− استىق ۇنەمدەۋ ارەكەتى جونىندەگى جەلىلەس حابار (2)
□ انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ ي
ءبىر ءتۇيىر ءبيداي، ءبىر ءتۇيىر كۇرىشكە دەيىن ايالاۋ، قاستەرلەۋ كەرەك.
بيىل تۇتاس رايون بويىنشا استىقتان مول ءونىم الىنىپ، ءونىم مولشەرىندە تاعى دا جاڭا رەكورد جاڭالاندى. استىق حاۋىپسىزدىگى جاۋاپكەرشىلىگىن ۇزدىكسىز نىعايتىپ، استىق حاۋىپسىزدىگىنىڭ تومەنگى شەگىن بەكەمدەۋ بارىسىندا رايونىمىزدىڭ استىق جانە زاتتىق ماتەريالدار قورى تاراۋلارى استىقتى ۇنەمدەۋ، شىعىندى ازايتۋ قىزمەتىن بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ رولىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، ەگىنشى وتباسىلارىنىڭ استىقتى عىلمي ساقتاۋىنا تەحنيكالىق جەتەكشىلىك ەتۋدى كۇشەيتىپ، ەگىنشى وتباسىلارىنىڭ استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى شىعىندى ازايتۋىنا كومەكتەسىپ، پايدانى ارتتىردى.
وندىرۋدەن كەيىنگى قىزمەت وتەۋدى ساپالىلاندىردى
استىقتان مول ءونىم الۋ ەگىمشىلىك ءوندىرىس بۋىنىنداعى مول ءونىم عانا ەمەس، اسىرەسە، وندىرۋدەن قامبادا ساقتاۋعا دەيىنگى، ودان وڭدەۋدىڭ بارلىق بۋىنىنا دەيىنگى سايكەستى اينالىمدى مەڭزەيدى.
وندىرۋدەن كەيىنگى قولايلى قىزمەت وتەۋدىڭ ارقاسىندا ساۋان قالاسى شيگوبي قالاشىعى جينحىپان قىستاعىنداعى ەگىنشى چىن چيڭلي وتباسىنىڭ ءبيدايىنان بيىل مول ءتۇسىم ءتۇستى ءارى مول ءونىم الدى. ”اقشا دا، كۇش تە ۇنەمدەلدى، تاعى جوعارى ساپالى بولۋىنا كەپىلدىك ەتىلدى“. چىن چيڭلي بىلاي دەدى: بۇرىن ءبيداي پىسقاننان كەيىن كومباينعا ءوزىم حابارلاسىپ ورعىزاتىنمىن، سودان كەيىن قىرمانعا اپارىپ كەپتىرىپ، ۇشىرىپ تازارتقاننان كەيىن، تاعى اۆتوكولىك تاۋىپ استىق پۋنكتىنە اپارىپ ساتاتىنمىن، جۇمىسى كوپ، شىعىن دا مول بولاتىن، باسقارىپ - باپتاۋ جەتكىلىكسىز بولسا، ءبيدايدىڭ ساپاسىنا دا ىقپال جاساپ، كىرىستى كەمەيتەدى.
بۇل كۇندەرى جەرگىلىكتى ورىنداعى ساتىپ الۋشى كاسىپورىندار ازىرلەگەن ”تازالاپ بەرۋ، كەپتىرىپ بەرۋ، ساقتاپ بەرۋ، وڭدەپ بەرۋ، ساتىپ بەرۋ“ قىزمەت وتەۋىنىڭ ارقاسىندا، چىن چيڭلي تەك ورىلعان ءبيدايدى ساتىپ الۋشى كاسىپورىنعا اپارىپ بەرسە بولعانى، كاسىپورىن تازالاپ سۇرىپتايدى ءارى مامانداندىرىلعان ساقتاۋ جۇمىسىن ىستەيدى، ساتۋ وزىندىك قۇنىن ۇنەمدەپ، ورۋ جانە تاسىمالداۋ بۋىنىنداعى استىق شىعىنىن ازايتتى.
”ءار مۋ جەردەن ءبيدايدىڭ شىعىنىن 7 كيلوگرام اينالاسىندا ازايتۋعا بولادى، تاسىمالداۋ اقىسىنىڭ، ۇشىرۋ اقىسىنىڭ ءار كيلوگرامىنان تاعى 4 − 5 فىن ۇنەمدەپ قالۋعا بولادى“. چىن چيڭليدىڭ ايتۋىنشا، وندىرۋدەن كەيىنگى قولايلى قىزمەت وتەۋ ەگىنشىلەردىڭ ءوندىرىس بۋىنىندا وزىندىك قۇندى ۇنەمدەپ، كىرىستى ارتتىرۋدا ماڭىزدى رول اتقارادى ەكەن.
