− عالىمدار رۋحى تۋرالى شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ۋىن جيڭحۋا
”ەكى بومبى، ءبىر جاساندى سەرىكتەن“ عارىشقا ادام الىپ ۇشۋعا دەيىن، ”تيانياننىڭ“ اسپاندى بارلاۋىنان 10 مىڭ مەتر تەرەڭگە سۇڭگۋگە دەيىن... كۇللى دۇنيەنى جالت قاراتقان عىلىم - تەحنيكا تابىستارى جۇڭحۋا ۇلتى دامۋىنىڭ ايبىنى اسقاق ەپوسىنىڭ جاڭا تاراۋىن ۇزدىكسىز جازۋدا. عىلىم تاريحى عالىمداردىڭ رۋحاني تاريحى سانالادى. چيان شۋەسىن، دىڭ جياشيان، حۋاڭ شۇيحۋالاردان حۋاڭ دانيان، نان رىندۇڭ، ليۋ يۇڭتاندارعا دەيىن ەلىمىزدىڭ تۇرلىشە مەزگىلدەگى، تۇرلىشە سالاداعى عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىندە وتاندى كوكەيدە ساقتاپ، جاڭالىق اشۋدى مۇرات ەتۋ سىندى ورتاق رۋحاني وزەك ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلەدى.
2020 - جىلى 9 - ايدىڭ 11 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ عالىمدار اڭگىمە ءماجىلىسىن باسقارىپ اشىپ ءارى ماڭىزدى ءسوز سويلەپ، ”عالىمدار رۋحى − عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق عىلمي پراكتيكادا توپتاعان باعالى رۋحاني بايلىعى“ ەكەندىگىن اتاپ كورسەتىپ، عالىمدار رۋحىن زور كۇشپەن اسقاقتاتۋدى باسا دارىپتەدى. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ماڭىزدى ءسوزى قالىڭ عالىمدار مەن عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن توقتاۋسىز عىلىم شىڭىنا شىعىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تىڭ، اناعۇرلىم كەسەك ۇلەس قوسۋعا بارىنشا شابىتتاندىردى جانە ىنتالاندىردى.
وتاننىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، حالىق ءۇشىن ىستەۋدى مۇرات ەتتى
”وتان مەنىڭ قانىمدى ءبىر جولدا سارقىپ تاۋىسۋدى قاجەت ەتسە، مەن ءبىر جولدا سارقىپ تاۋىسۋعا پەيىلمىن؛ وتان مەنىڭ قانىمدى ءبىر تامشى، ءبىر تامشىدان اعىزۋىمدى قاجەت ەتسە، وندا مەن ءبىر تامشى، ءبىر تامشىدان اعىزامىن!“.
بۇل رەسپۋبليكامىزدىڭ 1 - بۋىن يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەسىنىڭ باس جوبالاۋشىسى حۋاڭ شۇيحۋانىڭ اسقاق سەرتى، ونان دا ماڭىزدىسى، ونىڭ وتاننىڭ ءۇمىتىن اقتاۋدى مۇرات ەتكەن ءومىر سۋرەتى ەدى.
تۋعان جەرىنەن الىس كەتىپ، يەن ارالدا ىزدەنىس جاساپ، 30 جىل اتى - ءجونىن جاسىردى؛ بىرىنشىدەن كەدەي، ەكىنشىدەن اق جاعدايدا ”مۇرتتاي ۇشىپ قارا تۇياعىمنان حال كەتكەنشە قۇلشىنىپ، يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەنى جاساپ شىعامىن“... وسى ”رەسپۋبليكا وردەنىنىڭ“ يەگەرىنىڭ، مەملەكەتتىك ەڭ جوعارى عىلىم - تەحنيكا سيلىعىنىڭ يەگەرىنىڭ كوڭىلىندەگى ەڭ ۇلكەن ماقتانىشى − ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەسىنىڭ پايدالانىلۋعا بەرىلۋى ەدى، ”مۇنى ءبىز ءوزىمىز ىستەپ شىعاردىق“.
