وسەك - اياڭ مەن الجاستىرۋدى، ءبۇلدىرۋ مەن كيلىگۋدى جەڭەتىن ”قۇرىش قورعاندى“ بىرگە تۇرعىزايىق

　　وسەك - اياڭ مەن الجاستىرۋدى، ءبۇلدىرۋ مەن كيلىگۋدى جەڭەتىن ”قۇرىش قورعاندى“ بىرگە تۇرعىزايىق

　　 − شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەر جونىندەگى اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىنەن كەلگەن ۇندەر

　　□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى/ سۇن نان، ما جويان

　　جۋىقتا بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ادامدىق ۇقىق القالار كەڭەسىنىڭ 48 - كەزەكتى ماجىلىسىندە پاكيستان 65 مەملەكەتتىڭ اتىنان ورتاق ءسوز سويلەپ، شينجياڭ قاتارلى ىستەردىڭ جۇڭگونىڭ ىشكى ءىسى ەكەندىگىن، سىرتتىڭ كيلىگۋگە بولمايتىندىعىن باسا دارىپتەدى. بۇل مىنانى دالەلدەدى: ءبىر مەزگىل ۋاقىتتان بەرى امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ شينجياڭعا ساياتىن وسەك - اياڭ تاراتىپ، حالىقارالىق قوعامدىق پىكىرگە ىقپال جاساۋ ارقىلى جۇڭگوعا قىسىم تۇسىرۋگە ۇرىنىپ، سول ارقىلى شينجياڭدى بىلىقتىرۋ، جۇڭگونىڭ دامۋىن تەجەۋ سىندى سۇرقيا ماقساتى مەن ارەكەتىن حالىقارالىق قوعامداعى ادىلەتشىل قايراتكەرلەر الدەقاشان تانىپ جەتتى.

　　9 - ايدىڭ 29 - كۇنى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى بەيجيڭدە شينجياڭعا ساياتىن ماسەلەلەر جونىندە اقپار جاريالاۋ ءماجىلىسىن اشىپ، حالىقارالىق قوعامداعى كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ ادىلەتتى جانە اقىلدىق ۇندەرىن ايگىلەپ، شينجياڭنىڭ قوعامدىق دامۋىنىڭ شىنايى جاعدايىن قايتا كورسەتىپ، امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ سۇرقيا كەيىپ - كەسپىرىن اشىپ تاستادى.

　　(1)

　　لاڭكەستىك − ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق جاۋى، حالىقارالىق قوعامنىڭ بىرگە سوققى بەرۋ وبيەكتىسى. باتىستاعى كەيبىر ساياسي الاياقتاردىڭ جۇڭگونىڭ شينجياڭداعى لاڭكەستىككە قارسى ساياساتىن جازعىرۋىنا مەڭزەس، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ اقپارات مالىمدەمەشىسى ءىليجان انايات بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جاقىنعى جىلداردان بەرى شينجياڭ باتىل دا پارمەندى شارالار قولدانىپ، لاڭكەستىككە، ۇشقارىلىققا قارسى قاتاڭ سوققى بەرىپ، وتكەن ءبىر مەزگىلدەگى زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ كوپ تۋىلۋ، ءجيى تۋىلۋ بەتالىسىن وزگەرتىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولدى.

　　ماجىلىستە سەربيا وسى زامان تاريحىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى، سەربيا سوتسيال پارتياسىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى پرەدراگ ماركوۆيچتىڭ اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلشىلىگىن قابىلداعاندا بىلدىرگەن پوزيتسياسىن تانىستىردى. پرەدراگ ماركوۆيچ جۇڭگو مەن امەريكانىڭ لاڭكەستىك شابۋىلعا ۇشىراعاننان كەيىنگى لاڭكەستىككە قارسى ساياساتىنا سالىستىرۋ جاسادى، ”امەريكا 2 − 3 ەلدى بومبىلاپ جويۋدى تاڭدادى. ال جۇڭگو اناعۇرلىم بەيبىت ساياساتتى تاڭدادى، ولار جۇرتشىلىقتى تاربيەلەدى ءارى ولارعا قىزمەت بەردى، ولار جاڭا قوعامدى قايتا قۇرۋ ءادىسىن تاڭدادى (سول ارقىلى لاڭكەستىككە قارسى تۇردى)“.

