بولاتتاي بەرىك سەنىمدە بولىپ، ءولىم الدىندا باس يمەدى
− قىزىل جارتاس رۋحى جونىندەگى شولۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ليۋ مين، چىن گوجوۋ، جوۋ ۋىنچۇڭ
”قىزىل جارتاستا قىزىل ورىك گۇل اشتى، قارلى دالا، مۇزدى القاپتا مىڭ شاقىرىم جول باستىق. قاھارلانعان ايازىڭنان قايمىقپان دا جاسىمان، نارتتاي قىزىل جۇرەك گۇلى كۇنگە قاراپ اشىلعان...“.
قىزىل جارتاس جاعراپيالىق ۇعىم عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، رۋحاني جەر بەلگىسى.
70 − 80 جىلدىڭ الدىندا، ءبىر توپ جۇڭگو كوممۋنيستەرى اقيقات ءۇشىن كۇرەسۋدەي بەرىك سەنىمدى كوكەيگە ۇيالاتىپ، حالىقتىڭ ازاتتىق ىستەرى ءۇشىن قۇربان بولۋداي اسقاق سۇيىسپەنشىلىكتەن جازباي، وسكەلەڭ يدەيالىق ورە جانە كەرەمەت ساياسي اقىل - پاراسات ارقىلى گومينداڭ ۇستەمدىك قۇرعان وڭىرلەردە جاپالى دا قاتەرلى، كۇردەلى ورتادا كۇشتى جاۋدان يمەنبەي ەرلىكپەن كۇرەس جۇرگىزىپ، وشپەس رۋحاني ەسكەرتكىش تۇلعالاپ شىقتى.
قايىسپاس قايسارلىقپەن ءولىم الدىندا باس يمەدى
”جان تۇرشىگەرلىك قيناۋ كورسەتىپ ۇرىپ - سوعۋ دەگەندەر تۇككە تۇرمايتىن سىناقتار. بامبۋك شىرپى بامبۋكتەن جاسالعان، ال كوممۋنيستەردىڭ جىگەرى قۇرىش!“.
1948 - جىلى 6 - ايدا ساتقىنداردىڭ وپاسىزدىق جاساۋىمەن، استىرتىن پارتيا مۇشەسى جياڭ جۋجۇن باقىتقا قارسى تۇتقىندالىپ، چۇڭچيڭ جازىدۇڭ تۇرمەسىنە قامالادى. گومينداڭ جانسىزدارى ازاپ - قيناۋدىڭ ءتۇر - ءتۇرىن قولدانىپ، وسى جاس ايەل كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسىنىڭ السىزدىگىن تاۋىپ، استىرتىن پارتيا ۇيىمىن تالقانداۋعا ۇرىندى. قاتتى قيناۋ مەن ۇرىپ - سوعۋعا توزگەن ول باستان - اياق تىزە بۇككەن جوق.
1949 - جىلى چۇڭچيڭ ازات بولۋدىڭ قارساڭىندا، جاڭا جۇڭگوعا دەگەن شەكسىز ارمانمەن، جياڭ جۋجۇن قاتارلى توڭكەرىس ارداگەرلەرى ەرلىكپەن قۇربان بولدى.
