قىزىل تۋ جىعىلمايدى، ۇشقىن سونبەيدى

− دابيەشان رۋحىنا شولۋ

□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى سۇن نان

　　اسقار دابيەشان حۋبەي، حىنان، انحۇي 3 ولكەنىڭ شەكارالاسقان وڭىرىندە ۇزىننان - ۇزاققا سوزىلىپ، جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىنىڭ قويناۋىندا كوسىلىپ جاتىر.

　　قاھارمان دابيەشان 28 جىل بويى قىزىل تۋدى جىقپاي، ايگىلى حۋبەي - حىنان - انحۇي توڭكەرىستىك بازاسىن دۇنيەگە اكەلدى، ۇزاق جورىققا قاتىناسقان 2 اسكەري ءبولىم وسى ارادان شىقتى.

　　ءبىر سۇيەم جەر ءبىر تامشى قاننىڭ، ءبىر ۋىس توپىراق ولمەس رۋحتىڭ بوداۋىندا كەلگەن. دابيەشان جۇڭگو جونىنەن جاعراپيالىق بەلگى، ونان دا ماڭىزدىسى، رۋحاني كۇش، سان ۇرپاق كەيىنگىلەردى ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزۋگە شابىتتاندىرىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىن ۇلتتىڭ ۇلى گۇلدەنۋىنە قادام تاستاۋعا ىنتىماقتاستىرۋىنىڭ، باستاۋىنىڭ سارقىلماس كۇشىنە اينالدى.

　　سەنىمنەن اينىماي، 28 جىل بويى قىزىل تۋدى جىقپادى

　　”تەك جانىم بويىمدا بولادى ەكەن، توڭكەرىس جۇرگىزەمىن!“. حۋاڭما كوتەرىلىسى كەزىندە قىزىل قورعاۋشىلار اترەتىنىڭ باستىعى بولعان چىڭ رۋشياڭ قۇربان بولار الدىندا اۋزى قىزىل قانعا تولا وسىلاي دەپ ايعاي سالدى.

　　1927 - جىلى 11 - ايدىڭ 13 - كۇنى حۋاڭما كوتەرىلىسى باستالىپ، حۋبەي - حىنان - انحۇي وڭىرىندە گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنا قارۋلى قارسى تۇرۋدىڭ تۇڭعىش مىلتىعى اتىلدى. وسىدان كەيىن دابيەشاندى ورتالىق ەتكەن حۋبەي - حىنان - انحۇي توڭكەرىستىك بازاسى بىرتىندەپ قالىپتاستى.

　　1928 - جىلدىڭ باسىندا چىڭ رۋشياڭ تۇتقىندالدى. اۋىزدان شىققان تۇكىرىك بىردەمدە مۇزعا اينالعان شاقىلداعان ايازدا جاۋ ونى جالاڭاش كۇيىندە اعاشقا شەگەلەپ، كوممۋنيستەردىڭ جانە قىزىل قورعاۋشىلار اترەتى مۇشەلەرىنىڭ ەسىمدىگىن تاپسىرۋعا قىسايدى. چىڭ رۋشياڭ باس يگەندى قويىپ، جاۋدى سىپىرا ياناتتاپ، اقىرىندا اۋىر قيناۋ ىشىندە قاھارماندىقپەن قۇربان بولادى.

　　تۇتاس دابيەشان توڭكەرىس تاريحى بارىسىندا، قۇربان بولۋدان قورىقپاعان قاھارمان قۇربان تەك چىڭ رۋشياڭ عانا ەمەس. اسا جاپالى كۇرەس جاعدايىندا، ادامگەرشىلىكتەن بەزگەن ءتۇرلى قيناۋ مەن ماجبۇرلەۋ، شىرعالاۋ الدىندا، ولاردى وسىنشاما ەرلىككە يە ەتكەن، ءسىرا، نە؟

　　”باسىمنىڭ كەسىلگەنىن قالپاعىمدى جەل ۇشىرىپ كەتكەندەي سەزىنەمىن، ىستىق قانىممەن كوركەم كەستە بەدەرلەيمىن“، ”كوممۋنيستىك پارتيا كەدەيلەردىڭ ەڭسە كوتەرۋى ءۇشىن، جاپا شەككەن بۇقارا ءۇشىن ىستەيدى“، ”كوممۋنيستىك پارتيا جاقسى، توڭكەرىس ءۇشىن جان قيساق تاتيدى“...ارداگەر قۇربانداردىڭ كوزى تىرىسىندە جازعان ايبىندى ولەڭدەرى، شاقىرعان اسقاق ۇراندارىنىڭ بارلىعى كەرەكتى جاۋاپتى ايتىپ، دابيەشان اسپانىندا ۇزاققا دەيىن جاڭعىرىعىپ تۇردى.

