيىنگى بارىستى باسىپ ءوتتى، قازىر تۋۋ مولشەرىنىڭ تومەن بولۋىنا، ءولۋ مولشەرىنىڭ تومەن بولۋىنا، تومەن دەڭگەيدە ارتۋعا قاراي بۇرىلىس جاساۋدا، بۇل ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ، ساياسات، زاڭ - ەرەجەلەردىڭ اتقارىلۋى، ۇيلەنۋ جانە بالالى بولۋ كوزقاراسىنداعى وزگەرىس سياقتى كوپ فاكتوردىڭ جالپىلىق رولىنىڭ ناتيجەسى، دۇنيە جۇزىندەگى جان سانى دامۋىنىڭ جالپىلىق زاڭدىلىعىنا ۇيلەسەدى.
ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدان قاراعاندا، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى شينجياڭ ءتۇرلى ىستەردە وراسان زور تابىستارعا قول جەتكىزدى. ىشكى ءوندىرىستىڭ جالپى ءونىم قۇنى 1952 - جىلعى 791 ميلليون يۋاننان 2020 - جىلى ءبىر تريلليون 379 ميلليارد 758 ميلليون يۋانعا ارتتى. جان باسىندىق ىشكى ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى 1952 - جىلعى 166 يۋاننان 2020 - جىلى 53 مىڭ 593 يۋانعا جوعارىلادى. وقۋ - اعارتۋ ىستەرى ورنىقتى دامىدى. 1949 - جىلى شينجياڭدا تەك ءبىر داشۋە، 9 ورتا مەكتەپ، 1355 باستاۋىش مەكتەپ قانا بار بولاتىن، وقۋ جاسىنداعى بالالاردىڭ وقۋعا ءتۇسۋ مولشەرى نەبارى ％19.8قانا ەدى، ساۋاتسىزدىق مولشەرى ％90تەن اساتىن. 70 نەشە جىلدىق دامۋ ارقىلى شينجياڭدا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەدەن جوعارى وقۋ - اعارتۋعا دەيىنگى كەمەلدى وقۋ - اعارتۋ جۇيەسى قالىپتاستى. 2020 - جىلعا دەيىن قىستاقتاردىڭ بارىندە بالاباقشا قۇرىلدى، باستاۋىش مەكتەپ 3641گە، ادەتتەگى ورتا مەكتەپ 1211گە، ورتا دارەجەلى كاسىپتىك مەكتەپ (تەحنيك - جۇمىسشىلار مەكتەبىن قوسپاعاندا) 147گە، ادەتتەگى جوعارى مەكتەپ 56عا، ەرەسەكتەر جوعارى مەكتەبى 6عا جەتىپ، مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە بويىنشا بالاباقشاعا ءتۇسۋ جالپى مولشەرى ％98تەن، باستاۋىش مەكتەپكە وقۋعا ءتۇسۋ ناقتى مولشەرى ％99.9تەن، 9 جىلدىق مىندەتتى وقۋ - اعارتۋدىڭ بەكەمدەلۋ مولشەرى ％95تەن، ورتا مەكتەپ ساتىسىنداعى وقۋعا ءتۇسۋ جالپى مولشەرى ％98تەن استى. اقسۋ، قىزىلسۋ، قاشقار، حوتان 4 ايماق - وبلىس بالاباقشادان ورتا مەكتەپكە دەيىن 15 جىلدىق اقىسىز وقۋ - اعارتۋدى جولعا قويدى. 1951 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىن، جوعارى مەكتەپتەن وقۋ تاۋىسقان وقۋشىلاردان جيىنى 2 ميلليون 115 مىڭ ادام تاربيەلەنىپ، مۇنىڭ ىشىندە از ۇلت وقۋشىلارى 767 مىڭ ادام بولىپ، ％36.3تى ۇستادى. جالپى حالىقتىڭ سالاماتتىق دەڭگەيى زور مولشەردە جوعارىلادى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىن شينجياڭنىڭ ەمدەۋ - دەنساۋلىق ساقتاۋ ىستەرى توتەنشە مەشەۋ ەدى، تەك 54 ەمدەۋ قۇرىلىمى، 696 اۋرۋ توسەگى بار ەدى، ءار 1000 ادامعا تەك0.16 اۋرۋ توسەگى، 0.019 شيپاگەر تۋرا كەلەتىن. 2019 - جىلعا دەيىن شينجياڭنىڭ ەمدەۋ - دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى جاپپاي قالىپتاسىپ، ەمدەۋ قۇرىلىمدارى قالا مەن اۋىلعا جالپىلاسىپ، ەمدەۋ قۇرىلىمى 18 مىڭ 376عا، اۋرۋ توسەگى 186 مىڭ 426عا جەتتى. نارەستەلەردىڭ ءولۋ مولشەرى 1949 - جىلعى ‰400تەن 2020 - جىلعى ‰6.75كە تومەندەدى، ادامداردىڭ مەجەلى ورتاشا عۇمىرى 1949 - جىلعى 30 جاسقا تولماۋدان 2019 - جىلى 74.7 جاسقا كوتەرىلدى.