　　ءىليجان انايات بىلاي دەدى: دۇنيە جۇزىندەگى كوپ ساندى ەل شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ شارالارىن قولدادى. يراننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى مۇحاممەت كەشاۋارزىزادە 2021 - جىلى شينجياڭعا ساپارلاي كەلىپ، شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى نەگىزگى تاقىرىپتىق كورمەسىن ەكسكۋرسيالاعاننان كەيىن مىنانى ءبىلدىردى: ”مەن حالىقارالىق قوعام ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، لاڭكەستىك، بولشەكتەۋشىلىك، ۇشقارىلىق سىندى ’ۆيرۋستارعا‘ بىرگە سوققى بەرۋى ءتيىس دەپ قارايمىن“.

　　(2)

　　”ايتىڭىزشى، دۇنيە جۇزىندە حالىق سانى ۇزدىكسىز ارتىپ وتىرعان ەلدە ’ءناسىل جويۋ‘ بار ما؟“ امەريكاداعى، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ شينجياڭ ”ءناسىل جويدى“ دەپ جالا جابۋىنا مەڭزەس، شينجياڭ داشۋەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى زۇلايات سىمايىل شىندىق پەن ساندى مالىمەت ارقىلى تويتارىس بەردى. ”7 - رەتكى مەملەكەتتىك حالىق سانىن جاپپاي تەكسەرۋ ساندى مالىمەتىنە نەگىزدەلگەندە، شينجياڭنىڭ حالىق سانى، ۇيعۇر ۇلتىن قامتىعان از ۇلتتاردىڭ حالىق سانى 10 جىلدان بەرى ورنىقتى ارتۋ جاعدايىن ساقتاعان“.

　　2019 - جىلى 9 - ايدىڭ 9 - كۇنىنەن 12 - كۇنىنە دەيىن 16 افريكا مەملەكەتىنىڭ، سونداي - اق افريكا وداعىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى شينجياڭ ۇرىمجىگە، تۇرپانعا بارىپ ەكسكۋرسيالاپ، ساپاردا بولدى. افريكا وداعىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ۋاكىلى وسمان بىلاي دەدى: ”بۇل مەنىڭ كورىكتى شينجياڭدا تۇڭعىش رەت ساپاردا بولۋىم، مۇنداعى ءار ۇلتتىڭ جاراسىمدى بىرگە تۇرىپ، تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرىپ جاتقاندىعىن كورگەنىمە قاتتى قۋانىشتامىن“. بۋرۋنديدىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى مارتين مبازىمۋديما بىلاي دەدى: ”ءبىز شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق ۇكىمەتتىڭ ۇلتتار ىنتىماعىن جەبەپ، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن قورعاۋ جولىندا كوپتەگەن شارا قولدانىپ، بەلسەندى ىلگەرىلەۋشىلىكتەرگە قول جەتكىزگەندىگىن، سونداي - اق مادەنيەت ىستەرىنىڭ دامۋىن كۇش سالا جەبەگەندىگىن كوردىك، بۇل ۇلتتار ىنتىماعىنا ءتيىمدى“.

　　”امەريكاداعى، باتىستاعى كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ جۇڭگو شينجياڭدا ’ءناسىل جويدى‘ دەپ ايىپتاۋىندا ەشقانداي دالەل - ىسپات جوق. بۇل زاڭدىق كەڭەستىك تاقىرىپ ەمەس، قايتا ساياسي كەڭەستىك تاقىرىپ، جۇڭگوعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى“. زۇلايات سىمايىل انگليانىڭ ادامدىق ۇقىق ادۆوكاتى، تورەلىك ايتۋشى مامانى گريم پەريدىڭ اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلشىلىگىن قابىلداعاندا ايتقان سوزىنە سىلتەمە جاساپ وسىنى ءبىلدىردى.

