− جاۋجين رۋحى جونىندە شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ كايشيۇڭ
20 - عاسىردىڭ 30 - جىلدارىنىڭ باس شەنىندە ليۋ جىدان، شيە زىچاڭ، شي جۇڭشۇن قاتارلى اعا بۋىن توڭكەرىشىلەر ايرىقشا جاپا - ماشاقاتتى جاعدايدا، جۇڭگو جۇمىسشى - شارۋا قىزىل ارمياسىنىڭ 26 - ارمياسىن ۇيىمداستىرىپ، شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى ەرەكشە كوميتەتى مەن شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك كوميتەتىن قۇرىپ، جاۋجيندى ورتالىق ەتكەن شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك بازاسىن قۇردى. بۇل جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باتىس سولتۇستىك رايوندا قۇرعان العاشقى تاۋلى ءوڭىر توڭكەرىستىك بازاسى، توڭكەرىس جانە شايقاس امالياتى بارىسىندا جاۋجين رۋحىن سومدادى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جاۋجيندى ورتالىق ەتكەن شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك بازاسى جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ تاريحىنداعى شۇعىلالى پاراقتى جازدى. توڭكەرىستىك بازا تاريحىن زەرتتەۋدى كۇشەيتىپ، تاريحي تاجىريبەرلەردى قورىتىندىلاپ، توڭكەرىستىك رۋح پەن تاڭداۋلى ستيلدى اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرۋ كەرەك.
”وڭتۇستىكتە رۇيجين، سولتۇستىكتە جاۋجين“. جاۋجين ەسكەرتكىش سارايىنداعى تاريحي سۋرەتتەر داڭقتى جىلدارداعى جاپا - ماشاقاتتى سۋرەتتەيدى، باعالى مادەني ەسكەرتكىشتەر جالىنداعان اسقاق سەزىمدى بەينەلەيدى.
− پارتياعا ادال بولعان، مۇراتتان اينىمايتىن بەرىك سەنىم. 1927 - جىلى زور توڭكەرىس ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، پارتيانىڭ 7 - تامىز ءماجىلىسىنىڭ رۋحىنا ساي، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شانشي ولكەلىك كوميتەتى جەر توڭكەرىسى مەن قارۋلى كۇرەس ورىستەتىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى شانشي - گانسۋ وڭىرىندە ۇلكەندى - كىشىلى نەشە ون رەت كوتەرىلىس قوزعادى جانە وعان جەتەكشىلىك ەتتى. الايدا وسى كوتەرىلىستەر تۇگەلدەي جەڭىلىسكە ۇشىرادى.
”توڭكەرىس جۇرگىزگەندە جەڭىلىستەن قورىقپاۋ كەرەك! جەڭىلسەك تاعى جۇرگىزبەيمىز بە“. بەينە ليۋ جىدان سول جىلدارى ايتقانداي، اق تەررورلىق الدىندا، جاۋلار جالاڭداتقان قاندى قىلىش الدىندا، كوممۋنيستەر باستان - اياق مۇرات، سەنىمدەرىن بەكەمدەپ، جۇڭگو توڭكەرىسى ورلەۋىنىڭ، ءسوز جوق، كەلەتىندىگىنە كامىل سەندى.
باتىس سولتۇستىك يمپەرياليزمگە قارسى تۇرۋ وداقتاس ارمياسىن ۇيىمداستىرۋ، شانشي - گانسۋ پارتيزاندار قوسىنىن ۇيىمداستىرۋدان باتىس سولتۇستىك رايونداعى العاشقى نەگىزگى قىزىل ارميا − قىزىل 26 - ارميانى قۇرۋعا دەيىن؛ پارتيزاندىق كۇرەس ورىستەتۋدەن شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك بازاسىن قۇرۋعا دەيىن، شانشي - گانسۋ توڭكەرىستىك كۇرەسىنىڭ جاڭا جاعدايىن اشتى. ليۋ جىدان، شيە زىچاڭ، شي جۇڭشۇن قاتارلى اعا بۋىن توڭكەرىسشىلەردە ءدال وسى بەرىك توڭكەرىستىك مۇرات - سەنىم مەن پارتياعا شەكسىز ادالدىق تىرەگى بولعاندىقتان دا ساتسىزدىككە ۇشىراعان سايىن باتىل بولىپ، قۇرىشتاي شىڭدالدى.