ساياسات، زاڭ ەرەجەلەردىڭ اتقارىلۋىنان قاراعاندا، جۇڭگو جوسپارلى تۋىتتى الدىمەن ىشكى ولكەلەرگە، ونان سوڭ شەكارا رايوندارعا، الدىمەن قالالارعا، ونان سوڭ اۋىل - قىستاقتارعا، الدىمەن حانزۋ ۇلتىنا، ونان سوڭ از ۇلتتارعا جۇرگىزۋ بارىسىن باستان كەشىرىپ، از ۇلتتارعا حانزۋ ۇلتىنان پارىقتى سالىستىرمالى كەڭ ساياسات اتقاردى. شينجياڭ مەملەكەتتىڭ زاڭ، زاڭ ەرەجەلەرىنە ساي، ءوز جەرىنىڭ ءىس جۇزىندىگىمەن ۇشتاستىرىپ، جوسپارلى تۋىتقا قاتىستى ساياساتتاردى بەلگىلەدى. 20 - عاسىردىڭ 70 - جىلدارىنىڭ باسىندا حانزۋ ۇلتى اراسىندا جوسپارلى تۋىت الدىمەن جولعا قويىلدى؛ 80 - جىلداردىڭ ورتا، سوڭعى مەزگىلىندە از ۇلتتار اراسىندا جوسپارلى تۋۋعا ىنتالاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى. 1992 - جىلى جاريالانعان «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ جوسپارلى تۋىت ادىسىندە» مىنالار ايقىن بەلگىلەندى: قالا - قالاشىقتارداعى حانزۋ ۇلتى تۇرعىندارىنان ءبىر جۇپ ەرلى - زايىپتى ءبىر بالالى بولادى، ەگىنشى - مالشىلاردىڭ ەكى بالالى بولۋىنا بولادى؛ قالا - قالاشىقتارداعى از ۇلت تۇرعىندارىنان ءبىر جۇپ ەرلى - زايىپتىنىڭ ەكى بالالى بولۋىنا، ەگىنشى - مالشىلاردىڭ ءۇش بالالى بولۋىنا بولادى؛ جان سانى ءبىرشاما از ۇلتتارعا جوسپارلى تۋىت جۇرگىزىلمەيدى. مىنە وسى پارىقتى تۋىت ساياساتى شينجياڭداعى از ۇلت جان سانىنىڭ ءبىرشاما تەز ارتۋىن ساقتاۋداعى ماڭىزدى سەبەپ سانالادى. ەكونوميكانىڭ، قوعامنىڭ دامۋىنا جانە ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بالالى بولۋ تىلەگىنىڭ بىردەيلەنۋىنە بايلانىستى، 2017 - جىلى شينجياڭ «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ جان سانى جانە جوسپارلى تۋىت ەرەجەسىنە» وزگەرىس ەنگىزىپ، ءار ۇلتقا ءبىر تۇتاس جوسپارلى تۋىت ساياساتىن اتقارۋدى بەلگىلەدى، ياعني قالا - قالاشىق تۇرعىنى ساناتىنداعى ەرلى - زايىپتىلاردىڭ ەكى بالالى بولۋىنا، اۋىل - قىستاق تۇرعىنى ساناتىنداعى ەرلى - زايىپتىلاردىڭ ءۇش بالالى بولۋىنا بولادى. مەملەكەتتىڭ جان سانى جانە جوسپارلى تۋىت زاڭ - ساياساتتارىنىڭ رەتتەلۋ جاعدايىنا نەگىزدەلىپ، شينجياڭ جەرگىلىكتى جان سانى جانە جوسپارلى تۋىت زاڭ ەرەجەلەرىن، ساياساتتارىن ونان ارى رەتتەيدى جانە كەمەلدەندىرەدى. شينجياڭ جوسپارلى تۋىتتى اتقارۋ بارىسىندا، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتۋ، تۋما كەمىستىكتىڭ الدىن الۋ جانە ونى تومەندەتۋ، وتباسىنىڭ تۇرمىس ساپاسىن جوعارىلاتۋ سياقتى ۇستانىمدارعا باستان - اياق تاباندى بولدى، جۇكتى بولۋدان ساقتانۋدىڭ، تۋىتتان تەجەلۋدىڭ حاۋىپسىز، ءونىمدى، ۇيلەسىمدى شارالارىن اناعۇرلىم كوپ بۇقارا ءبىلىپ، ءوز ەركىمەن تاڭداپ، تۋىت جاسىنداعى ايەلدەر تۇقىم جولىن بۋۋ وپەراتسياسى مەن جاتىرعا تۋىت تەجەۋ اسپابىن قويۋ وپەراتسياسىن ءوز ەركىمەن قابىلدادى، ءار ۇلت ايەلدەرىنىڭ ءوز قالاۋىنان تىس جۇكتى بولۋ جانە ءجيى بالالى بولۋ اۋىرتپالىعىن بارىنشا جەڭىلدەتتى.
ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ كوزقاراسىنان قاراعاندا، وتكەن نەداۋىر ۇزاق مەزگىلدە، شينجياڭدا، اسىرەسە، وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندە ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ سىنالاپ كىرۋ ۋاقىتى ۇزاق، ىقپال كولەمى كەڭ، ۋلاندىرۋ دارەجەسى تەرەڭ بولعاندىقتان، قىرۋار بۇقارانىڭ موينىنا اۋىر رۋحاني اجىرعى سالىنىپ، قالىپتى قوعامدىق تۇرمىس اۋىر كەدەرگىگە ۇشىراپ، كوپتەگەن از ۇلت بۇقاراسى ۇيلەنۋ، وتباسى، بالالى بولۋ سياقتى جاقتاردا تەرەڭ ىقپالعا ۇشىرادى، ەرتە بالالى بولۋ، كوپ بالالى بولۋ، ءجيى بالا كوتەرۋ جالپىلىق قۇبىلىسقا اينالدى. سوڭعى جىلدارى شينجياڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن زاڭ بويىنشا ورىستەتتى، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ اكىمشىلىككە، ءادىلياعا، وقۋ - اعارتۋعا، ۇيلەنۋگە، ەمدەۋگە كيلىگۋ سياقتى قۇبىلىستارى ءونىمدى تەجەلىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ زالالى جونىندەگى تانىمى كورنەكتى جوعارىلادى، ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ، وتباسى كوزقاراسىندا بەلسەندى بۇرىلىس بولىپ، ايەلدەردىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق جانە وتباسىنداعى ورنى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، ءار ۇلت ايەلدەرىنىڭ ورتا، جوعارى دارەجەلى وقۋ - اعارتۋدان يگىلىكتەنۋ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق قيمىلدارعا قاتىناسۋ ورايى اناعۇرلىم كوبەيىپ، ايەلدەردەن جۇمىسقا ورنالاسقانداردىڭ سانى مەن سالىستىرماسى زور مولشەردە جوعارىلادى. تەك 2019 - جىلدى مىسالعا الساق، شينجياڭنىڭ قالا - قالاشىقتارىندا تىڭنان 228 مىڭ 100 ايەل جۇمىسقا ورنالاسىپ، قالا - قالاشىقتاردا جاڭادان جۇمىسقا ورنالاسقانداردىڭ ％47.43ىن ۇستاعان. جاي ۇيلەنۋ، جاي بالالى بولۋ، ساپالى ۇرپاق كورۋ جانە تاربيەلەۋ كۇن سايىن جۇرت جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالاپ، قوعامدىق جاڭا سالتقا اينالدى.
بەسىنشى، شينجياڭنىڭ جان سانىنىڭ دامۋ بەتالىسى
شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى پايداسىنىڭ ءۇرتىس جارىققا شىعۋىنا ىلەسە، بولاشاقتاعى ءبىر مەزگىلدە شينجياڭنىڭ جان سانى، اسىرەسە، از ۇلتتاردىڭ جان سانى ورنىقتى ارتادى، جان سانىنىڭ كولەمى ۇزدىكسىز ۇلعايادى، جان سانىنىڭ ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلايدى، جان سانىنىڭ جىلجۋ بەتالىسى كۇشەيە تۇسەدى.