　　(3)

　　ايتىلمىىس ”شينجياڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىن شەكتەدى“ دەپ جالا جابۋعا مەڭزەس، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق ءىسلام ءدىنى قوعامىنىڭ باستىعى، شينجياڭ ءىسلام شۋەيۋانىنىڭ باستىعى ابدۇرىقىپ ءتومۇرنياز بىلاي دەپ تانىستىردى: شينجياڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىن جالپى بەتتىك دايەكتىلەندىرىپ، دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ قالىپتى ءدىني قيمىلدارى مەن ءدىني قاجەتىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى.

　　”وسى جىلداردا شينجياڭنىڭ ءدىني قيمىل ورىندارىنىڭ شارت - جاعدايى ۇزدىكسىز جاقسارىپ، ءدىني قايراتكەرلەر مەن دىنگە سەنەتىن بۇقاراعا ەرەسەن قولايلىلىقتار جاسالدى. دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ ءدىني بىلىمدەرگە يە بولۋ جولى دا ۇزدىكسىز كەڭەيىپ، ءىسلام ءدىنىن اقاۋسىز، ءتارتىپتى جالعاستىرۋ قامتاماسىزدىققا يە بولدى“، − دەدى ول.

　　اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىندە تاعى يراننىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى مۇحاممەت كەشاۋارزىزادە شينجياڭداعى دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىن تۇراقتاندىرعاندىعى تانىستىرىلدى. ىلگەرىندى - كەيىندى ۇرىمجىدەگى اق مەشىتتى، قاشقار ايتكار مەشىتىن ارالاعان سوڭ، مۇحاممەت كەشاۋارزىزادە بىلاي دەدى: ”مەن بۇل اراداعى ادامداردىڭ ءدىني قيمىلدارمەن ەركىن شۇعىلدانىپ جاتقاندىعىن كوردىم، سوندىقتان، مەنشە، باتىستاعى جۇڭگوعا قارسى اقپارات قۇرالدارىنىڭ شينجياڭ جونىندەگى حابارلاۋىندا نەگىز جوق. وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورۋ ەرەكشە ماڭىزدى“.

　　(4)

　　شينجياڭدا ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“ ءومىر ءسۇرىپ وتىر ما؟ يزرايلدىق تانىمال بلوگەر لاز گالوردىڭ (جۇڭگوشا ەسىمى گاۋ يوۋسى) جاساعان بەينە جازباسىندا ول ءوزىنىڭ كورىپ - بىلگەن، سەزگەندەرى ارقىلى باتىس ەلدەرىندەگى كەيبىر ساياسي الاياقتاردىڭ ورىنسىز جازعىرۋلارىنا تويتارىس بەردى. ”شينجياڭدا ەجەلدەن ماقتا ەگۋ ءداستۇرى بار، استە بىرەۋلەر اياق استىنان شينجياڭدىقتاردى ماقتا ەگۋگە ماجىبۇرلەگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە ماقتا ەگۋ جاعىندا شينجياڭدىقتار كىم - كىمنەن دە جاقسى ىستەپ وتىر“.

　　”شينجياڭ ماقتا ەگىمشىلىگىنىڭ ماشينالاسۋ جانە اۆتوماتتاسۋ دارەجەسى وتكەن 10 جىلدا كەلەلى جەتىستىككە جەتتى. شىنتۋايتىندا ولار ىستەتكەن كوپتەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارى امەريكادان ساتىپ الىنعان، بۇل ماقتا كاسىبى سالاسىندا الەمدىك قامداۋ تىزبەگىنىڭ الدەقاشان قالىپتاسقاندىعىن، شينجياڭ ماقتاشىلارىنىڭ ەگىمشىلىك بارىسىندا دۇنيە جۇزىندەگى وزىق تەحنيكالاردى ىستەتىپ وتىرعاندىعىن دالەلدەيدى“، − دەدى گاۋ يوۋسى.

　　شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق عىلىم - تەحنيكا قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى گۇلنار وبۇل بىلاي دەپ تانىستىردى: شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قارىن تويدىرۋدان جاقسى تاماقتانۋعا دەيىن، جىلى كيىنۋدەن ءساندى كيىنۋگە دەيىن تۇرمىس ساپاسى ۇزدىكسىز جوعارىلادى. ”شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كۇن ساۋلەسى استىندا ابىرويلى ەڭبەك ىستەپ، وزدەرىنە ءتان باقىتتى دا تاماشا تۇرمىستى جاراتىپ جاتقاندىعى ءشۇباسىز“.