سوڭعى جىلدارى رايونىمىز ”ساپالى استىق ينجەنەرياسى“ بويىنشا استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى قىزمەت وتەۋ جۇيەسى قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز اتقارىپ، قازىر بار قامبا قۇرىلعىلارى سياقتى ساقتاۋ بايلىعىن بىرىكتىرۋ مەن جانداندىرۋدى ءتۇيىن ەتىپ، استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى مامانداندىرىلعان تيجاراتتىق قىزمەت وتەۋ ورتالىعىن قۇرىپ، استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى قىزمەت وتەۋ قابىلەتىن جوعارىلاتىپ، ەگىنشىلەرگە تازالاپ بەرۋ، كەپتىرىپ بەرۋ، ساقتاپ بەرۋ، وڭدەپ بەرۋ، ساتىپ بەرۋ سياقتى وندىرۋدەن كەيىنگى ”جەلىلەس“ قىزمەت وتەۋدى ازىرلەپ، شارۋالاردىڭ ”استىق كەپتىرۋى قيىن بولۋ، استىق ساقتاۋى قيىن بولۋ، استىق ساتۋ قيىن بولۋ“ سياقتى ماسەلەلەرىن شەشىپ، ەگىنشىلەردىڭ وزىندىك قۇندى ۇنەمدەپ، كىرىستى ارتتىرۋىنا كومەكتەسىپ، استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى زياندى ازايتتى.
قازىر بۇكىل رايوندا استىقتى وندىرۋدەن كەيىنگى قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنان 84ى قۇرىلىپ، بۇكىل رايونداعى استىق وندىرەتىن ۇلكەن اۋدانداردى جاپپاي قامتۋدى جۇزەگە اسىرىپ، قامتىعان ءوڭىردىڭ ەگىستىك جەر اۋدانى 23 ميلليون 100 مىڭ مۋ بولىپ، قامتىعان ءوڭىر ىشىندەگى استىقتىڭ شىعىندالىپ ىسىراپ بولۋى مەن كوگەرىپ شىعىندالۋ سالىستىرماسى ورتا ەسەپپەن 4 پايىز تومەندەپ، استىقتىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، شىعىنىن ازايتۋ مەن ەگىنشىلەردىڭ ورنىقتى تۇردە كىرىستى ارتتىرۋلارىن ءونىمدى جەبەدى.
قامبادا ساقتاۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتتى
ساتىپ الۋ بۋىنى ارقىلى زەردەلىلەنگەن استىق قامباسىنا ەنگىزىلگەن استىق بارعان سايىن مولايىپ، جاسىل، عىلمي ساقتاۋدى جۇزەگە اسىرىپ، ساقتالعان استىق ساپاسى ونان ارى جوعارىلادى.
قاشقار قالاسىنداعى شينجياڭ جامالىق استىق ساقتاۋ شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگى استىق ساقتاۋ مىندەتىن ۇستىنە العان كاسىپورىن، جوباداعى قامبا سيىمدىلىعى 80 مىڭ توننادان اسادى. كەزەكتە، وسى كاسىپورىننىڭ استىق قامباسىنىڭ بارلىعى وزىق استىق ساقتاۋ تەحنيكاسىمەن جوبالانىپ سالىنىپ، زەردەلى، جاسىل، عىلمي استىق ساقتاۋدى جۇزەگە اسىرعان.
”ءبىز استىق قامباسىنىڭ تەمپەراتۋراسى، ىلعالدىلىعى سياقتى ورتا كورسەتكىشتەرىنە ديناميكالى باقىلاۋ - ولشەۋ جۇرگىزىپ، ساندى مالىمەت ارقىلى استىقتىڭ جاعدايىنا تالداۋ جاساپ، ساقتالعان استىقتىڭ حاۋىپسىزدىگىنە قامتاماسىز ەتەمىز“، - دەدى وسى سەرىكتەستىكتىڭ باس ديرەكتورى ساۋ جيڭ، - زەردەلىلەنگەن استىق قامباسى استىقتى جالپى كەزەڭدىك، جاپپاي قامتىلعان، جان - جاقتى باسقارۋدى جۇزەگە اسىرىپ، وتكەندەگى تۇيسىك مۇشەلەرى مەن تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ استىق جاعدايىنا تۇجىرىم جاساۋدى قاجەت ەتەتىن كوپتەگەن باسقارۋ بۋىندارىنىڭ ورنىن باسىپ، استىق ساقتاۋ بۋىنىنداعى شىعىندى بارىنشا ازايتىپ، جوعارى ساپادا استىق ساقتاۋدى جۇزەگە اسىردى.