”وتباسى - وتانىم قيىندىق قىسپاعىندا قالماسا ەكەن! حالقىم كۇيزەلمەسە ەكەن! بىرەۋدىڭ جەتەگىندە بولماساق ەكەن!“. تەڭىز قورعانىس لەنياسىندا جەڭىسكە جەتۋگە مىڭ شاقىرىمنان كەپىلدىك بەرەتىن ”كورەگەن كوز“ جاساۋ ءۇشىن، عالىم ليۋ يۇڭتان ءومىر بويى بار زەيىنىن مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى قۇرالى − جاڭا ءتۇزىلىستى رادار زەرتتەۋگە ارناپ، جۇمىس توبىن باستاپ يەن تەڭىز جاعالاۋىندا تالاي جىل قايراتتانا شايقاس جۇرگىزىپ، اقىرىندا ەلىمىزدىڭ جاڭا ءتۇزىلىستى رادار تاجىريبەلىك جۇيەسىنىڭ العاش رەت نىسانانى بارلاپ تابۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
جۇڭحۋانىڭ ەڭسە كوتەرۋى ءۇشىن، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن − بۇل ەلىمىزدىڭ نەشە بۋىن عالىمدارىنىڭ ءوز - وزىنەن كۇتكەن ءۇمىتى، بورىشى مەن جاۋاپكەرشىلىگى سانالادى.
داشۋەدەن وقۋ تاۋىسقان كەزدە جاس حۋاڭ دانيان ساباقتاسىنىڭ وقۋ ءبىتىرۋ ەستەلىك البۋمىنا ايبىندى تۇردە ”جۇڭحۋانى گۇلدەندىرۋ ءبىزدىڭ بۋىننىڭ جاۋاپكەرشىلىگى“ دەپ جازعان ەكەن. وتانعا ورالعان سوڭ، مىنە وسى ستراتەگيالىق عالىم زىر اينالعان ۇرشىقشا شارشاۋدى بىلمەي، جۇمىس توبىن باستاپ، شەتەلدىڭ جوعارى دالدىكتەگى بارلاۋ جابدىعىنىڭ تەحنيكالىق قۇرساۋىن تالقانداپ، جۇڭگونىڭ ”جەردىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ داۋىرىنە“ شىن مانىندە قادام تاستاۋىن ىلگەرىلەتتى. ءبىراق ونىڭ ءوز عۇمىرى 58 جاسپەن تۇيىندەلدى.
”وتاننىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، حالىق ءۇشىن ىستەۋ“ − ەلىمىز عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزگەرمەس كۇرەسكەرلىك قاسيەتى.
”تايحاڭشان تاۋىنداعى جاڭا يۇيگۇڭ“ لي باۋگو 35 جىلدى ءبىر كۇندەي وتكىزىپ، تايحاڭشان تاۋىنا تامىر تارتىپ، جاڭالىق اشۋ جەتىستىكتەرىمەن قالىڭ شارۋالاردىڭ بايۋىنا دەم بەردى؛ ”قانت تابلەتكاسى اتاي“ گۋ فاڭجوۋ بۇكىل ءومىرىن جۇلىن سۇرى زاتىنىڭ قابىنۋىنىڭ الدىن الۋ جانە ونى تىزگىندەۋگە جۇمساپ، بىرنەشە ۇرپاق وتانداستارىمىزدىڭ اقاۋسىز ەسەيىپ - ەرجەتۋىنە قورعان بولدى؛ بوتانيك جۇڭ ياڭ ۇزاق ۋاقىت ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن زەرتتەۋگە جانە قورعاۋعا كۇش سالىپ، 16 جىل چيڭحاي - شيزاڭ ۇستىرتىندە تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، نەشە 10 ميلليون تۇقىم جينادى... ولار مەملەكەتتىڭ بايۋىن، قۇدىرەتتەنۋىن، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋىن، حالىقتىڭ باقىتىن جۇزەگە اسىرۋدى ءوز مىندەتى ەتىپ، ىستىق قان، ماڭداي تەرلەرىن وتانىمىزدىڭ بايتاق دالاسىنا توكتى.