جان سانىنىڭ مولشەرى جاعىندا، شينجياڭداعى از ۇلتتاردىڭ جاس قۇرىلىمى سالىستىرمالى ءبىرشاما جاس، تۋىت جاسىنداعى ايەلدەردىڭ كولەمى ءبىرشاما ۇلكەن بولعاندىقتان، از ۇلت جان سانى ءالى دە ءبىرشاما ارتۋ كومەسكى كۇشىنە يە بولادى. شينجياڭنىڭ مەملەكەتتىڭ ساپالى پەرزەنت ساياساتىن تياناقتاندىرۋىنا مەڭزەس، ەرلى - زايىپتىلاردىڭ ءۇش بالالى بولۋىنا جول بەرۋ ساياساتىن اتقارۋ ءارى بالالى بولۋدىڭ بەلسەندى قولداۋ شارالارىن سايكەستى اتقارۋ جان سانى جالپى مولشەرىنىڭ ورنىقتى ارتۋىن جەبەۋگە ءتيىمدى بولادى.
جان سانى ساپاسى جاعىندا، ەكونوميكانىڭ، قوعامنىڭ ۇزدىكسىز دامۋىنا ىلەسە، شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋى جوعارى ساپالى دامۋ كەزەڭىنە ءوتىپ، وقۋ - اعارتۋ رەفورماسى ونان ارى تەرەڭدەيدى، مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە جالپىلاسىپ، جالپىعا ءتيىمدى بولادى، مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ بىركەلكى داميدى، ورتا مەكتەپ ساتىسىنداعى وقۋ - اعارتۋ جاپپاي جالپىلاسادى، كاسىپتىك وقۋ - اعارتۋدىڭ كولەمى كەڭەيىپ، ساپاسى جوعارىلايدى، جوعارى دارەجەلى وقۋ - اعارتۋدىڭ قۋاتى نىعايىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءبىلىم الۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلايدى. شينجياڭنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق جۇيەسى كۇن سايىن كەمەلدەنىپ، قالا مەن اۋىلداعى ەمدەۋ قۇرىلعىلارىنىڭ شارت - جاعدايى كورنەكتى جاقسارىپ، ءار ۇلت بۇقاراسى جان - جاقتى، جالپى بارىستىق سالاماتتىق قىزمەت وتەۋىنەن يگىلىكتەنەدى، جان سانىنىڭ سالاماتتىق ساپاسى جاپپاي جوعارىلايدى. سونىمەن بىرگە، شينجياڭ ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتۇرلى زاڭ - ساياساتتارىن دايەكتىلەندىرەدى، تياناقتاندىرادى، ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرەدى، ايەلدەردىڭ دامۋ باعدارلاماسىن ىشكەرىلەي اتقارىپ، ايەلدەردىڭ دامۋ ورتاسىن ۇزدىكسىز جاقسارتادى، ەر - ايەل تەڭدىگىن جەبەپ، ءار ۇلت ايەلدەرىنىڭ جالپىلىق ساپاسىن جوعارىلاتادى، وسى زامانعى وركەنيەتتى تۇرمىس ءتاسىلىن دارىپتەپ، قالىڭ ايەلدەردىڭ ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ بۇعاۋىنان تۇبەگەيلى قۇتىلۋىنا، قوعامدىق، ەكونوميكالىق تۇرمىسقا بەلسەنە ات سالىسۋىنا، ءوز قۇنىن جۇزەگە اسىرىپ، دامۋ جەتىستىكتەرىنەن بىرگە يگىلىكتەنۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى.
جان سانىنىڭ جىلجۋى جاعىندا، شينجياڭدا حانزۋ ۇلتى، ۇيعۇر ۇلتى، قازاق ۇلتى، حۇيزۋ ۇلتى سياقتى 56 ۇلت تۇرمىس كەشىرىپ، ”كەڭ كولەمدە ارالاس قونىستانۋ، شاعىن كولەمدە شوعىرلى قونىستانۋ، كىرىگىپ ارالاس قونىستانۋ“ ەرەكشەلىگى ايگىلەنگەن. شينجياڭ ادامدى وزەك ەتكەن جاڭاشا قالا - قالاشىقتانۋدى ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتىپ، 2035 - جىلعا بارعاندا قالا - قالاشىقتانۋدى نەگىزىنەن جۇزەگە اسىرادى، ءبىر توپ جاڭادان وركەندەگەن قالالار ىركەس - تىركەس قۇرىلىپ، قالالاردىڭ كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيىپ، قالانىڭ جان سانىن شوعىرلاندىرۋ اسەرى ۇزدىكسىز كورنەكتىلەنەدى. ءار ۇلت كەڭ كولەمدە ارالاسىپ، جان - جاقتى ىشتەسىپ، ىشكەرىلەي توعىسىپ، ءوزارا كىرىكپەلى قوعامدىق قۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك اۋماق ورتاسى اناعۇرلىم كەمەلدەنىپ، تولىسۋعا بەت الادى. بازاردى باعدار ەتۋ سياقتى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، وقۋعا ءتۇسۋ، جۇمىس ىستەۋ، ساۋدا - ساتتىقپەن شۇعىلدانۋ، ساياحات سياقتىلاردى ماقسات ەتكەن جان سانىنىڭ وزدىگىنەن ەرىكتى تۇردە اعىلۋى قالا مەن اۋىل اراسىندا، وڭتۇستىك - سولتۇستىك شينجياڭ اراسىندا، شينجياڭنىڭ ءىشى - سىرتىندا ءتىپتى دە جيىلەپ، جاندانا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە، جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى وزەكتى رايون قۇرىلىسىنىڭ ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتىلۋىنە، سونداي - اق جاڭا داۋىردەگى باتىس بولىكتى قاۋىرت اشۋدىڭ جاڭا وراي الا كەلۋىنە مەڭزەس، شينجياڭنىڭ مول بايلىعى مەن وڭىرلىك باسىمدىعى سىرتتان اناعۇرلىم كوپ جان سانىن قارجى قوسىپ، شارۋاشىلىعىن شالقىتۋعا جانە قونىستانىپ تۇرمىس كەشىرۋگە باۋرايدى.
بولاشاقتاعى شينجياڭدا قوعام اناعۇرلىم جاراسىمدى، ورنىقتى بولىپ، ەكونوميكا اناعۇرلىم گۇلدەنىپ، داميدى، جۇمىستانۋ اناعۇرلىم تولىق بولىپ، نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋدىڭ بىركەلكىلىك دەڭگەيى كورنەكتى جوعارىلايدى، كوپ ساتىلى قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ جۇيەسى اناعۇرلىم اقاۋسىزدانىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى ۇزدىكسىز كۇشەيەدى، حالىق تۇرمىسى اناعۇرلىم باقىتتى، تاماشا بولادى.