تاياۋ جىلدان بەرى رايونىمىز استىق قامباسىن زەردەلىلەندىرىپ دارەجەسىن كوتەرىپ جاڭالاۋ جانە ولكە دارەجەلى استىق باسقارۋ تۇعىرى قۇرىلىسىنا پايدالانۋعا 300 ميلليون يۋاننان ارتىق قارجى ءبولدى، جاڭالانعان، دارەجەسى كوتەرىلگەننەن كەيىنگى استىق قامباسى استىق ينفورماتسياسى كورىنىپ تۇراتىن، استىق جاعدايىن جەلىدە باقىلاۋ سىندى زەردەلىلەنگەن باسقارۋ يقۋاتىن ازىرلەپ قانا قويماي، عىلمي استىق ساقتاۋ تەحنيكاسىنىڭ كومەگىندە ازىق - تۇلىك دارەجەسىندەگى ەنجار ۇنتاق ارقىلى دەرت - دەربەزدەن، زياندى جاندىكتەردەن ساقتاۋ - تىزگىندەۋ تەحنيكاسىن ۋاكىل ەتكەن دەرت - دەربەزدەن، زياندى جاندىكتەردەن ساقتاۋ - تىزگىندەۋ تەحنيكاسىن جالپىلاستىرىپ، ءداستۇرلى حيميالىق دارىمەن ىستاۋ ءادىسىنىڭ ورنىن باستىرىپ، حيميالىق ءدارىنىڭ پايدالانىلۋ مولشەرىن زور مولشەردە تومەندەتىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ استىقتى حاۋىپسىز ساقتاۋ، عىلمي ساقتاۋ، جاسىل جولمەن ساقتاۋ ورەسىن جالپى بەتتىك جوعارىلاتتى.
كەزەكتە، تۇتاس رايوندا مەملەكەت مەنشىگىندەگى استىق كاسىپورىندارىنىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى قامبا سيىمدىلدىعىن زەردەلىلەندىرە جاڭالاۋدى جۇزەگە اسىرىپ، جالپى قامبا سيىمدىلىعى 3 ميلليون 400 مىڭ توننادان استى. شينجياڭنىڭ ولكە دارەجەلى استىق باسقارۋ تۇعىرى بۇكىل رايونداعى 108 جاڭالانعان قامبا تۇيىنىمەن ينتەرنەت جەلىسىندە ۇلاسۋ - تۇتاسۋدى جانە ساندى مالىمەتتەردى ۇشتاستىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، استىقتى اكىمشىلىك جاقتان باسقارۋ تاراۋلارى قاراستى اۋماقتاعى جاڭالانعان قامبا تۇيىنىندەگى استىق جاعدايىن جەلىدە باقىلاۋ - باسقارۋدى جۇزەگە اسىرىپ، جاڭالانعان قامبا تۇيىندەرىنىڭ زەردەلىلەنگەن استىق ساقتاۋ، استىق باسقارۋ دەڭگەيىن ءونىمدى جوعارىلاتىپ، بۇكىل رايوننىڭ استىق جانە زاتتىق ماتەريالدار قورى كاسىپ سالاسىنىڭ ينفورماتسيالانۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتتى.
ەگىنشى وتباسىلارى استىقتى عىلمي ساقتادى
ەگىنشى وتباسىلارىنىڭ استىقتى ۇيدە ساقتاۋى رايونىمىزدا، اسىرەسە، وڭتۇستىك شينجياڭداعى ءىشىنارا وڭىرلەردە ءبىرشاما جالپىلاسقان، قاجەتتى عىلمي استىق ساقتاۋ ءبىلىمى مەن ساقتاۋ جابدىقتارى كەمشىل بولعاندىقتان، ۇزاق ۋاقىت ساقتالعان استىق وڭاي كوگەرىپ، قۇرت ءتۇسىپ زيانعا ۇشىراپ، ەگىنشىلەردىڭ كىرىسىنە ىقپال كورسەتىپ قانا قويماي استىق تا ىسىراپ بولاتىن.
وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، تاياۋ جىلداردان بەرى اۆتونوميالى رايونداعى استىق جانە زاتتىق ماتەريالدار قورى تاراۋلارى بۇكىل رايوندا ”ساپالى استىق ينجەنەرياسى“ نىسانىنا سۇيەنىپ، عىلمي زەرتتەۋ ورىندارىنىڭ جۇيەلى جوبالاۋىمەن، وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندەگى ەگىنشى وتباسىلارىنىڭ استىقتى ۇيدە ساقتاۋىنا ۇيلەسەتىن دانەكەرلەنگەن تەمىر قاڭقالى مەتال تور قامباسىن زەرتتەپ شىقتى ءارى ەگىنشىلەرگە اقىسىز پايدالانۋعا بەردى. مۇنداي استىق ساقتاۋ ساندىعى بولات ماتەريالداردان دانەكەرلەنىپ جاسالعان، وڭاي توزبايدى، جەل ءوتىپ سالقىن بولىپ تۇرادى، دەرت - دەربەزدەن، زياندى جاندىكتەردەن ساقتاۋ سياقتى ەرەكشەلىكتەرگە يە، ءاربىر عىلمي استىق ساقتاۋ ساندىعىنا 800 − 1000 كيلوگرام استىق ساقتاۋعا بولادى، بۇل استىق ساقتاۋ بارىسىنداعى جىلدىق شىعىن مولشەرىن وتكەندەگى ％8 مولشەرىنەن ％2 شاماسىنا تومەندەتەدى.
”بۇرىن استىقتى دورباعا نەمەسە اعاش ساندىققا سالىپ ساقتايتىنبىز، ۋاقىت ۇزارا كەلە وڭاي كوگەرىپ، قۇرت ءتۇسىپ كەتەدى. عىلمي استىق ساقتاۋ ساندىعى بولعاننان بەرى، بۇل ماسەلەلەردىڭ ءبارى شەشىلدى“. كەلپىن اۋدانى يۇىرچي اۋىلى يۇقىرىس قىستاعىنىڭ تۇرعىنى رىقىپ شەرىپ بىلاي دەدى: استىقتى عىلمي ساقتايتىن ساندىق بولعاننان كەيىن، استىقتىڭ كوگەرىپ كەتۋى، تاۋىقتىڭ شوقىپ جەپ قويۋى سياقتى شىعىنداردىڭ الدى الىنىپ، ءوزىمىز جەيتىن ۇننىڭ ساپاسى دا جاقسارا ءتۇستى، ءبيدايدىڭ ساتىپ الۋ باعاسى دا وتكەندەگىدەن كوپ جوعارىلاپ، جىلىنا مولشەرمەن 50 كيلوگرام ءبيداي ۇنەمدەلەتىن بولدى.
قاراماققا جاي عانا كىشكەنتاي استىق ساقتاۋ ساندىعى وڭتۇستىك شينجياڭداعى استىق ەگەتىن ەگىنشىلەردىڭ استىق ۇنەمدەۋ، كىرىستى ارتتىرۋداعى جاقسى قولعاناتىنا اينالدى. تاياۋ جىلداردان بەرى رايونىمىزدىڭ استىق جانە زاتتىق ماتەريالدار قورى تاراۋلارى ورتالىقتىڭ جانە اۆتونوميالى رايوننىڭ جالپى 100 ميلليون يۋاننان استام قازىنالىق قوسىمشا قاراجاتىنا يە بولىپ، ەگىنشىلەرگە 220 مىڭ عىلمي استىق ساقتاۋ اسپابىن تاراتىپ، جىلىنا ەگىنشىلەر ءۇشىن مولشەرمەن 11 مىڭ توننا استىق شىعىنىن ازايتىپ، مۇنى ەگىنشىلەردىڭ ارتقان كىرىسىنە شاققاندا مولشەرمەن 30 ميلليون يۋان بولدى.
شىعىندى ازايتۋ دەگەنىمىز ءونىمدى ارتتىرۋ، سارىپ بولۋدى ازايتۋ دەگەنىمىز كىرىستى ارتتىرۋ. قازىر استىقتى عىلمي ساقتاۋ، شىعىندى ازايتۋ، ءونىمدى ارتتىرۋ سىندى دامۋ ۇستانىمى رايونىمىزدىڭ استىق كاسىبى سالاسىندا جەدەل جالپىلاستىرىلۋدا.