2021 - جىلى 5 - ايدىڭ 28 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ ەكى اكادەميانىڭ اكادەميكتەر جينالىسى، جۇڭگو عىلىم - تەحنيكا قوعامىنىڭ مەملەكەتتىك 10 - قۇرىلتايىندا بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋ ساپارىندا ءار ۇرپاق عالىمدار وتان مەن حالىقتى كوكەيدە ساقتاپ، ماشاقات - قيىندىقتان تايسالماي، قالتقىسىز ۇلەس قوسىپ، عىلىم - تەحنيكانىڭ العا باسۋى، حالىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ دامۋى ءۇشىن ماڭىزدى ۇلەس قوستى. جاڭا ءداۋىر مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ تاعدىرىن ءوز مىندەتىنە الاتىن وتانشىلدىق رۋحتى جالعاستىرۋدى، ساۋلەلەندىرۋدى، ونان دا ماڭىزدىسى، وتانشىلدىقتى نەگىز ەتكەن عالىمدار رۋحىن ۇزدىكسىز ساۋلەلەندىرۋدى قاجەت ەتەدى“.
باتىلدىقپەن جاڭالىق اشىپ، جاسامپازدىقپەن شۇعىلداندى
كادىمگى قياق مۇرت، وتكىر قوس جانار... بۇرىنعى ”جۇڭگو تيانياننىڭ“ باس عالىمى جانە باس ينجەنەرى نان رىندۇڭنىڭ ءمۇسىنى گۇيجوۋدىڭ داۋوداڭىندا جىم - جىرت بوي سوزىپ، ءوزى بۇكىل عۇمىرىن ارناعان ”تيانياندى“ كۇزەتىپ تۇر.
20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنىڭ باسىندا نان رىندۇڭ ديامەترى 500 مەترلىك سفەرالىق راديوتەلەسكوپ (FAST) ينجەنەرياسى ويىن ورتاعا قويدى. سول كەزدە جۇڭگونىڭ ەڭ ۇلكەن راديوتەلەسكوبىنىڭ ديامەترى 30 مەترگە جەتپەيتىن.
قالىڭ كەراعار پىكىرلەردى تەرىسكە شىعارىپ، ءوزى تىكەلەي كىرىسىپ سالىناتىن ورىندى تاڭداپ، دالەلدەۋدەن وتكىزىپ، نىسان تۇرعىزىپ، سالىپ جانە ءبىرسىپىرا تەحنيكالىق قيىن ماسەلەلەردى شەشتى... نان رىندۇڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى 20 نەشە جىلىن ”جۇڭگونىڭ تيانيانىنا“ ارنادى.
ەلىمىزدىڭ دەربەس ءبىلىم مەنشىك ۇقىعىنا يە وسى ءبىر كەلەلى عىلمي زەرتتەۋ نەگىزدىك قۇرىلعىسى سالىنىپ بولعاننان قازىرگە دەيىن 400گە جۋىق نەيتروندىق جۇلدىز بايقادى، بۇل بۇنىمەن ءبىر مەزگىلدە حالىقاراداعى باسقا تەلەسكوپتار بايقاعان نەيتروندىق جۇلدىزداردىڭ جالپى سانىنان 2 ەسە كوپ.
جۇرەكتىلىكپەن شىڭعا ورمەلەيتىن جاڭالىق اشۋ رۋحىمەن، جۇرەكتىلىكپەن ەلدەن وزاتىن وزىنە سەنەتىن قايسارلىلىقپەن قالىڭ عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرى باتىلدىقپەن جاڭا نازاريالار ورتاعا قويىپ، جاڭا سالالار اشىپ، جاڭا جولدار ىزدەپ، دەربەس جاڭالىق اشۋ، دەربەس يەلىك ەتۋ جاعىنا كۇش سالىپ، ”قىسپاققا العان“ بوگەتتەردى تالقانداپ، توپ - توپ جوعارى دەڭگەيلى ءتول جاسامپازدىق جەتىستىكتەرىن جارىققا شىعاردى.
جۇڭگو ەلەكتروندىق عىلىم - تەحنيكا گوجي بەيفاڭ شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ 3 - بۋىن جارتىلاي وتكىزگىش تەحنيكالىق جۇمىس توبى ەلىمىزدىڭ عارىشقا ادام الىپ ۇشۋ، بەيدوۋ جول نۇسقاۋ جۇيەسى، 5G حابارلاسۋى سياقتى ماڭىزدى ينجەنەريالاردىڭ وزەكتى چيپىن ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ قامتاماسىز ەتۋ بورىشىن ارقالاعان.
