− يمىڭ رۋحى جونىندە شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ۋاڭ پىڭ، ياڭ ۋىن
مىڭشان تاۋى بيىك تە اسقاق، يشۇي وزەنى الىسقا جەتەدى. يمىڭ − بايتاق جاتقان قىزىل ءتۇستى قۇتتى مەكەن.
توڭكەرىستىك سوعىس جىلدارىندا يمىڭنىڭ قاھارمان ۇل - قىزدارى قان مەن وتتىڭ شىڭداۋىنان ءوتتى. ولار ”ەڭ سوڭعى ءبىر شىنى اسىن اسكەردىڭ ازىعىنا ارناپ، ەڭ سوڭعى ءبىر شارشى بۇلدى اسكەري كيىمگە ىستەتىپ، ەڭ سوڭعى ۇلىن مايدانعا اتتاندىرعان“ قالتقىسىز ءوزىن ارناۋ ارقىلى ارميا مەن حالىق ەتەنە بايلانىس ورناتىپ، بىرگە ەرلىكپەن شايقاس جۇرگىزگەن ايبىندى داستان جازىپ، توڭكەرىستىڭ جەڭىستەن - جەڭىسكە جەتۋىن ىلگەرىلەتتى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ ايرىقشا اتاپ كورسەتكەن بولاتىن: ”يمىڭ رۋحى يان - ان رۋحىمەن، جيڭگاڭشان رۋحىمەن، شيبايپو رۋحىمەن بىردەي پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ قىمباتتى رۋحاني بايلىعى، جاڭا ءداۋىردىڭ شارت - جاعدايىمەن ۇزدىكسىز ۇشتاستىرىپ، ساۋلەلەندىرە بەرۋ كەرەك“.
بۇگىنگى كۇندە يمىڭنىڭ پەرزەنتتەرىنىڭ حيكاياسى ءالى دە ۇزدىكسىز كەڭ تارالىپ ءجۇر، ارميا مەن حالىق ەتەنە توعىسىپ، تاۋقىمەتتى بىرگە وتكەرىپ قالىپتاستىرعان يمىڭ رۋحى ۋاقىت وتكەن سايىن ءتىپتى دە بەكەمدەلىپ، جاڭا نۇر شۇعىلا شاشۋدا.
ارميا مەن حالىق بالىق پەن سۋداي ەتەنە بولىپ، ىنتىماقتاسا ەرلىكپەن شايقاس جۇرگىزدى
شاندۇڭ ولكەسى لين - ي قالاسى مىڭيىن اۋدانىنداعى مىڭلياڭگۋ شايقاسى ەسكەرتكىش سارايىندا جالعىز دوڭگەلەكتى 3 قول اربا بار. ولاردىڭ ۇلكەن - كىشىلىگى ۇقسامايدى، اعاش قاڭقالى، اعاش بىلىكتى، كورەر كوزگە ءجونسال، ەسكى، ەبدەيسىز بولعانىمەن، يمىڭ رۋحىنىڭ شەشۋشى قۇپيا سيفرىن قامتىپ جاتىر.
گومينداڭنىڭ شاندۇڭ ازات رايونىنا جاساعان ءتۇيىندى شابۋىلىن تالقانداۋ ءۇشىن، 1947 - جىلى 5 - ايدىڭ 13 - كۇنى مىڭلياڭگۋ شايقاسىنىڭ دابىلى قاعىلدى. ءبىر جاعى، قارۋ - جاراعى ساقاداي ساي گومينداڭنىڭ سۇرىپتاپ قۇرعان 74 - شىسى، وزدەرىن ”اسپان استىنىڭ جەڭىمپازى“ اتاپ العان؛ ەندى ءبىر جاعى، سوك پەن مىلتىققا سۇيەنگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ حۋادۇڭ دالا ارمياسى، ”ءسوزسىز جەڭىلىس تابادى“ دەپ قارالعان ەدى.
وسى شايقاستا يمىڭ حالقى جەر قايىسقان الدىڭعى شەپكە كومەكتەسۋشى حالىق جۇمىسكەرلەرى ءىرى قوسىنىن ۇيىمداستىرىپ، كىشكەنە قول اربامەن وق - ءدارى، سۋ، استىق، ءدارى - دارمەك تاسىدى. اربالار تولاسسىز جۇمىس ىستەپ، حالىق جاپپاي اتتانىسقا كەلدى، سول ءۇشىن دە حالىق ارمياسى ازدىڭ كوپتى جەڭگەن، ءالسىزدىڭ كۇشتىنى جەڭگەن حيكىمەتىن جاراتتى. 5 - ايدىڭ 16 - كۇنى حۋادۇڭ دالا ارمياسى تۇتاس شەپتە مىڭلياڭگۋعا شابۋىل جاساپ، گومينداڭنىڭ سۇرىپتالعان 74 - شىسىن تىپ - تيپىل جويدى.