− قۇربان بەرۋدەن قورىقپايتىن، قايسارلىقپەن بەلدەسەتىن قاھارماندىق جىگەر. ”قۇربان بەرسەم دە وكىنبەن، شاتتانام، جۇمىلسىن كوزىم، اسقاق تۋمەنەن ماقتانام“. بۇل ياۋشيان كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى، قىزىل ارميا 42 - شىسىنىڭ شىجاڭى ۋاڭ تايجي بۇرىن قول استىندا ىستەگەن بىرەۋدىڭ وپاسىزدىعىمەن قولعا الىنعاننان كەيىن تۇرمەدە جازعان كۇرسىنىستى ولەڭى. ۋاڭ تايجي جاۋلاردىڭ قىسىم جاساۋى مەن الداۋى الدىندا ولىمنەن قورىقپاي، ەڭ سوڭىندا جاۋلاردىڭ قولىنان راقىمسىزدىقپەن ولتىرىلەدى.
گومينداڭ ارمياسى شۋەجياجايدى ”قورشاپ جويماق بولعاندا“، شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى پارتيزاندار قوسىنى باس قولباسشىلىق شتابىنىڭ باس قولباسشىسى لي مياۋجاي باقىتقا قارسى ەرلىكپەن قۇربان بولادى؛ جاۋجين سوۆەتتىك رايونى قولدان كەتكەننەن كەيىن، شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك كوميتەتىنىڭ باسشىلارى جوۋ دۇڭجى، ۋاڭ ۋانلياڭ، ۋاڭ مانتاڭ قاتارلىلار جاۋدىڭ قاندى قىلىشىنان قازا تابادى...
قۇربان بەرۋ بولعانى ءۇشىن ەرلىك جىگەر تاسقىندادى. شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك بازاسىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى بارىسىندا، سانسىز كوممۋنيستەر مەن توڭكەرىسشىل بۇقارا ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسىپ، قايسارلىقپەن بەلدەسەتىن توڭكەرىستىك ەرىك - جىگەر جانە قۇربان بەرۋدەن قورىقپايتىن كۇرەس رۋحى ارقىلى جاپا - ماشاقاتتان، حاۋىپ - قاتەردەن، بوگەتتەردەن جاسقانباي، قايتا باستاۋدان تايسالماي، جەڭىلىس پەن ساتسىزدىك بارىسىندا ۇزدىكسىز تاجىريبە - ساباق قورىتىندىلاپ، سوڭىندا تالاي - تالاي تىڭ جەڭىستەرگە قول جەتكىزدى.
− دەربەس ءوز كۇشىنە سۇيەنەتىن، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەيتىن جاسامپازدىق ەرلىك. ”ۇلكەن سوعىس بولماسا، كىشى سوعىس جۇرگىزەمىز، كولەمى كىشى جەڭىستەردى زور جەڭىسكە اينالدىرامىز؛ نەگىزگى كۇشتى شوعىرلاندىرىپ، پارتيزاندىق سوعىستى كەڭ كولەمدە ورىستەتىپ، بۇقارالىق قىزمەتتى ىشكەرىلەي ورىستەتەمىز“. بۇل 1933 - جىلى 8 - ايدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى ەرەكشە كوميتەتى ياۋشياننىڭ چىنجياپوسىندا اشقان پارتيا، ۇكىمەت، ارميا بىرلەسكەن ماجىلىسىندە تۇراقتاندىرعان اسكەري ستراتەگيالىق باعىتى.