التىنشى، شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر دابىرالاعان بىرنەشە ماسەلە جونىندە
تاياۋ جىلداردان بەرى شەتەلدەگى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“، ”زورلىقپەن بەدەۋلەۋ“، ”اتا - انا مەن بالانى ايىرۋ“، ”مادەنيەتتى جويۋ“، ”ءدىندى قىسپاققا الۋ“ سياقتى ساندىراقتاردى ورشەلەنە دابىرالاپ، شينجياڭدى قۇتىرىنا بۇرمالاپ، شينجياڭعا كۇيە جاعىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتىنا شابۋىل جاساپ جانە ونى داتتاپ، جۇڭگوعا ”ءناسىل جويۋ“ دەگەن قالپاقتى كيگىزۋگە، جۇڭگونى تۇرپايىلاندىرىپ كورسەتۋگە ۇرىندى. كوپشىلىككە ءمالىم، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى جينالىسى 1948 - جىلى ماقۇلداعان «ءناسىل جويۋ قىلمىسىنان ساقتانۋ جانە ونى جازالاۋ شارتىندا» ”ءناسىل جويۋ“ جونىندە ايقىن بەلگىلەمە بار، اتاپ ايتقاندا، ”بەلگىلى ءبىر ۇلتتى، تەكتى، ءناسىلدى نەمەسە ءدىني ۇيىمدى قاساقانا بۇكىلدەي نەمەسە ءىشىنارا جويۋدى مەڭزەيدى“. ءناسىل جويۋ قىلمىسىن تۇراقتاندىرۋدى باسقارۋ ۇقىعى بار حالىقارالىق ءادىليا قۇرىلىمدارى قاتىستى شارتتار مەن حالىقارالىق زاڭداردا بەلگىلەنگەن ماڭىزدى شارتتار مەن تارتىپتەر بويىنشا قاتاڭ جۇرگىزۋى قاجەت. جۇڭگو ۇكىمەتى شينجياڭداعى ۇيعۇر ۇلتى سياقتى از ۇلتتاردىڭ ءتۇرلى ۇقىعىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتكەن تەمىردەي فاكت شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ ارانداتۋىمەن ايقىن سالىستىرما قالىپتاستىرىپ وتىر.
1. ايتىلمىس ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“
شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“ دەگەن وسەك - اياڭدى قالاعانىنشا ويدان قۇراستىرىپ، جۇڭگونىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىنە كۇيە جاعىپ، شينجياڭنىڭ ماقتا، پاميدور، فوتوۆولت سياقتى كاسىپ سالالارىنا قىسىم كورسەتىپ، جۇڭگونىڭ الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگى سەلبەستىگىنە قاتىناسۋىن ءبۇلدىرىپ، سول ارقىلى شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ەڭبەك ۇقىعىن، دامۋ ۇقىعىن ماقرۇم ەتىپ، ولاردى توماعا - تۇيىق، مەشەۋ كەدەيلىك كۇيگە ءتۇسىرىپ، شينجياڭدا بىلىقپالىق تۋدىرۋعا ۇرىندى.
شىندىعىندا، شينجياڭ حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋ يدەياسىنا باستان - اياق تاباندى بولىپ، ەڭبەكپەن جۇمىستاندىرۋ جانە قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ قىزمەتىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ، بەلسەندى جۇمىستاندىرۋ ساياساتىن زور كۇشپەن اتقارىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ تىلەگىنە تولىق قۇرمەت ەتىپ، ازاماتتاردىڭ ەڭبەك ۇقىعىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتىپ، حالىقارالىق ەڭبەككەر جانە ادامدىق ۇقىق ولشەمىن بەلسەنە امالياتتا ايگىلەپ، ەڭبەكتى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى زاڭداردى، زاڭ ەرەجەلەردى تياناقتاندىرىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قورعاپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بارلىعىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى ارقىلى باقىتتى تۇرمىس جاراتۋىنا، وزىندىك دامۋدى جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك جاساۋعا قۇلشىندى. 2014 - جىلدان 2020 - جىلعا دەيىن، شينجياڭدا ەڭبەكپەن جۇمىستانعانداردىڭ جالپى سانى 11 ميلليون 352 مىڭ 400 ادامنان 13 ميلليون 560 مىڭ ادامعا كوبەيىپ، ％19.4 ارتتى؛ قالا - قالاشىقتاردا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 470 مىڭ ادام تىڭنان جۇمىستاندى، مۇنىڭ ىشىندە وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندە 149 مىڭ 100 ادام جۇمىستانىپ، ％31.72ىن ۇستادى؛ اۋىل - قىستاقتاعى ارتىق ەڭبەككۇشتەردەن جىلىنا ورتا ەسەپپەن 2 ميلليون 818 مىڭ 200 ادام - رەت باسقا سالاعا ويىسىپ جۇمىسقا ورنالاستى، مۇنىڭ ىشىندە وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندە ءبىر ميلليون 731 مىڭ 400 ادام - رەت جۇمىستانىپ، ％61.44ىن ۇستادى.
شينجياڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىندە زاڭ بويىنشا قۇرعان كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنىڭ (تومەندە قىسقاشا ”تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى“ دەلىنەدى) دۇنيە جۇزىندەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەر جولعا قويعان ۇشقارىلىقتى الاستاۋ ورتالىعى، الەۋمەتتىك اۋماقتا تۇزەتۋ، وزگەرتۋ جانە قول ءۇزدىرۋ نىسانى سياقتىلاردان ماندىك ايىرماشىلىعى جوق. اماليات مۇنىڭ ساقتىق سيپاتتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ تابىستى ىزدەنىسى ەكەندىگىن، «بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ الەمدىك لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ ستراتەگياسى»، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ «زورلىقتى كۇش ۇشقارىلىعىنان ساقتانۋ ارەكەت جوسپارى» سياقتى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ قاۋلىلارىنىڭ پرينسيبى مەن رۋحىنا بۇكىلدەي ۇيلەسەتىندىگىن دالەلدەدى. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى قولدانۋ قابىلەتىن جانە جۇمىستانۋ قابىلەتىن جوعارىلاتىپ، تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مەملەكەت تانىمىن، ازامات تانىمىن، زاڭمەن جونگە سالۋ تانىمىن كۇشەيتتى. 2019 - جىلى 10 - ايدا، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنداعى تاربيەلەنۋشىلەر تۇگەلدەي وقۋ تاۋىستى. وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشىلەردىڭ كەيبىرى دەربەس كاسىپ تاڭداسا، كەيبىرى دەربەس شارۋاشىلىق قۇردى، كەيبىرى ۇكىمەتتىڭ كومەگىندە جۇمىستانىپ، كوپشىلىگى تۇراقتى جۇمىستانۋدى جۇزەگە اسىردى.