”اۋىلداردىڭ بارىندە قىزىل جەڭگەي بار، قىستاقتاردىڭ بارىندە قۇرباندار بار“. وسىناۋ قىزىل قانمەن بويالعان توپىراقتا بۇل سياقتى حيكايالار توتەنشە كوپ.
بايياندى الۋ شايقاسى، ۋجيڭ جويىمپاز شايقاسى، تازىشان شايقاسى سياقتى تاريح پاراعىنا جازىلعان ايبىندى شايقاستاردا يمىڭ حالقى پارتيانىڭ باسشىلىعىندا، جاپونيا ارمياسىنا سىلەيتە سوققى بەردى؛
يمىڭدىق ايەل لي گۇيفاڭ قاتارلىلار ءوز ۇيلەرىنىڭ ەسىك تاقتايلارىن الىپ، مۇزداي سۋىق وزەنگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءالسىز دەنەلەرىمەن ”ۇرىس شەبى كوپىرىن“ سالدى؛
يمىڭدىق شەشە ۋاڭ حۋانيۇي سوعىس كەزىندە بالاباقشا اشىپ، توڭكەرىسشىلەردىڭ 40 نەشە ۇرپاعىن باعىپ - قاعىپ قاتارعا قوستى؛
يمىڭدىق قىزىل جەڭگە ميڭ دىيىڭ ىلگەرىندى - كەيىندى مۇشكىل حالدە قالعان 8 - ارميانىڭ 2 جاۋىنگەرىن قۇتقارىپ، قاتەرلى ساتتە، اسىرەسە، اۋىر جارالانعان پەرزەنت اسكەرلەردى ءوزىنىڭ ومىراۋ سۇتىمەن اسىرادى؛
...
تاريحي ماتەريالدارداعى ساناقتا كورسەتىلۋىنشە، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس جانە ازاتتىق سوعىس مەزگىلىندە يمىڭ وڭىرىندە 4 ميلليون 200 مىڭ ادامنىڭ 200 مىڭنان استامى قوسىنعا قاتىناسقان، ءبىر ميلليون 200 مىڭنان استامى ارميانى قولداپ الدىڭعى شەپتە بولدى، 100 مىڭى قۇربان بولدى. بۇگىنگى كۇندە ءبىز يمىڭ توڭكەرىستىك ەسكەرتكىش سارايىنا كىرسەك، «كۇش - قۋات» اتتى الىپ مۇسىندەردىڭ ايبىنىنان تەبىرەنبەي قالمايمىز: الدىڭعى شەپكە كومەكتەسكەن اۋىلداستار بەلدەرىن ءيىپ، زاتتىق ماتەريال تولتىرا تيەلگەن كىشكەنە قول اربانى يتەرىپ، قيىن − قىستاۋ جولدا العا تارتتى...
”الدىڭعى شەپكە كومەكتەسكەن سانسىزداعان بۇقارا مەن قاھارمان ۇلگىلەر شايقاس جەڭىسى ءۇشىن ماڭىزدى ۇلەس قوسىپ، ’اسكەر مەن حالىق جەڭىستىڭ ارقاۋى‘ دەگەن بۇلجىماس اقيقاتتى تالاسسىز دالەلدەدى“، − دەيدى يمىڭ كادرلار شۋەيۋانىنىڭ دوتسەنتى ليۋ جانچۋان.
قامال الىپ قيىندىقتاردى جەڭىپ، ەرلىكپەن العا تارتتى
«چاڭجينحۋ» كينوسىنىڭ سوڭىنا تاياعان جەرىندە مىناداي ءبىر اسەرلى كورىنىس بار −
حۋ جۇن رول العان ”لەيگۇڭ“ جاۋدىڭ كوكتەن تۇسكەن بەلگى وعىن قۇشاقتاپ الىپ، اۆتوموبيلدى ايداپ جاۋ ارمياسىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، ءوزىنىڭ دەنەسىمەن جاۋدىڭ وعىن توستى. قۇربان بولار الدىندا ”لەيگۇڭ“ «يمىڭشان حالىق اۋەنىن» ىڭىلداپ ايتتى.
”لەيگۇڭنىڭ“ وبرازى يمىڭ حالقىنىڭ جاندى ىقشام كورىنىسى. ۇزاق ۋاقىتتىق توڭكەرىس جانە قۇرىلىس امالياتى قيىندىق پەن سىن - سايىس الدىندا يمىڭ حالقىنىڭ قيىندىقتاردان قامال الاتىن قايراتى، ەرلىكپەن العا تارتاتىن تەبىندى جىگەرى بار ەكەندىگىن تەرەڭ دالەلدەدى.