عىلىم - تەحنيكا جەتىستىكتەرىنىڭ تاجىريبەحانادان كاسىپ سالالانۋعا ءوتۋى بارىسىندا ارادا قىرۋار ينجەنەريالىق قيىن ماسەلەلەر كەس - كەستەيدى. باستاپقى مەزگىلدەگى تاجىريبە بارىسىنداعى كىشكەنتاي عانا بولماشى تولقۋ كاسىپ سالالانۋ كەزەڭىندە گەومەتريالىق ەسەلىكپەن ەسەلەنىپ ۇلعايادى. جۇمىس توبى كۇن - ءتۇن دەمەي، بىرلەسە وتىرىپ قامال الىپ، وزىق قوسپا زاتتىق جارتىلاي وتكىزگىش ماتەريال تەحنولوگيالىق جەلىسىن قۇرىپ شىعىپ، جىلىنا ءتۇرلى ماڭىزدى جابدىقتاردى نەشە ميلليون دانالىق وزەكتى چيپتەرمەن قامداپ، جابدىقتاردى وسىزامانداندىرۋعا پارمەندى تىرەك بولدى.
”چاڭى 5 - ءنومىرلىنىڭ“ ايدى بارلاۋىنان، ”تيانۋىن 1 -ءنومىرلىنىڭ“ مارسقا قونۋىنان، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس سىناماسى مەن جوعارى دەڭگەيلى ۆاكسيناسىن جەدەل زەرتتەپ جاساۋعا دەيىن؛ ساعاتتىق جىلدامدىعى 600 كيلومەتردەن اساتىن جوعارى جىلدامدىقتى ماگنيتتىق قالقىما قاتىناس جۇيەسىنىڭ ءساتتى جاسالىپ شىعۋىنان كومىر قىشقىل گازىنان جاساندى جولمەن كراحمالدى سينتەزدەپ شىعارۋ تەحنيكاسىنان قامال الۋعا دەيىن... جۇڭگونىڭ عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرى جاڭالىق اشۋ جەتىستىكتەرىمەن دۇنيە ءجۇزىن توقتاۋسىز ”تاڭ قالدىرىپ“ كەلەدى.
رۋح الاۋىن جالعادى
بيىل 5 - ايدا ”بۋدانداستىرىلعان كۇرىش اتاسى“ يۋان لۇڭپيڭ ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى.
كۇرىشتىڭ ساياسىندا سالقىنداۋ ارمانى ءۇشىن ءومىر بويى قۇلاش سەرمەدى. ومىردەن وتەرىنەن 2 اي بۇرىن جاسى 90نان اسقان ول حايناننىڭ سانيا وڭتۇستىك جەتىلدىرۋ بازاسىندا عىلمي زەرتتەۋ جۇرگىزدى؛ حال ۇستىندە جاتقاندا ونىڭ كوڭىلىندەگى ەڭ ۇلكەن تۇيىنشەگى دە باياعىداي كۇرىشتىڭ ءوسۋ جاعدايى بولدى.
ارينە، رۋحتىڭ الاۋىن جالعايتىن ءىزباسارلار ۇزىلگەن ەمەس.
قازىر ەلىمىزدە كوپتەگەن عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى بۋدانداستىرىلعان كۇرىشتى زەرتتەۋمەن اينالىسۋدا، مەملەكەتتىك كۇرىش كاسىپ سالاسىنىڭ تەحنيكالىق جۇيەسىنىڭ وزىندە 100دەن استام عالىم بار، ولار تۇقىم جەتىلدىرۋ ماتەريالدارىنان ءبىر توبىن جاڭاشىلدىقپەن جاساپ شىعارىپ، ءتۇسىمى جوعارى، ساپاسى جاقسى، توزىمدىلىك قاسيەتى كۇشتى جاڭا سورتتىڭ اۋقىمدى توبىن جەتىلدىرىپ شىقتى.