ۇزاقتان بەرى، تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشىلەردى قامتىعان شينجياڭداعى ءار ۇلت ەڭبەكشىلەرى تۇگەلدەي وزدەرىنىڭ قالاۋى بويىنشا كاسىپ تاڭداپ، سونداي - اق «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك زاڭى»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك توقتامى زاڭى» سياقتى زاڭدارعا، زاڭ ەرەجەلەرگە ساي، تەرەزەسى تەڭ، ءوز ەركىمەن بولۋ، كەڭەسىپ ءبىر اۋىزدىلىققا كەلۋ پرينسيبى بويىنشا، قاتىستى جۇمىسشى ىستەتەتىن ورىندارمەن ەڭبەك توقتامىن جاساسىپ، سايكەستى ەڭبەكاقى الىپ كەلەدى، مۇندا ەشقانداي دا زورلاۋ ارەكەتى جوق.
2. ايتىلمىس زورلىقپەن بەدەۋلەۋ
شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ساندى مالىمەتتەردى جالعان جاساۋ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ، ويجوتا جورامال جاساۋ، سيفرمەن ويىن ويناپ سايقالدىق ىستەۋ سياقتى تاسىلدەردى قولدانىپ، جالعان باياندامانى ويدان ويدىرىپ، ”شينجياڭ ۇيعۇر ۇلتى سياقتى از ۇلتتارعا زورلىقتى جوسپارلى تۋىت ساياساتىن قولدانىپ، ولاردىڭ تۋۋ مولشەرىن تەجەدى“، مۇنداعى ماقساتى ”جان سانىن جويۋ“ دەپ جالا جاپتى.
كوپشىلىككە ايان، جۇڭگو زاڭمەن جونگە سالىناتىن مەملەكەت، نەگىزگى زاڭ مەن زاڭداردا مەملەكەت ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتەدى جانە ونى قامتاماسىز ەتەدى، ازاماتتاردىڭ بالالى بولۋ ۇقىعى دا، زاڭ بويىنشا جوسپارلى تۋىتتى جۇزەگە اسىرۋ بورىشى دا بولادى دەپ ايقىن بەلگىلەنگەن. جۇڭگونىڭ جوسپارلى تۋىتقا تەحنيكالىق قىزمەت وتەۋى مەملەكەتتىڭ جەتەكشىلىگى مەن جەكە ادامداردىڭ ءوز قالاۋىن ۇشتاستىرۋ پرينسيبىنە باستان - اياق تاباندى بولىپ كەلەدى، ازاماتتار جۇكتىلىكتەن ساقتانۋ ءادىسى جونىندە جاعدايدى ءبىلۋ، تاڭداۋ ۇقىعىنان يگىلىكتەنىپ وتىر. شينجياڭ جوسپارلى تۋىتتى زاڭ بويىنشا جولعا قويىپ، زورلىقپەن تۋىتتان شەكتەۋ، جۇكتىلىكتى زورلىقپەن تەكسەرۋ ارەكەتتەرىنە قاتاڭ تيىم سالعان، ءار ۇلت بۇقاراسى جۇكتىلىكتەن ساقتانۋ شارالارىن قولدانا ما، قولدانباي ما، جۇكتىلىكتەن ساقتانۋدىڭ قانداي تاسىلدەرىن قولدانادى دەگەندەردىڭ بارلىعىن جەكە ادامدار دەربەس، ءوز قالاۋىمەن ۇيعارادى، وعان ءارقانداي ۇيىمنىڭ جانە جەكە ادامنىڭ كيلىگۋىنە بولمايدى. قالىڭ ايەلدەر ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى جانە وتباسى احۋالىنا قاراي تۋىتتان تەجەلۋدى تاڭداۋ سىندى وزىندىك ۇقىقتان يگىلىكتەنەدى. ايەلدەردىڭ ورنىنىڭ جوعارىلاۋىنا جانە ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ كوزقاراسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، جاي ۇيلەنۋگە، جاي بالالى بولۋعا، از بالالى بولۋعا، ساپالى بالالى بولۋعا بەيىم، ۇزاق ۋاقىتتىق ونىمدىلىككە يە جۇكتىلىكتەن ساقتانۋ شارالارىن تاڭدايتىن ايەلدەر قاتارى بارعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ءبىر قىدىرۋ ساندى مالىمەتتەردە كورسەتىلۋىنشە، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى ۇيعۇر ۇلتى جان سانىنىڭ ارتۋى ۇزاق ۋاقىت ءبىرشاما جوعارى دەڭگەيدى ساقتاپ، جان سانى كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيگەن، دەمەك، ”تۋۋ مولشەرىن تەجەدى“، ”جان سانىن جويدى“ دەگەندەردىڭ بارلىعى بۇكىلدەي ساندىراق.
3. ايتىلمىس ”اتا - انا مەن بالانى ايىرۋ“
شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر: شينجياڭ ”كەڭ كولەمدە قاماۋعا الۋ ارەكەتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جاتاقتى مەكتەپ سالدى“، ”ۇيعۇر ۇلتى اتا - انالارىنىڭ، تۋىستارىنىڭ نەمەسە الەۋمەتتىك اۋماق مۇشەلەرىنىڭ ءوز پەرزەنتتەرىن باعىپ - قاعۋىنا بوگەتتىك جاسادى“، ”ۇرپاق ارالىق ايىرۋ“ تۋدىرىپ، ۇيعۇر ۇلتىن ”اسسيميلياتسيالادى“دەپ وتىرىك ايتتى.