لين - ي جۇينان اۋدانى پيڭشاڭ قالاشىعى ليجياجاي قىستاعى ءۇش تاۋ، بەس شوقى، ەكى وزەننىڭ اراسىنا ورنالاسقان، جولى كۇدىر، ەگىستىك جەرى سيرەك. قارتتار ۇنەمى بۇرىنعى ليجياجاي قىستاعىندا ”تاڭەرتەڭ كوكونىس سورپاسى، تۇستە كەبەك بوتقا، كەشتە تىسكە سىزدىق ەتەرلىك ەشتەڭە جوق“ دەگەندى ايتادى.
كەدەيلىكتەن ارىلۋدا يدەياعا بۇرىلىس جاساۋ قاجەت. 1955 - جىلدان باستاپ ليجياجايلىقتار تاۋدى كوشىرىپ، جىلعانى تىندىرىپ، تاۋ قوپارىپ، اتىز جاسادى، 2 جىلدا جوعارى ولشەمدى 3000 مۋدان استام ساتىلى اتىز قالىپتاستىرىپ، استىقتىڭ مۋ باسىندىق ءونىمىن 500 جىڭنان اسىردى.
بۇل حابار جۇڭنانحايعا جەتكەننەن كەيىن، ءتوراعا ماۋ زىدۇڭ قۋانا بىلاي دەپ بەكىتپە جازدى: ”يۇي گۇڭنىڭ تاۋدى كوشىرۋىندەي جۇڭگودا وزگەرىس بولدى، ليجياجاي مۇنىڭ تاماشا ءبىر مىسالى“.
رەفورما جاساۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام تاستاعان سوڭ، جيۋجيانپىڭ قىستاعى يمىڭ رۋحىنىڭ جاڭا جارناماسىنا اينالدى.
تەڭىز دەڭگەيىنەن 640 مەتر بيىك لۇڭديڭ تاۋىنا ورنالاسقان جيۋجيانپىڭ قىستاعىنىڭ جان - جاعى بيىك جالاما جارتاس، اينالاسى شىڭىراۋ قۇز، جەرى قۇنارسىز، سۋ، توك تاپشى. 112 مۋ جەر 23 تاۋ جىلعاسىندا ەدى، زامان جاقسى بولعان كۇندە دە قىستاق تۇرعىندارى تۇلكى قۇرساق جۇرەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا قىستاق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ليۋ جياكۇن قىستاق تۇرعىندارىن باستاپ، توك تارتىپ، جول جاساپ، تاۋعا سۋ شىعارىپ، تاۋعا اعاش وتىرعىزدى، ءۇرتىس 5 جىل جان سالا ەڭبەكتەندى. بۇكىل قىستاق 230 مىڭ يۋان قارجى توپتاپ، 3500 مەترلىك تاس توعان سالىپ، تاۋ قوپارىپ 500 مۋدان استام جەردى تەگىستەدى، 20 مىڭ تۇپتەن استام جەمىس اعاشىن جاڭادان وتىرعىزدى.
تاۋدى جاڭالاپ، تاۋدى بويسۇندىردى، وزەندى بۇرىپ، وزەندى وزگەرتتى، جەردى يگەرىپ، ونىمدىلىكتى جوعارىلاتتى.
ەكى ۋاقىت ءتۇيىنى يمىڭ رۋحىنىڭ يمىڭ حالقىنا اكەلگەن زور وزگەرىستەرىن كورسەتتى −
1985 - جىلى يمىڭ تاۋلى ءوڭىرىنىڭ كىندىگىنە ورنالاسقان لين - ي بۇكىل ەلدەگى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ بويىنشا 18 ءتۇيىندى ءوڭىردىڭ قاتارىنا ەنگىزىلدى؛
10 جىلدىق شايقاستى باستان وتكىزۋ ارقىلى 1995 - جىلدىڭ سوڭىندا لين - ي تۇتاستاي كەدەيلىكتەن ارىلۋدى الدىمەن جۇزەگە اسىردى.
جاسىل تاۋ، ءمولدىر سۋ قانداي كوركەم، جاسىل مانات جايقالىپ، دالادا مال ورگەن، جۇگەرى پىسىپ، كۇرىش ءيىسى مۇرىن جارعان... «يمىڭشان حالىق اۋەنىندە» سۋرەتتەلگەن وسى تاماشا كورىنىس يمىڭ حالقىنىڭ قولىمەن الدەقاشان رەالدىققا اينالدى.
ءورىس اشا ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەپ، تىڭ داستان جازدى
اسكەري كيىم تىگۋ، قارما نان پىسىرۋ، زاۋزا كوتەرۋ... مەملەكەت مەرەكەسى دەمالىسى كەزىندە ينان اۋدانى مامۋچى اۋىلى چاڭشانجۋاڭ قىستاعىنداعى شارۋالار اۋلاسىندا قىزىل جەڭگەنىڭ حيكاياسىن نەگىزگى تاقىرىپ ەتكەن ەرەكشە تارتىمدى كونسەرت قويىلىپ، سانسىز ساياحاتشىلاردى ”ءسوزسىز، كەلىپ كورۋگە“ باۋرادى.