　　”امەريكاداعى جانە ءبىر ءبولىم باتىس ەلدەرىندەگى بىرەۋلەر’ ادامدىق ۇقىقتى‘ جەلەۋ ەتىپ، ايتىلمىس شينجياڭدا ’زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ‘ ءومىر سۇرەدى ماسەلەسىن سۇرقيا نيەتپەن دابىرالاۋدا، ءتۇبىرلى ماقساتى شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىن زاڭدىق ەڭبەك ۇقىق - مۇددەسىنەن ماقرۇم ەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىن كەدەي، توماعا - تۇيىق، مەشەۋ كۇيگە ءتۇسىرىپ، سول ارقىلى شينجياڭنىڭ ورنىقتى، دامىعان كەلەلى جاعدايىن ءبۇلدىرىپ، ’شينجياڭ ارقىلى جۇڭگونى تەجەۋ‘ قاسكۇنەمدىگىن جۇزەگە اسىرۋ“، − دەدى گۇلنار وبۇل.

　　گۇلنار وبۇل تاعى نەپالدىڭ جۇڭگودا تۇراتىن باس ەلشىسى پاندەي، يتاليا ەكونوميكانى دامىتۋ مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار مينيسترى ميكەل جەراچي سياقتى كوپتەگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ بىلدىرگەن پوزيتسياسىن كورسەتۋ ارقىلى حالىقارالىق قوعامنىڭ جاپپاي بىلاي دەپ قاراعاندىعىن اناعۇرلىم ءتۇسىندىردى: ايتىلمىس شينجياڭ ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“ جۇرگىزدى دەگەن ساندىراقتىڭ ەشقانداي نەگىزى جوق، سىننان وتە المايدى، كەرىسىنشە امەريكا جانە از ساندى باتىس ەلدەرىندە قارا قۇلداردى ساتۋ سياقتى اۋىر تاريح بار، بۇلار زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ ناعىز ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەر.

　　شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ اقپارات مالىمدەمەشىسى شۇي گۇيشياڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: 2018 - جىلدىڭ سوڭىنان بەرى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ءمانساپتىلارى، شەتەلدەردىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەلشىلەرى، ءىسلام سەلبەستىك ۇيىمى حاتشىلار باسقارماسىنىڭ، قاتىستى ەلدەردىڭ جەنەۆادا تۇراتىن ۋاكىلدەرى، سونداي - اق شەتەل اقپارات قۇرالدارىنىڭ تىلشىلەرى جانە ءدىني ۇيىمدار سياقتى 150 نەشە توپتاعى ۇيىرمەلەر، 100 نەشە مەملەكەت پەن رايوندارعا ساياتىن 2000نان استام ادام شينجياڭعا ەكسكۋرسيالاي، ساپارلاي كەلدى. كوپتەگەن كوزى اشىق ازاماتتار كوكىرەك كەرە العا شىعىپ، ءادىلىن ايتىپ، شينجياڭ قىزمەتتەرىنىڭ كورسەتكەن ونىمدىلىكتەرىن ۇستىندە القاۋ، حالىقارالىق نەگىزگى اقپارات قۇرالدارىندا اۆتورلى ماقالا جاريالاۋ، كوپ جاقتى ورىنداردا شينجياڭعا ساياتىن ساندىراقتارعا تويتارىس بەرۋ قاتارلى تاسىلدەر ارقىلى شينجياڭ ءۇشىن ءۇن قاتىپ اقتاۋشى بولدى.

　　”بۇنىڭ ءبارى ادامزات قوعامى ادىلەتتىلىگىنىڭ ءۇنى مەن كۇشى. شينجياڭ حالقى كوزى اشىق وسى ازاماتتارمەن بىرگە وسەك - اياڭ مەن الجاستىرۋدى، ءبۇلدىرۋ مەن كيلىگۋدى جەڭەتىن ’قۇرىش قورعاندى‘ بىرگە تۇرعىزۋدى قالايدى“، − دەدى شۇي گۇيشياڭ.

　　(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 9 - ايدىڭ 29 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)