چۇڭچيڭ قاھارمانداردىڭ مەكەنى، داڭقتى توڭكەرىستىك داستۇرگە يە. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس پەن ازاتتىق سوعىسىنىڭ باستاپقى مەزگىلىندەگى بوران - شاشىنعا تولى كۇندەردە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ وڭتۇستىك بيۋروسىنداعى اعا بۋىن پرولەتارياد توڭكەرىسشىلەرى، كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرى جانە توڭكەرىس ارداگەرلەرى وسكەلەڭ يدەيالىق ورە، بەرىك مۇرات - سەنىم، ەرەسەن ادامگەرشىلىك كۇش - قۋاتىمەن جانە اسقاق توڭكەرىستىك جىگەرمەن سان - ساناقسىز سوڭعىلارعا ىقپال جاسادى. ازاتتىق سوعىسى كەزىندە وڭتۇستىك بيۋرونىڭ تاربيەلەۋى مەن باۋلۋىندا ءوسىپ - جەتىلگەن جياڭ جۋجۇن، چىن ران قاتارلى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرى ءار ءتۇرلى اياۋسىز جازانىڭ ازابىنا ءتوزىپ، جۇڭگو حالقىنىڭ ازاتتىق ىستەرى ءۇشىن قىمباتتى ءومىرىن ارناپ، ىستىق قانى مەن ءومىرى ارقىلى ۇلى قىزىل جارتاس رۋحىن تۇلعالادى، جازىدۇڭ، بايگۇڭگۋاننىڭ بارىندە ولاردىڭ قايىسپاس قايسارلىقپەن ءولىم الدىندا باس يمەگەن قاھارماندىق ءىس - ىزدەرى قالدى.
قازىرگى جازىدۇڭ تۇرمەسىنىڭ كونە جۇرتى وتانشىلدىق تاربيە بازاسىنا اينالدى، ادامدار جەر - جەردەن كەلىپ قاھارماندار رۋحىن، تاريحتى قايتا ەسكە تۇسىرەدى. سۇركەيلى اباقتىنى، جان تۇرشىگەرلىك قيناۋ اسپاپتارىن كورگەندە ادامدار ەرىكسىزدەن: ءومىر قىمباتتى، قۇربانداردىڭ باسىن بايگەگە تىگۋىندەگى سەبەپ نە؟ ەركىندىكتىڭ باعاسى ودان دا جوعارى، توڭكەرىس ارداگەرلەرىنىڭ جولبارىس اپانىنا كىرىپ، قان توگىپ قۇربان بەرۋىنىڭ سەبەبى نە؟ دەگەن سۇراۋ قويادى.
ونىڭ جاۋابى ءدال سەنىم!
جاۋدىڭ اۋىر جازا قولدانىپ ۇرىپ - سوعۋى الدىندا «ۇدەرە تارتۋ گازەتىنىڭ» ەرەكشە ياچەيكا شۋجيى چىن ران تۇرمەدە «مەنىڭ ”مويىندامام“» دەگەن حاتىندا ولىمگە قۇشاق اشىپ، ءومىرى ارقىلى پارتياعا دەگەن ايبىندى ۋادەسىن ورىندادى: ”توڭكەرىس جولىندا شىبىن جانىم قالعانشا سوڭىنا دەيىن كۇرەسەمىن!“.
”بارلىق قيىنشىلىقپەن بەتپە - بەت كەلۋگە بەكىپ، تۋىمىزدى بيىك ۇستايمىز!“، لو شىۋىن قاتارلى جولداستار تۇرمەدە ۋاقىتشا پارتيا ياچەيكاسىن استىرتىن قۇرىپ، تاعدىرلاستارىن جاۋمەن باتىل كۇرەسۋگە باستادى.
1949 - جىلى كوكتەم مەرەكەسىندە جازىدۇڭ تۇرمەسىندە تۇرمەلەستەر توڭكەرىستىك اندەردى اسقاقتاتا شىرقاپ ”كوممۋنيستىك پارتيا جارناماسىن“ داۋىستاپ وقىدى، فيلوسوفيالىق اقىل - پاراساتقا تولى وتتاي ىستىق جالىندى سوزدەر اقيقات نۇرىمەن ءاربىر كوممۋنيستىڭ رۋحاني الەمىن شۋاققا بولەدى.
...