　　قايسار رۋح، اينىماس سەنىم دابيەشان وڭىرىندەگى كوممۋنيستەردى ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەۋگە شابىتتاندىرىپ، ولاردىڭ قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋىنىڭ ەڭ قۇدىرەتتى قارۋىنا جانە كۇش - قۋاتىنا اينالدى.

　　مۇرات، سەنىم ۇشقىنى تۇتانادى ەكەن، ماڭگى وشپەيدى.

　　1921 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن، 1927 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قارۋلى كۇرەسكە دەربەس باسشىلىق ەتۋىنەن 1949 - جىلى ازاتتىق سوعىسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە دەيىن، دابيەشان وڭىرىندەگى حالىق پارتيانىڭ باسشىلىعىندا 28 جىل بويى قىزىل تۋدى جىقپاۋداي جانە 22 جىل بويى توڭكەرىستىك قارۋلى كۇرەستى ۇزبەۋدەي كەرەمەتتى جاراتتى، ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام وسى جولىندا قىمباتتى ومىرلەرىن قيدى.

　　”ءبىر ادام قالسا دا، سوڭىنا دەيىن تابانداپ تۇرامىز، دابيەشان توڭكەرىسىنىڭ قىزىل تۋىن استە قولىمىزدا جىقپايمىز!“. 1928 - جىلدان باستاپ ۇزاق ۋاقىت بويى دابيەشان وڭىرىندە توڭكەرىستىك كۇرەس جۇرگىزۋگە تاباندى بولعان ”دابيەشان ۇلى“ ليۋ ميڭباڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىن وسىلاي جىگەرلەندىرگەن بولاتىن.

　　ەرلىكپەن الدا اتويلاپ، جالپى جاعدايدى كوڭىل تورىنە قويىپ، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋعا پەيىل بولدى

　　ۇزاق جورىققا قاتىناسقان قىزىل ارميانىڭ 4 اسكەري ءبولىمىنىڭ اراسىندا، ەڭ الدىمەن شىقپاسا دا، ەڭ الدىمەن جەتكەن ءارى ۇزاق جورىق بارىسىندا ادام سانى كەمىگەندى قويىپ ارتقان، توڭكەرىستىك بازانى ءساتتى قۇرعان ءبىر قوسىن بار. ول دابيەشان وڭىرىندە قايتا قۇرىلعان ”سولتۇستىككە جورىق اتويشىلارى“ قىزىل 25 - ارميا.

　　”كوممۋنيستىڭ پارتيا مۇشەلەرى ماعان ىلەسىڭدەر!“، قىزىل 25 - ارميانىڭ جىڭۋيى ۋ حۋانشيان وسى قوسىندى باستاپ اتويلاپ الدا ءجۇرىپ، گومينداڭ ارمياسىنىڭ قورشاي قۋعىنداۋىن، جول توسۋىن تالقانداپ، ستراتەگيالىق جاقتان جاۋدىڭ كۇشىن شاۋجايلاپ، ورتالىق قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشىنىڭ سولتۇستىككە جورىق ارەكەتىمەن پارمەندى سايكەستى. ماۋ زىدۇڭ قىزىل 25 -ارميا ”جۇڭگو توڭكەرىسى ءۇشىن زور ەڭبەك ءسىڭىردى“ دەپ القادى.

　　ۋ حۋانشياننىڭ وسى ايعايى قازىرگە دەيىن ەستىگەن قۇلاقتى تۇندىرارداي. قىزىل 25 - ارميانىڭ ەرلىكپەن اتويلاپ الدا جۇرگەن، جالپى جاعدايدى كوڭىل تورىنە قويعان ءوزىن ارناۋ رۋحى مەن ۇلى قاسيەتى دابيەشان وڭىرىندەگى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرى مەن حالىق بۇقاراسىنىڭ قان تامىرىنا تەرەڭ ءسىڭدى.

　　1947 - جىلى 8 - ايدا ليۋ بوچىڭ، دىڭ شياۋپيڭ سانشي - حىبەي - شاندۇڭ - حىنان دالالىق سوعىس ارمياسىنىڭ نەگىزگى كۇشى 120 مىڭ ادامدى باستاپ، 1000 شاقىرىم شالعايدان دابيەشانعا ارشىندى قاداممەن كىردى.

　　گومينداڭ ارمياسىنىڭ نەگىزگى كۇشىن اۋىستىرىپ قايتالاي كومەككە جىبەرۋى، قورشاۋعا العان جاۋ ارمياسىنىڭ سانى شامامەن 200 مىڭ ادامعا جەتۋدەي توتەنشە جاپالى كۇرەس جاعدايى الدىندا، ليۋ بوچىڭ، دىڭ شياۋپيڭدەر باستاعان زور قوسىن تيتتەي دە شەگىنبەدى.