شىندىق مىناۋ: «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭىندا»، «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ - اعارتۋ زاڭىندا» بىلاي دەپ ايقىن بەلگىلەگەن: جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىندا ءبىلىم الۋ ۇقىعى مەن بورىشى بولادى. ازاماتتار ۇلتىنا، ناسىلىنە، جىنىسىنا، كاسىبىنە، مال - مۇلىك جاعدايىنا، ءدىني سەنىمىنە، ت.ب قاراماستان، زاڭ بويىنشا ءبىلىم الۋ ورايىنان تەڭ يگىلىكتەنەدى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ زاڭىندا» دا بىلاي دەپ بەلگىلەنگەن: اۋدان دارەجەلى حالىق ۇكىمەتى قاجەتكە قاراي جاتاقتى مەكتەپ قۇرىپ، بىتىراندى قونىستانعان وقۋ جاسىنداعى بالالاردىڭ، وسپىرىمدەردىڭ مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ بويىنشا مەكتەپكە ءتۇسىپ ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتەدى. جاتاقتى مەكتەپ قۇرۋ − جۇڭگونىڭ مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ كەزەڭىندەگى جالپىلىق ءادىسى. 2020 - جىلى بۇكىل ەلدەگى باستاۋىش مەكتەپتەردەگى مەكتەپتە جاتىپ وقيتىن وقۋشى سانى 10 ميلليون 878 مىڭ بولىپ، باستاۋىش مەكتەپتەردە وقيتىن وقۋشىلاردىڭ سانىنداعى يەلەيتىن سالىستىرماسى ％10.14 بولعان؛ ورتالاۋ مەكتەپتەردەگى مەكتەپتە جاتىپ وقيتىن وقۋشى سانى 23 ميلليون 11 مىڭ 700 ادام بولىپ، ورتالاۋ مەكتەپتەردە وقيتىن وقۋشىلار سانىنداعى يەلەيتىن سالىستىرماسى ％46.83 بولعان. شينجياڭنىڭ جەرى كەڭ، جالپى جەر اۋدانى ءبىر ميلليون 664 مىڭ 900 شارشى كيلومەتر، قىستاق - قالاشىقتاردىڭ اراسى ءبىرشاما الىس، كەيبىر ەگىن، مال شارۋاشىلىعى وڭىرلەرىندەگى بۇقارانىڭ قونىستانۋى بىتىراڭقى، اتا - انالاردىڭ بالالارىن اپارىپ - اكەلىپ وقىتۋى قولايسىز. جاتاقتى مەكتەپ وقۋ - اعارتۋىن ورىستەتۋ مىندەتتى وقۋ - اعارتۋدىڭ جالپىلاسۋ دەڭگەيىن بەكەمدەۋگە، وقۋ - اعارتۋدىڭ بىركەلكى دامۋىن جۇزەگە اسىرۋعا پايدالى، ساپالى وقۋ - اعارتۋ بايلىعىن شوعىرلاندىرىپ، وقىتۋ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋگە پايدالى، سونىمەن بىرگە وقۋشىلاردىڭ وتباسىلارىنىڭ اۋىرتپالىعىن بارىنشا جەڭىلدەتەدى. جاتاقتى مەكتەپتەگى وقۋشىلار دۇيسەنبىدەن جۇماعا دەيىن مەكتەپتە بولادى، اپتا سوڭىندا جانە مەرەكە، دەمالىس كۇندەرى ۇيلەرىندە بولادى، جۇمىستارى بولسا كەز كەلگەن ۋاقىتتا رۇقسات سۇراۋىنا بولادى. وقۋشىلاردىڭ مەكتەپتە جاتۋ - جاتپاۋىن بۇكىلدەي وتباسىلارى ەرىكتى تاڭدايدى. ايتىلمىس ”اتا - انا مەن بالانى ايىرۋ“ بۇكىلدەي شىندىقتى بۇرمالاعاندىق، وسەك تاراتىپ، جالا جاپقاندىق.
4. ايتىلمىس ”مادەنيەتتى جويۋ“
شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ويدان فاكت قۇراستىرىپ، شينجياڭ مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى كەڭىنەن جالپىلاستىردى، مۇنداعى ماقساتى − از ۇلتتاردى ”اسسيميلياتسيالاپ“، از ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋى مەن مادەنيەت - ءداستۇرىن جويىپ، ”مادەنيەت جويۋ“ جۇرگىزۋ دەپ جالا جاپتى.
بارشاعا ءمالىم، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ − مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىنىڭ سيمۆولى، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ، قولدانۋ − ءاربىر ازاماتتىڭ ۇقىعى مەن بورىشى. جۇڭگودا عانا ەمەس، دۇنيە جۇزىندەگى باسقا ەلدەردە دە وسىنداي. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ مەن قولدانۋ ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن جەبەپ، ۇلتتاردىڭ دامۋىن، العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋگە پايدالى. جۇڭگو ۇكىمەتى مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى قولدانۋدى زور كۇشپەن جالپىلاستىرىپ جانە ارناعا ءتۇسىرىپ، ءار ۇلتتىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ ەركىندىگىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ - اعارتۋ زاڭىندا» بىلاي دەپ ايقىن بەلگىلەنگەن: ”ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردەگى از ۇلت وقۋشىلاردى نەگىز ەتكەن مەكتەپتەر، سونداي - اق باسقا وقۋ - اعارتۋ قۇرىلىمدارى ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتىپ، مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى جانە ءوز ۇلتى نەمەسە سول جەردەگى ۇلتتار ءبىر تۇتاس قولداناتىن ءتىل - جازۋدى قولدانىپ، قوس ءتىل وقۋ - اعارتۋىن جۇرگىزەدى“.
شينجياڭ زاڭ بويىنشا مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋ وقىتۋىن ورىستەتتى، سونىمەن بىرگە ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەردە ۇيعۇر ءتىلى، قازاق ءتىلى، قىرعىز ءتىلى، موڭعۇل ءتىلى، سىبە ءتىلى سياقتى ساباقتاردى اشىپ، از ۇلت وقۋشىلاردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل - جازۋىن ۇيرەنۋ ۇقىعىن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، از ۇلتتار ءتىل مادەنيەتىنىڭ جالعاسۋىن، دامۋىن ءونىمدى جەبەدى. از ۇلتتار ءتىل - جازۋى وقۋ - اعارتۋ، ءادىليا، اكىمشىلىك، قوعامدىق الەۋمەتتىك ىستەر سياقتى سالالاردا كەڭىنەن قولدانىلدى.
جۇڭگو ۇكىمەتى ۇلتتاردىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جالعاستىرۋعا، قورعاۋعا جانە دامىتۋعا بارىنشا ءمان بەردى. شينجياڭ مادەني ەسكەرتكىش بايلىعىن قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى كۇشەيتتى، يارعۇل بايىرعى قالاسى، قىزىل مىڭ ءۇي سياقتى 6 جەردەگى مادەني ەسكەرتكىش «دۇنيە جۇزىلىك مادەني مۇرالار تىزىمىنە» ەنگىزىلدى، كروران بايىرعى قالاسى سياقتى 133 جەردەگى مادەني ەسكەرتكىش مەملەكەتتىك ءتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى بولىپ جاريالاندى، 9000نان استام جىلجىمايتىن مادەني ەسكەرتكىش ءونىمدى قورعالدى. شينجياڭ بەلسەندى تۇردە ءار ۇلت بايىرعى شىعارمالارىنان ءبىر توبىن جيناپ، قورعاپ، قۇتقاردى، ايتالىق، جوعالىپ كەتۋگە تاياعان «قۇتتى بىلىكتى» اۋدارىپ باسپادان شىعاردى، موڭعۇل ۇلتىنىڭ «جاڭعىر» ەپوسى سياقتى كوپتەگەن حالىقتىق اۋىز ادەبيەت تۋىندىلارىن رەتتەپ باسپادان شىعاردى. ۇلتتىق مۋزيكا اسپاپتارىن جاساۋ ونەرى، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ تۇت قابىعىنان قاعاز جاساۋ ونەرى، كىلەم توقۋ ونەرى، قازاقتىڭ سىرماعى مەن كەستەسى نىساندارى ارقىلى بەيزاتتىق مادەني مۇرانى ءوندىرىس سيپاتتى قورعاۋدان ۇلگى كورسەتەتىن مەملەكەت دارەجەلى 4 بازا قۇردى. «شينجياڭ ۇيعۇر مۇقامى»، «ماناس»، «ۇيعۇر ءماشىرابى» سياقتىلار بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك تۋىندىلارى تىزىمىنە جانە شۇعىل قورعاۋعا ءتيىستى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزىلدى. شينجياڭ ايىرماشىلىققا قۇرمەت ەتۋگە، سيىسىمدى الۋان ءتۇرلى بولۋعا، ءوزارا ءلاززات الۋعا تاباندى بولىپ، ءتۇرلى ۇلتتىق سالت - سانانى، مادەنيەتتى تولىق قۇرمەتتەپ جانە قورعاپ، كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ جاراسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋىن جۇزەگە اسىردى. ”يۋانشياۋ شام ساۋىعى“، ”ءماشىراپ“، ”ايتىس“، ”قومىز ايتىس“، ”نادام جينالىسى“، ”حۋا - ىر ساۋىعى“ سياقتى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قارسى الۋىنا بولەنگەن ۇلتتىق سالت - سانا قيمىلدارى كەڭىنەن ورىستەتىلدى. وسى ءبىر قىدىرۋ فاكت ايتىلمىس ”مادەنيەت جويۋدىڭ“ بۇكىلدەي شىندىقپەن ساناسپاۋ، اق پەن قارانى شاتاستىرۋ ەكەندىگىن دالەلدەدى.