باتىر دا ەرجۇرەك وسى توڭكەرىسشىلەر مەن باقىتقا قارسى جانىن قيعان قۇربانداردىڭ تالايى كيەر كيىم مەن ىشەر استان قام جەمەيتىن اۋقاتتى وتباسىنان شىققاندار. ولاردىڭ توڭكەرىسكە ات سالىسىپ، باسىن بايگەگە تىگۋدى تاڭداۋى ”باسىم كوپ ادامدار ءۇشىن كۇرەس جاساۋ“ سىندى بەرىك سەنىمنەن تۋعان. تالاي جىلدان بەرى پارتيامىز جاپا - ماشاقات، حاۋىپ - قاتەر، قيىنشىلىقتاردى باستان وتكىزسەدە قيىنشىلىقتارعا مويىمادى، جاۋعا دا باس يمەدى. بەرىك مۇرات - سەنىمنىڭ جەتەكشىلىگىندە توڭكەرىس ارداگەرلەرى العا باسۋ جولىنداعى اۋىر بوگەت، جاپالى قيىنشىلىقتاردا ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، جاۋلارمەن قاجىماس قايسارلىقپەن كۇرەس جاساپ، جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ رۋحاني شەجىرەسىنە ايبىندى دا شۇعىلالى تاراۋ جازدى.
ماڭگى وزگەرمەيتىن مۇقالماس جىگەر
چۇڭچيڭدەگى جۇڭگو ءۇش قىساڭ مۇراجايىندا 3 كۇمىس اقشا ساقتالعان. تىم ەرتە كەزدەگى كۇمىس اقشانىڭ بەتى ۋاقىت ىزىمەن ايعىزدالعان.
1941 - جىلى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى شياۋ لين حۇڭيان 8 - ارميا چۇڭچيڭ ءىس باسقارۋ ورنىندا پارتيا ۇيىمىنىڭ ”ساۋدامەن شۇعىلدانۋ“ نۇسقاۋىن الىپ، پارتيانىڭ قيمىلدارى ءۇشىن قاراجات دايىندايدى. اشىلعان سەرىكتەستىك مىندەتىن ورىنداپ بولىپ ەرلى - زايىپتى شياۋليندەر شامامەن 120 مىڭ ءسارى التىنعا سىندىرىلعان قالدىق اقشا مەن 10 نەشە ميلليون امەريكا دوللارىنا سىندىرىلعان تۇراقتى مۇلىكتى ءبىر جولدا جوعارىعا تاپسىرعاندا تەك 3 كۇمىس اقشانى عانا ەستەلىككە الىپ قالدى.
بۇل 3 كۇمىس اقشا، قىزىل جارتاس رۋحىنىڭ جەتەكشىلىگىندە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مۇشەلەرىنىڭ قانداي ورتادا جۇرسە دە كىرشىكسىزدىگىنە اقاۋ تۇسىرمەي، وزدەرىن قاتاڭ شىڭداپ، ادال، كىرشىكسىز، جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن ساياسي قاسيەتىن ماڭگى ساقتاعاندىعىنا كۋا بولدى.
قىزىل جارتاس رۋحىنىڭ باعالى دا ەرەكشە بولۋىنداعى اسا ماڭىزدى ءبىر ءتۇيىن − ونىڭ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ گومينداڭ ۇستەمدىگىندەگى وڭىرلەردەگى توڭكەرىس امالياتى بارىسىندا دۇنيەگە كەلۋىندە جاتىر. ول تۇستا اق تەررولىق اۋىر، پارتيا مۇشەلەرى جولداستار ەرەكشە ورتادا، ەرەكشە مىندەت ارقالاپ ءارى جاۋمەن كۇرەس جۇرگىزۋى، ءارى قوعامداعى ءار سالامەن دوستىق قارىم - قاتىناس جاساۋى كەرەك بولدى؛ ءارى بۇيرىققا قاتاڭ بويسۇنۋى، تارتىپكە بويسۇنۋى، ءارى اقىل - دارىنىن ساۋلەلەندىرىپ كۇردەلى جاعدايعا توتەپ بەرۋى كەرەك بولدى؛ ءارى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ”ءومىر مەن ءولىمنىڭ“ سىناعىنان ءوتۋى، ءارى مارتەبەلى ءمانساپ پەن مول جالاقىنىڭ، ءىرىپ - شىرىگەن تۇرمىستىڭ ارباۋىنا بەتپە - بەت كەلۋى كەرەك بولدى.