　　دىڭ شياۋپيڭ اسكەري قوسىندى: ءبىز دابيەشاندا جۇكتىڭ اۋىرىن ارقالاساق، باسقا اسكەري بولىمدەر مەن وڭىرلەر جاۋدى زور مولشەردە قىرا الادى جانە ىشكەرىلەي قىزمەت ىستەي الادى، بۇل جالپى جاعداي جونىنەن توتەنشە ءتيىمدى، ءبىز قانشا السىرەسەك تە، قانشا جاپا شەكسەك تە شىداۋىمىز كەرەك، - دەپ جىگەرلەندىرەدى.

　　قىزىل قان دابيەشاننىڭ ساي - جىلعالارىن قىزىلعا بويادى، ورتا جازىقتىڭ بايتاق دالاسىن قىزىلعا بويادى! ليۋ بوچىڭ، دىڭ شياۋپيڭدەردىڭ زور قوسىنى دابيەشاندا ستراتەگيالى تۇردە شەپ جايىپ گومينداڭنىڭ ستراتەگيالىق ورنالاستىرۋىنا شەگەدەي قادالىپ، ازاتتىق سوعىسىنىڭ ستراتەگيالىق قورعانىستان ستراتەگيالىق شابۋىلعا وتۋىندەي ۇلى تاريحي بۇرىلىستى جۇزەگە اسىردى.

　　شەشۋشى ساتتە اتويلاپ الدا ءجۇرىپ، ۇيىم قاجەت ەتكەن كەزدە قۇربان بەرۋگە پەيىل بولۋ، جالپى جاعدايدى ويلاستىرۋ − دابيەشان رۋحىنىڭ ايقىن بەينەسى.

　　ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسىپ، ادالدىقپەن حالىق ءۇشىن ىستەۋ قاسيەتىن ساقتادى

　　حۋبەي - حىنان - انحۇي سوۆەتتىك رايونى ورتالىعى توڭكەرىستىك مۇراجايىندا ءبىر كوك كەرپىشتى داۋال بار. داۋالعا «جۇڭگو (جۇڭحۋا) سوۆەتتىك 1 - رەتكى مەملەكەتتىك قۇرىلتايىنىڭ جەر زاڭى جارلىعى (جوبا)» كوشىرىلىپ جازىلعان.

　　1931 - جىلى جۇڭحۋا سوۆەتتىك 1 - رەتكى مەملەكەتتىك قۇرىلتايى اشىلىپ، قۇرىلتاي جەر زاڭىن ماقۇلدادى. 1932 - جىلدىڭ باسىندا جەر زاڭى حۋبەي - حىنان - انحۇي توڭكەرىستىك بازاسىنا جەتتى، جەرگىلىكتى سوۆەت ءتوراعاسى حاتشىعا تولىق ءماتىنىن داۋالعا كوشىرتىپ، كەڭىنەن ۇگىتتەتتى.

　　بۇل داۋال سانسىز شارۋالاردىڭ جەردىڭ قوجايىنىنا اينالۋ ءۇمىتىن ارقالادى، كوممۋنيستەردىڭ حالىقتى باقىتقا كەنەلتۋدەي وزگەرمەس اۋەلگى ماقساتىنا كۋا بولدى.

　　بيلىك دەگەنىمىز حالىق، حالىق دەگەنىمىز بيلىك، بيلىككە قول جەتكىزۋدە، بيلىكتى قورعاۋدا، حالىقتىڭ تىلەگى قورعالادى.

　　قىزىل ارميانىڭ گۇڭتيان ەسكەرتكىشىنەن «ازىق - تۇلىك جانە جەم - ءشوپ حابارلاندىرۋىنا» دەيىن، ”بۇقارانىڭ ينە، ساباق جىبىن الماۋدان“ ”بۇلدىرگەن دۇنيەنى تولەۋگە“، ”ادام ۇرماۋ، ياناتتاماۋعا“ دەيىن... پارتيا مەن ارميا باستان - اياق بۇقارامەن تىعىز بايلانىس ورناتۋعا تاباندى بولىپ، بۇكىل ىنتا - پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەپ، حالىق بۇقاراسىمەن ەتەنە سۇيىسپەنشىلىك ورناتىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ شىنايى قولداۋىنا يە بولدى.