سول كەزدە شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك كۇرەسى ۇزدىكسىز اۋىر ساتسىزدىكتەرگە ۇشىرادى ءارى جوعارى دارەجەلى ۇيىممەن بايلانىسى ءۇزىلىپ قالدى، بازا ساقتالۋ - جويىلۋداي قىسىلتاياڭ ساتكە ءدوپ كەلدى. چىنجياپو ءماجىلىسى ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، دەربەس ءوز كۇشىنە سۇيەنە ىزدەنىس جاساپ، ءىس جۇزىندىككە ۇيلەسەتىن ستراتەگيالىق باعىتتى بەلگىلەپ، قوسىنداعى وڭشىل ۇمىتسىزدىك نىسايى مەن قىزىل ارميانى بىتىراتۋ سىندى قاتە قۋاتتامانى تۇزەتىپ، بازاعا توپتالعان ءار باعىت توڭكەرىستىك قارۋلى كۇشتىڭ باسشىلىعىن بىرلىككە كەلتىردى.
چىنجياپو ءماجىلىسى باسەڭدەگەن شانشي - گانسۋ شەكارا رايونىنىڭ توڭكەرىستىك جاعدايىندا تىڭ ەلەۋلى بۇرىلىس تۋدىرىپ، قىزىل 26 - ارميانى قالپىنا كەلتىرۋ جانە قايتا قۇرۋ، شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى توڭكەرىستىك بازاسىن بەكەمدەۋ جانە دامىتۋ، شانشي - گانسۋ توڭكەرىستىك بازاسىن قۇرۋ ءۇشىن ماڭىزدى ۇلەس قوستى.
− ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتكەن، بۇقارامەن تىعىز بايلانىس ورناتقان قىزمەت ستيلى. جەر توڭكەرىسىن ورىستەتىپ، ”ەگىنشىدە اتىز بولۋىن“ جۇزەگە اسىردى؛ پومەششيكتەردىڭ استىق قامباسىن اشىپ، استىق ءبولۋ كۇرەسىن جۇرگىزدى؛ ساۋدا بازارىن قۇرىپ، جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتى دامىتىپ، ”ۇكىمەتتىڭ ساتىپ الۋىنا، ۇكىمەتتىڭ ساتىپ بەرۋىنە“، ”بۇقارانىڭ الدىمەن ساتىپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرۋگە“ تاباندى بولدى... شەكارا رايونداعى وسى شارالار بۇقارانىڭ توڭكەرىس ىنتاسىن قاۋلاتتى، ولار ارمياعا بەلسەنە قاتىناسىپ، ارميا مەن حالىق ءبىر ءۇيلى جانداي ەتەنە بولىپ، بازادا گۇلدەنىپ دامىعان قۋانارلىق جاعداي جارىققا شىقتى.
شانشي - گانسۋ شەكارا رايونى باستان - اياق ءىس جۇزىندىكتى شىعار ءتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، بۇقارالىق لۋشيانمەن بۇلجىماي ءجۇرىپ، بۇقارالىق قىزمەتتى ىشكەرىلەي، ەگجەي - تەگجەيلى ىستەپ، باستان - اياق بۇقارامەن بىتە قايناسىپ، جاپا - ماشاقاتتا بىرگە بولىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ شىن نيەتپەن جاقتاۋى مەن باتىل قولداۋىنا يە بولدى.
1935 - جىلى 7 - ايدا گومينداڭ ارمياسىنىڭ شانشي - گانسۋ شەكاراسىنداعى، سولتۇستىك شانشيدەگى بازالارعا جۇرگىزگەن 2 - رەتكى كەرى توڭكەرىستىك ”قورشاپ جويۋى“ ءۇزىلدى - كەسىلدى تالقاندالىپ، ەكى بازا تۇتاسىپ، شانشي - گانسۋ توڭكەرىستىك بازاسىن قالىپتاستىردى. سول جىلى 10 - ايدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى قىزىل 1 - ارميادان، قىزىل 3 - ارميادان جانە اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ زۇڭدۇيىنەن وزگەرتىپ قۇرىلعان شانشي - گانسۋ تارماق اترەتىن باستاپ سولتۇستىك شانشيدىڭ ۋچي قالاشىعىنا جەتىپ، ورتالىق قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشى ۇزاق جورىقتى جەڭىسپەن اياقتاتتى.