5. ايتىلمىس ”ءدىندى قىسپاققا الۋ“
شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر شينجياڭ ءدىن ەركىندىگىن شەكتەپ، دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ ءدىني قيمىلدارىن باقىلاپ، مۇسىلمانداردىڭ ورازا ۇستاۋىنا تيىم سالىپ، مەشىتتەردى كۇشپەن شاعىپ، ءدىني قايراتكەرلەردى قىسپاققا الدى دەپ جالا جاپتى.
ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتۋ جانە قورعاۋ − جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق نەگىزگى مەملەكەت ساياساتى. «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭىندا» بىلاي دەپ ايقىن بەلگىلەنگەن: ”ازاماتتاردا ءدىني سەنىم ەركىندىگى بولادى“، ”ءارقانداي مەملەكەت ورگانىنىڭ، قوعامدىق ۇيىمنىڭ جانە جەكەنىڭ ازاماتتاردى دىنگە سەنۋگە نەمەسە دىنگە سەنبەۋگە ماجبۇرلەۋىنە بولمايدى، دىنگە سەنەتىن ازاماتتار مەن دىنگە سەنبەيتىن ازاماتتاردى كەمسىتۋىنە بولمايدى“، ”مەملەكەت قالىپتى ءدىني قيمىلداردى قورعايدى، ءارقانداي ادامنىڭ ءدىندى پايدالانىپ قوعام ءتارتىبىن بۇزاتىن، ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان جەتكىزەتىن، مەملەكەتتىڭ وقۋ - اعارتۋ تۇزىمىنە كەدەرگى بولاتىن ارەكەتتەر جۇرگىزۋىنە بولمايدى“.
شينجياڭ مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى، زاڭدارى بويىنشا ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىن قورعاپ، قالىپتى ءدىني قيمىلداردىڭ ءتارتىپتى ءجۇرىلۋىن قامتاماسىز ەتتى. دىنگە سەنەتىن بۇقارا ءدىن جوسىنى، ءدىن قاعيداسى جانە ءداستۇرلى ادەت - عۇرىپ بويىنشا ءدىني ورىنداردا جانە ءوز ۇيىندە ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، ءدىني مەرەكە وتكىزۋ سياقتىلاردى قامتىعان قالىپتى ءدىني قيمىلداردى وتكىزەدى، بۇكىلدەي ءوز قالاۋى بويىنشا بولادى، كيلىگۋگە جانە شەكتەۋگە ۇشىرامايدى. شينجياڭ حانزۋشا، ۇيعۇرشا، قازاقشا، قىرعىزشا سياقتى كوپ ءتۇرلى جازۋ نۇسقاسىنداعى «قۇران كارىم»، «بۇحاري حاديستەرىنىڭ ناقتى ەستەلىككە الىنعان جاۋھارلارى» سياقتى ءدىني كلاسسيكالىق كىتاپتاردى اۋدارىپ باسپادان شىعارىپ، دىنگە سەنەتىن ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءدىني ءبىلىم الۋىنا قولايلىلىق جاسادى. ءدىني قايراتكەرلەرگە كوڭىل ءبولىپ، قامقورلىق جاساپ، ءدىني وقىتۋشى - قىزمەتكەرلەردى قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ جۇيەسىنە ەنگىزىپ، ولارعا ەمدەۋ قامسىزداندىرۋىن، زەينەتكەرلىك قامسىزداندىرۋىن، سالماقتى اۋرۋ قامسىزداندىرۋىن، جەكە جازاتايىم جارالانۋ قامسىزداندىرۋىن تەگىن ساتىپ الىپ بەرىپ، ءار جىلى سالاماتتىق بويىنشا دەنساۋلىقتارىن تەكسەردى. ءىسلام ءدىنى ءدىني وقىتۋشى - قىزمەتشىلەرىن تاربيەلەۋ - باۋلۋعا ءمان بەردى، شينجياڭدا قازىر 10 ءىسلام ءدىنى وقۋ ورنى بار، ءبىر توپ ءبىرشاما جوعارى ساپالى ءدىني وقىتۋشى - قىزمەتشىلەردى باۋلىپ، ءىسلام ءدىنىنىڭ اقاۋسىز دا ءتارتىپتى جالعاستىرىلۋىن ءونىمدى قامتاماسىز ەتتى.
دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ قالىپتى ءدىني قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، شينجياڭ جوندەۋ، جاڭادان سالۋ، كوشىرىپ سالۋ، كەڭەيتىپ سالۋ سياقتى شارالار ارقىلى ءدىني ورىنداردىڭ شارت - جاعدايىن بەلسەنە جاقسارتىپ، ورتاسىنىڭ ورنالاسۋىن ساپالىلاندىردى. ۇكىمەت تاعى قارجى شىعارىپ، مەشىتتەرگە ”جەتىنى جەتكىزۋدى، ەكى بولۋدى“ (سۋدى، ەلەكتردى، جولدى، گازدى، حابارلاسۋدى، راديو - تەلەۆيزيانى، مادەنيەت كىتاپ بولمەسىن مەشىتكە جەتكىزۋ، جۇمادا مەشىتتە جۋىنۋ قۇرىلعىلارى بولۋ، سۋمەن شاياتىن دارەتحانا بولۋ)، ”توعىزدى سەپتەۋدى“ (شيپاگەرلىك، دارىگەرلىك قىزمەت وتەۋىن، ەلەكتروندى ەكران، كومپيۋتەر، ەلەكتر جەلدەتكىش نەمەسە اۋا رەتتەگىش، ءورت ءسوندىرۋ، ورتتەن ساقتانۋ قۇرىلعىلارى، تابيعي گاز، اۋىز سۋ جابدىقتارىن، اياق كيىم قابى نەمەسە اياق كيىم قاپتاۋىش ماشيناسىن، زات ساقتايتىن شكاپ سەپتەۋ) اتقارىپ، ءدىني قايراتكەرلەر مەن دىنگە سەنەتىن بۇقاراعا ايرىقشا زور قولايلىلىق جاسادى. ايتىلمىس ”ءدىندى قىسپاققا الۋ“ بۇكىلدەي ويدان شىعارىلعان، جات نيەتپەن جامانداۋ.
جوعارىداعىلاردان شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر دابىرالاعان ايتىلمىس شينجياڭ ”ءناسىل جويدى“ دەگەننىڭ بارىپ تۇرعان وسەك - اياڭ، جۇڭگونىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ ساياساتى مەن شينجياڭنىڭ دامۋ تابىستارىنا جالا جابۋ، حالىقارالىق زاڭدار مەن حالىقارالىق قارىم - قاتىناستاردىڭ نەگىزگى ولشەمىن اۋىر دارەجەدە اياققا تاپتاۋ ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. امەريكا سياقتى ءىشىنارا ەلدەردەگى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ”ادامدىق ۇقىقتىڭ قورعاۋشىسى“ بولىپ قوقيلانىپ، وزدەرىنىڭ ۇندىستەر سياقتى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قاراتا ءناسىل جويۋ قىلمىسىن جاساعان قاراڭعى تاريحىمەن ساناسپاي، وزدەرىندە ءومىر سۇرگەن تامىرى تەرەڭدە جاتقان ناسىلدىك كەمسىتۋ سياقتى جۇيەلىك ماسەلەلەرمەن ساناسپاي، وزدەرى سوعىس لاڭىن سالىپ، وزگە ەلدەردىڭ ميلليونداعان بەيكۇنا جۇرتشىلىعىن ءولىم - جىتىمگە ۇشىراتقان ادامدىق ۇقىق ايىبىمەن ساناسپاي، ءوز ويىمەن وزگەنى دولبارلاپ، ءوز ايىبىن وزگەگە اۋدارىپ، وزدەرىنىڭ ادامدىق ۇقىق ماسەلەسىندەگى قوس ولشەمىن جانە جالعان، پاسىق زورەكەرلىك لوگيكاسىن ايپاراداي اشتى.
سوڭعى ءسوز
شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋى جۇڭگونىڭ جان سانى دامۋىنىڭ ىقشام كورىنىسى، سونداي - اق شينجياڭنىڭ دامۋىنىڭ، العا باسۋىنىڭ ناق بەينەسى، ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ از ۇلتتار جان سانىنىڭ اقاۋسىز دامۋىن جەبەۋىنىڭ تابىستى ۇلگىسى.
70 نەشە جىلدان بەرى شينجياڭنىڭ جان سانى جىلدام دامىپ، كولەمى ۇزدىكسىز ۇلعايىپ، ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلاپ، ادامداردىڭ مەجەلى ورتاشا عۇمىرى ورنىقتى جوعارىلادى، جاڭاشا قالا - قالاشىقتانۋ، وسىزاماندانۋ جەدەل ىلگەرىلەتىلىپ، ءار ۇلت حالقى ىنتىماقتى، جاراسىمدى بولىپ، بىرگە العا باسىپ، باقىتتى تۇرمىس كەشىرىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا، شينجياڭنىڭ گۇلدەنىپ دامىعان شۇعىلالى بارىسىن تولىق ايگىلەدى.
اقيقات، ءسوز جوق، ساندىراقتاردى جەڭەدى، ادىلەت تۇبىندە سۇرقيالىقتى جەڭەدى. شينجياڭنىڭ جان سانى دامۋى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ تابيعي ناتيجەسى، ونەركاسىپتەنۋدىڭ، وسىزاماندانۋدىڭ تابيعي ناتيجەسى، بۇرىنعى ءارقانداي ءبىر تاريحي مەزگىلدەگىدەن جاقسى ءارى شىندىققا قۇرمەت ەتەتىن ءارقانداي قايراتكەرلەردىڭ بارلىعى مۇنى تەرىسكە شىعارمايدى. شەكارا سىرتىنداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەر ايتىلمىس شينجياڭ ”ءناسىل جويدى“ دەگەن ەل - جۇرتتى الدايتىن وسەك - اياڭدى ويدان قۇراستىرىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ كوزىن كولەگەيلەپ، حالىقارالىق قوعامدىق پىكىردى الجاستىرۋدى، جۇڭگونىڭ دامۋىن، العا باسۋىن تەجەۋدى ماقسات ەتتى، نيەتى سۇرقيا مۇنداي قاسكۇنەمدىكتىڭ ىسكە اسپايتىندىعى داۋسىز.
جۇڭگو ۇكىمەتى مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىن، حاۋىپسىزدىگىن جانە دامۋ مۇددەسىن بۇلجىماستان قورعاپ، ۇلتتاردىڭ بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جاساۋىن، بىرگە گۇلدەنىپ - كوركەيۋىن بۇلجىماستان جەبەپ، جاڭا داۋىردەگى پارتيانىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسىن بۇلجىماستان دايەكتىلەندىرىپ، شينجياڭدى زاڭمەن جونگە سالۋعا، شينجياڭدى ىنتىماقتاسا ورنىقتىرۋعا، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋگە، حالىقتى بايىتىپ شينجياڭدى گۇلدەندىرۋگە، شينجياڭدى باياندى كوركەيتۋگە تاباندى بولىپ، ىنتىماقتى، جاراسىمدى، گۇلدەنگەن، باي، وركەنيەتتى، العا باسقان، تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرگەن، ەكولوگياسى تاماشا جاڭا داۋىردەگى جۇڭگوشا سوتسياليستىك شينجياڭ قۇرۋعا قۇلشىنۋدا. تاۋلار داريانى بوگەي المايدى، داريا ءبارى ءبىر شىعىسقا جوڭكىلىپ اعا بەرەدى. شينجياڭنىڭ وسىزاماندانۋعا قادام تاستاعان اياق الىسىن ءارقانداي ادام، ءارقانداي كۇش بوگەي المايدى، شينجياڭنىڭ ەرتەڭى، ءسوز جوق، اناعۇرلىم كوركەم بولادى!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 26 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