جان سۇيىنتەرلىگى، جاس عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاعى ءبىر بۋىنى ورتاعا شىعىپ، ۇتىلامالى تاياقشانى قولعا الىپ، اقيقاتقا تالپىناتىن، قاتاڭ عىلمي ىزدەنىس جۇرگىزەتىن، اتاق - ابىرويعا بوي ۇرمايتىن، دەن قويا زەرتتەۋمەن اينالىساتىن، پاراسات شوعىرلاندىرىپ قامال الاتىن، ىنتىماقتاسا سەلبەسەتىن رۋحاني قاسيەت ارقىلى عىلىممەن وتاننىڭ ءۇمىتىن اقتاۋدىڭ ءداۋىر سيمفونياسىن ورىندادى −
جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى ەجەلگى ومىرتقالىلار جانە ەجەلگى ادامزات زەرتتەۋ ورنىنداعى ”80 - جىلداردىڭ تۇلەگى“ بولعان زەرتتەۋشى فۋ چياۋمەي ”ەلەۋسىز جۇمىس“ ىستەۋگە پەيىل بولىپ، ەجەلگى گەنومداردى تاجىريبەدەن وتكىزۋ تەحنيكاسىن اشۋعا جانە وعان جاڭالىق ەنگىزۋگە كۇش سالىپ، ادامزات قاۋىمىنىڭ تەگى مەن دامۋى جونىندە ىزدەنىس جاسادى؛ ”رەفورما اتويشىسى“ يە سۇڭ ىلگەرىندى - كەيىندى ”جياۋلۇڭ“ ءنومىرلىنىڭ اعا جوبالاۋشىسى جانە باس سۇڭگۋشىسى، ”شىنحاي يۇڭشى“ ءنومىرلىنىڭ ورىنباسار باس جوبالاۋشىسى، ”كۇرەسكەر“ ءنومىرلىنىڭ باس جوبالاۋشىسى بولىپ، ەلىمىزدىڭ تەرەڭ تەڭىزگە ادام وتىرىپ سۇڭگۋ ءىسىنىڭ ءار جولعى قارىشتاۋىنا ىشكەرىلەي ارالاستى جانە كۋا بولدى...
جالپى قوعامنىڭ عىلمي زەرتتەۋ قاراجات ۇسىنىلىمى جىلدان − جىلعا ارتىپ، ”ءتىزىم جاريالاپ، قولباسشى تاعايىنداۋ“، ”بايگەگە سالۋ“، ”كوتەرمەگە الىپ ىستەۋ ءتۇزىمى“ جۇرگىزىلدى... ءبىرسىپىرا رەفورما جوبالارى ىسكە قوسىلىپ، عىلىمعا باس قويعان، دەن قويا عىلمي زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنە قورعاۋشى بولدى.
”دۇنيە ءجۇزى عىلىم - تەحنيكاسىنىڭ الدىڭعى لەگىن بەتكە الۋعا، ەكونوميكانىڭ نەگىزگى مايدانىن بەتكە الۋعا، مەملەكەتتىڭ كەلەلى قاجەتىن بەتكە الۋعا، حالىقتىڭ ءومىرىن، سالاماتتىعىن بەتكە الۋعا تاباندى بولىپ، عىلىم - تەحنيكانىڭ كەڭدىگى مەن تەرەڭدىگىنە قاراي ۇزدىكسىز شەرۋ تارتۋ كەرەك“، − دەدى باس شۋجي شي جينپيڭ قالىڭ عالىمدار مەن عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن ىنتالاندىرىپ.
عىلىم بەلگىسىزدىكتەرگە تولى، ىزدەنىس ماڭگى توقتامايدى. عالىمدار رۋحىنىڭ جەتەكشىلىگىندە ەلىمىزدىڭ عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىندە تاريحتىڭ ماڭىزدى مىندەتىن ارقالايتىن سەنىم، ەرىك - جىگەر، قابىلەت بار، ولار اناعۇرلىم اسقاق رۋحاني كۇيمەن جانە كۇرەسكەرلىك بەينەمەن دۇنيە ءجۇزى بويىنشا عىلىم - تەحنيكادا قۋاتتى ەل قۇرۋعا ات سالىسىپ، جاڭالىق اشۋ جاعىندا اناعۇرلىم كوپ اڭگىمەلەر جازادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 29 − كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