　　”وسەر ساباق دابيەشاندا تەرەكتەرگە سۇيەنىپ، سول تەرەكتەي قىزىل ارميا كەدەيلەردى بەك سۇيەيد. تەرەگىنەن ايرىلعان ساباقتار سۇيەنىشسىز قالادى، قىزىل ارميا كەدەيلەردى قۇشاعىنا الادى“، دابيەشان وڭىرىندە كەزىندە كەڭ تارالعان وسى قىزىل ءان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ، سونداي - اق ونىڭ باسشىلىعىنداعى ارميانىڭ حالىقپەن ءبىر نيەتتە بولعاندىعىنىڭ جاندى كارتيناسىنا اينالدى.

　　جۇرت جۇرەگىنە يە بولعاندار ەل بيلەيدى. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: حۋبەي - حىنان - انحۇي سوۆەتتىك رايونىندا قىزىل تۋدىڭ 28 جىل جىعىلماي تۇرۋىنىڭ، جاڭا 4 - ارميانىڭ جياڭحۋاي دالاسىندا جاۋمەن سوڭىنا دەيىن ەرلىكپەن شايقاسا الۋىنىڭ، ليۋ بوچىڭ، دىڭ شياۋپيڭ قوسىنى 1000 شاقىرىم جولدى باسىپ دابيەشان تاۋىنا كىرىپ تياناقتاپ، تامىر تارتا الۋىنىڭ، حۋايحاي شايقاسىنىڭ تاۋدان قۇلاعان تاستىڭ ەكپىنىندەي جۇرگىزىلۋىنىڭ، ميلليون باتىر داريادان وتەردە جولبارىستاي ارىنمەن العا ۇمتىلۋىنىڭ ءتۇبىرلى سەبەبى پارتيامىزدىڭ حالىقپەن ءبىر نيەتتە بولۋىندا، ارميا مەن حالىقتىڭ ءبىر ادامداي ىنتىماقتاسا بىلۋىندە جاتىر.

　　”تامىز ايى ءدارشىن گۇلى قۇلپىردى مولدىرەپ، الاۋلاپ قىزىل تۋ ايباتپەن جەلبىرەپ. شام - شىراق تورعىن لەنتامەن قۇلپىرىپ، بارامىز جايناعان دۇنيەگە ۇمتىلىپ...“.

　　90 نەشە جىلدىڭ الدىندا «تامىز ايى ءدارشىن گۇلى قۇلپىردى مولدىرەپ» قىزىل ءانى اۋىلداستاردىڭ سوۆەتتىك اكىميات دۇنيەگە كەلگەندىگىن قۇتتىقتاعان دۋماندى كورىنىسىن بەينەلەپ، ولاردىڭ ەڭسە كوتەرىپ قوجايىن بولعان قۋانىشتى كوڭىل كۇيىن جەتكىزۋمەن بىرگە، دابيەشاننىڭ كەلەشەگىن دە ايگىلەدى.

　　جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان بەرى پارتيانىڭ باسشلىعىندا، دابيەشان رۋحىنىڭ جەتەكشىلىگىندە جانە شابىتتاندىرۋىندا، سان ۇرپاق دابيەشاندىقتار قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزىپ، ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسىپ، اناعۇرلىم تاماشا جاڭا تۇرمىس ءۇشىن قاجىماي - تالماي قۇلشىندى.

　　2018 - جىلى 8 - ايدا حۋبەي - حىنان - انحۇي سوۆەتتىك رايونىنىڭ ورتالىعى بولعان حىنان ولكەسى شينشيان اۋدانى، حۋاڭما كوتەرىلىسى جوسپارلانعان جەرلەردىڭ ءبىرى حۋبەي ولكەسى حۇڭان اۋدانى كەدەي اۋداندار قاتارىنان شەگەرىلدى؛ 2020 - جىلى 4 - ايدا دابيەشان قويناۋىنداعى انحۇي ولكەسى جينجاي اۋدانى ”كەدەيلىك قالپاعىن“ رەسمي الىپ تاستادى.

　　قازىر ەكىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋ جاڭا ساپارىندا دابيەشان رۋحى قۇدىرەتتى ومىرشەڭدىك كۇش قاۋلاتۋدا. باس شۋجي شي جينپيڭ: ”ءبىز توڭكەرىستىك اعا بۋىنداردىڭ ىزىمەن ۇزدىكسىز العا ىلگەرىلەپ، قىزىل بيلىكتى ۇرپاقتار بويى جالعاستىرۋىمىز كەرەك“ دەپ باسا دارىپتەدى.

　　قىزىل تۋ جىعىلمايدى، ۇشقىن سونبەيدى. دابيەشان رۋحى جۇڭگو كوممۋنيستەرىن توڭكەرىستىك ارداگەر قۇرباندار كۇرەسكەن، قۇربان بولعان ۇلى ءىستى قۇلشىنا العا ىلگەرىلەتۋگە ۇزدىكسىز شابىتتاندىرا بەرەدى.

　　(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 3 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)