ينان اۋداندىق پارتكومنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى فان رۋفىڭنىڭ تانىستىرۋىنا قاراعاندا، ەرەكشە تارتىمدى كونسەرت ايرىقشا تاريحي داۋىردەگى تۇرلىشە قايراتكەرلەردىڭ حال - جاعدايىمەن جانە مىنەز - قۇلقىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ، كورىنىستىك ورىنداۋ تاسىلىمەن سول داۋىردەگى ارميا مەن بۇقارانىڭ ەتەنە توعىسىپ، تاۋقىمەتتى بىرگە وتكەرگەندىگىن كورسەتكەن.
بۇل جەرگىلىكتى ورىننىڭ قىزىل ساياحاتتا جاڭالىق اشۋىنىڭ ءبىر جولى بولدى ءارى يمىڭ رۋحىنا جاڭا داۋىرلىك باۋراۋ قۋاتىن سيلادى. توڭكەرىستىك سوعىس جىلدارىندا دۇنيەگە كەلىپ، سوتسياليستىك قۇرىلىس ءداۋىرى مەن رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ جاڭا داۋىرىندە دامىعان يمىڭ رۋحى جاڭا داۋىردە ونان ارى شۇعىلا شاشىپ، يمىڭ حالقىنىڭ رەفورما جاساپ، جاڭالىق اشۋىنا، ءورىس اشىپ، ەكپىندەي ىلگەرىلەۋىنە شابىت بەرەتىن قۋاتتى رۋحاني قوزعاۋشى كۇشكە اينالدى.
بۇل جاسىل ءتۇسى اناعۇرلىم ايشىقتالعان يمىڭ −
لين - ي قالاسى جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى جوعارى ساپالى دامۋ جولىنان جازباي، ”13 - بەسجىلدىق“ مەزگىلىندە گازعا ساياتىن ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ 3 رەت ولشەمىن جوعارىلاتىپ، جاڭالاپ، 10 مىڭ يۋاندىق GDPدىڭ ەنەرگيا سارىپ ەتۋىن ％17 تومەندەتتى، 2020 - جىلى اۋانىڭ ساپالى كۇن سانى 54 كۇن ارتتى.
بۇل كاسىپ سالاسى اناعۇرلىم گۇلدەنگەن يمىڭ −
پيڭ - ي اۋدانى ديفاڭ قالاشىعى جيۋجيانپىڭ قىستاعىندا پارتيا ۇيىمى قىستاق تۇرعىندارىن باستاپ قاعىر جەرلەردى وزگەرتىپ، تاس توعان سالىپ، ءۇشقات سورتتى تۇقىمىن جەتىلدىرۋ، جالپىلاستىرىپ ەگۋ، سۋسىز گۇل ساۋداسى، ازىق - تۇلىك، ءدارى - دارمەكتەردى زەرتتەۋ - اشۋ، ءوندىرۋ، ساتۋ ءبىر تۇلعالانعان تۇتاس كاسىپ سالاسى تىزبەگىن قالىپتاستىرىپ، تەرەڭ تاۋ قويناۋىنداعى قىستاقتى ”يمىڭ مەرۋەرتى“ ەتىپ قۇرىپ شىقتى.
بۇل تۇرمىسى اناعۇرلىم بايىعان يمىڭ −
2019 - جىلى 11 - ايدا جوعارى جىلدامدىقتى تەمىر جول يمىڭشانعا جەتتى، ”ليجياجاي بەكەتى“ جەلى بويىنداعى بىردەن - ءبىر قىستاق اتىمەن اتالعان جوعارى جىلدامدىقتى تەمىر جول بەكەتىنە اينالدى. جەرگىلىكتى شيە جوعارى جىلدامدىقتى تەمىر جول ارقىلى جەدەل جەتكىزىلىپ، بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىنە جەتكىزىلىپ، يمىڭ حالقىنىڭ كىرىسىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، بايۋىنا دەم بەردى.
800 شاقىرىمدىق يمىڭنىڭ كوركەم تاۋ - وزەنى جىرعا اينالدى.
يمىڭ رۋحىنىڭ دەم بەرۋىندە يمىڭ تاۋلى ءوڭىرىنىڭ پەرزەنتتەرى ەرلىكپەن العا باسىپ، ۇزدىكسىز العا ۇمتىلۋدا. بولاشاققا بەت العان بايىرعى رايونداعى حالىق تا ۇزدىكسىز تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن تايسالماي ءوتىپ، اناعۇرلىم ايبىندى دا شۇعىلالى ءداۋىر كارتيناسىن سالادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 4 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