وسىنداي سان قيلىلىق الدىندا، قايتكەندە اۋەلگى ماقساتتان اينىماۋعا، اداسپاۋعا، قاسيەتتى جوعالتپاۋعا بولادى؟
ءتارتىپ، جاي ادامداردىڭ ارەكەتىن تەجەيدى؛ ال، سەنىم مەن قاسيەت سىرتقى ورتانىڭ تەجەۋى جەتەرسىز بولعاندا، ادامنىڭ ءوز قاسيەتىنەن اينىماۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى.
1943 - جىلى 3 - ايدا ەسكىشە كالەندار بويىنشا 45 جاسقا كەلگەن تۋعان كۇنىندە جوۋ ىنلاي ”مەنىڭ جەتىلۋىمدەگى ماڭىزدى ولشەم“ دەگەندى جازىپ شىقتى، وندا ”قۇلشىنا قىزمەت ىستەۋ، جوسپار بولۋ، ءتۇيىنى بولۋ، ءتارتىبى بولۋ“، ”بۇقارادان ماڭگى اجىراماۋ“، ”ءوزىمنىڭ كەمشىلىكتەرىمدى ناقتى تۇزەتۋ“ قاتارلى 7 تارماق قامتىلدى. جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ، قۇن تالپىنىسى، رۋحاني بەت - بەينە، ساياسي قاسيەت... وڭتۇستىك بيۋروداعى اعا بۋىن پرولەتاريات توڭكەرىسشىلەرى كوپتەگەن باعالى رۋحاني قاسيەت مۇراعاتتارىن قالدىردى.
قىزىل جارتاس قۇرباندارىنىڭ تۇرمەدەگى پىكىرلەرىنە نەگىزدەلە قورىتىندىلانىپ جيناقتالعان ”تۇرمەدەگى 8 تارماق“، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسا كۇشتى رەال جەتەكشىلىك سيپاتقا يە. بۇل باعالى تارتىپتەر توڭكەرىسشىلەردىڭ ىستىق قانىمەن جازىلعان ادالدىق، سوڭعىلاردىڭ شەشۋىنە قالدىرىلعان ”جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى نەلىكتەن ىسكەر“ دەگەن سۇراۋدىڭ جاۋاپتارىنىڭ ءبىرى، سونداي - اق جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءوزىن كىرشىكسىزدەندىرىپ، ءوزىن كەمەلدەندىرىپ، وزىنە توڭكەرىس جاساپ، ءوزىن جوعارىلاتۋىنداعى ساقتىق ەسكەرتپە.
رۋحتى ەستە بەرىك ساقتاپ، ماڭگى العا تارتايىق
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ءبىر ۇلت تەك رۋحاني جاقتا تابان تىرەپ، ورنىقتى تۇرا العاندا عانا، تاريح كوشىندە ەڭسەسىن اسقاق ۇستاپ، الدىڭعى لەكتە قاسقايا جۇرەدى“.
جاۋگەرشىلىك جىلدارداعى قان كەشە سوعىس جۇرگىزۋ بولسىن، الدە بەيبىت زامانداعى قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ بولسىن، قاھارمان پەرزەنتتەردىڭ ۇرپاقتار بويى قيساپسىز قيىن - قىستاۋلاردان ءوتىپ، سان - ساناقسىز قۇرباندىقتار بەرۋىنىڭ ارقاسىندا جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ جاپا - ماشاقاتتان نۇر - شۇعىلاعا بەت العان گۇلدەنۋ جولى سالىندى. ولاردىڭ اسقاق تۇلعاسى بەرىك ارقا - تىرەك بولدى؛ ولاردىڭ ءىس - ىزدەرى اسقار تاۋ، الىپ وزەندەي ايبىندى بولدى؛ ولاردىڭ رۋحى كەلەشەكتى نۇرلاندىردى.