1945 - جىلى 4 - ايدا ماۋ زىدۇڭ پارتيانىڭ 7 - قۇرىلتايىنىڭ دايىندىق ماجىلىسىندە: ”مەن سولتۇستىك شانشيدى ەكى ءتۇيىن، ءبىر تابان تىرەر تياناق، ءبىر شىعار ءتۇيىن دەيمىن“، - دەدى.
شانشي - گانسۋ توڭكەرىستىك بازاسى جەر توڭكەرىسى سوعىسىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە اسىلدىڭ قيىعى بولعان ءبىرشاما كەمەلدى جانە بەرىك بازا رەتىندە، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ باستالۋ، جالعاسۋ، بۇرىلۋ، اياقتالۋ تۇيىنىنە اينالدى − قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىعى وسى ارادا تياناقتاپ، 8 - ارميا وسى ارادان جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس مايدانىنا اتتانىپ، جەر توڭكەرىسى سوعىسىنان جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسقا دەيىنگى تاريحي بۇرىلىستى قارسى الىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى باسشىلىق ەتكەن توڭكەرىستىك كۇرەستىڭ جەڭىستەن - جەڭىسكە جەتۋىنىڭ تىڭ پاراعىن اشتى.
ايلار اۋىسىپ، جىلدار جىلجىپ، ۋاقىت ايالسىز زىمىراۋدا. بۇگىنگى جاۋجين تابيعات كورىنىسى كوركەم، دانشيا جەر بەدەرى الۋان ءتۇرلى بولۋمەن اتى ايگىلى بولىپ قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، جاۋجين رۋحىنىڭ وشاعى رەتىندە، قىزىل ساياحاتتىڭ ماڭىزدى نىسانالى جەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
جاۋجين ەسكەرتكىش سارايىنىڭ ورىنباسار باستىعى سۇڭ جيانبين بىلاي دەپ تانىستىردى: ەسكەرتكىش سارايى جىلىنا 800 مىڭ ادام - رەتتەن استام ساياحاتشى قابىلدايدى، كوپتەگەن جاستار وسى اراعا كەلىپ تاربيە الىپ، قۇلىق - قاسيەتىن شىڭدايدى. 2020 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن، جاۋجين رۋحىنىڭ كوشپەلى كورمەسى 44 قالانى ارالاپ، 55 رەت كورمە وتكىزدى، 4 ميلليونعا جۋىق ادام توڭكەرىستىك ءداستۇر تاربيەسىن قابىلدادى، ىقپال كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيدى.
2018 - جىلى 5 - ايدىڭ 30 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ جاۋجين بەيلياڭ قىزىل ارميا باستاۋىش مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنا جاۋاپ حات جازىپ بىلاي دەدى: ”سەندەردىڭ جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ، قۇرىلىسىنىڭ، رەفورماسىنىڭ تاريحي بىلىمدەرىن كوبىرەك ءبىلىپ، قاھارمان ۇلگىلەردەن كوبىرەك ۇيرەنىپ، پارتيانى، وتاندى، حالىقتى قىزۋ ءسۇيىپ، ءىس جۇزىندىك ارەكەتتەرىڭمەن قىزىل گەندى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرۋلارىڭدى ءۇمىت ەتەمىن“.
نەگىزگى ساتىداعى پارتيا تاريحى قىزمەتكەرى رەتىندە، سۇڭ جيانبين كوپشىلىكتىڭ جاۋجين رۋحىن تەرەڭ ۇعىنىپ، جاۋجين رۋحىنىڭ جاڭا داۋىردە تىڭ شۇعىلا شاشۋىنا، ماڭگى جالعاسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋىن ءۇمىت ەتتى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 10 - ايدىڭ 27 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