بۇگىن كوممۋنيستەردىڭ سەنىم تۋى استىندا، قىزىل جارتاس رۋحىنىڭ ۇندەۋىندە، وكىنىشسىز تاڭداۋ جاساعان ادامدار بارعان سايىن كوبەيۋدە −
شەكارا وڭىردە وقۋ - اعارتۋ شەبىندە 40 نەشە جىل تامىر تارتقان جاڭ گۇيمەي ۇستاز 1800 نەشە قىز بالانىڭ داشۋەگە قابىلدانىپ تاۋ قويناۋىنان شىعۋىنا كومەكتەستى. ول: ”جياڭ جيە مەنىڭ ومىرلىك ۇلگىم، «قىزىل ورىك جىرىن» ەڭ ۇناتىپ شىرقايمىن“، - دەدى.
مەملەكەتتىك كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ ونەگەسى، چۇڭچيڭ قالاسى ۋشان اۋدانى جۋشيان اۋىلى شياجۋاڭ قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ماۋ شياڭلين ۇرپاقتار بويى تاۋدان شىقپاي توماعا - تۇيىق قالعان تاعدىردى وزگەرتۋ ءۇشىن، اۋىلداستاردى باستاپ 7 جىلدا جالاما قۇزدى شاۋىپ تاۋ جولىن سالىپ شىقتى، 15 جىل ۋاقىت جۇمساپ، قىستاق تۇرعىندارىن بايىپ اۋقاتتانۋعا باستادى.
جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتىنەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىندە ءۇرتىس 20 نەشە كۇن ەرلىكپەن شايقاس جاساعان چۇڭچيڭ قالالىق قوعام حاۋىپسىزدىگى مەكەمەسى شاپيڭبا رايوندىق بولىمشە مەكەمەسى فىڭۋىن ساقشى بولىمشەسىنىڭ حالىق ساقشىسى پان جيميڭ اياق استىنان ناۋقاسى قوزعالىپ، نەبارى 51 جاسىندا باقىتقا قارسى قايتىس بولدى. وسى ساقا پارتيا مۇشەسى ساقشىعا قابىلدانۋ سالتىندا بەرگەن سەرتىن ءوز ومىرىمەن ءتۇسىندىردى: ”قىزىل جارتاس رۋحىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، بۇقارانىڭ اماندىعى ءۇشىن ادالدىقپەن ءوزىمدى ارناپ، بار كۇشىمدى سارقا جۇمسايمىن!“.
...
ادامدا رۋح بولماسا، ەڭسە كوتەرىپ تۇرا المايدى، مەملەكەتتە رۋح بولماسا قۇدىرەتتەنە المايدى. توڭكەرىس ارداگەرلەرى مەن ءداۋىر ونەگەلەرىنىڭ ادالدىعىمەن، ماڭداي تەرىمەن، اۋەلى، ومىرىمەن جازعان ءىس - ىزدەرى ءسات سايىن بىزگە ”قايدان كەلگەنىمىزدى، قايدا باراتىنىمىزدى“ ەسكەرتىپ، ءبىزدى اۋەلگى ماقساتتى ۇمىتپاي، بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاپ، قىزىل گەندى قان تامىرىمىزعا سىڭدىرۋگە جىگەرلەندىرەدى.
ۇلى ءداۋىر ۇلى رۋحقا مۇقتاج. ءبىز قىزىل جارتاس رۋحىن بار كۇشپەن جالعاستىرىپ جانە ساۋلەلەندىرىپ، قىزىل گەننىڭ وتىن ماڭگى وشىرمەي، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاپ، باعالى رۋحپەن العا باسۋ جولىمىزدى نۇرلاندىرىپ، ماڭگى قاجىماس - تالماس رۋحاني كۇيمەن جانە ۇدەرە العا تارتقان كۇرەس بەينەسىن باستان - اياق ساقتاساق، ءسوز جوق، ءداۋىردىڭ اساۋ تاسقىنىندا كەۋدە كەرىپ تولقىن جارىپ، ەرلىكپەن العا تارتا بەرەتىن بولامىز.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 10 - ايدىڭ 19 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
